Бөлім: «Өлеңдер»

Өлең – шағын көлемді поэзиялық шығарма. Ырғағы мен ұйқасы қалыпқа түскен, шумағы мен бунағы белгілі тәртіпке бағынған нақысты сөздер тізбегі. Өлеңнің түрлері мен жанрлары әр алуан: ода, элегия, баллада, сонет, т.б. Кең мағынасында өлең қысқа көлемді поэзиялық туындылардың жалпы атауы болса, тар мағынада музыка өнер мен сөз өнеріне ортақ туынды, яғни ән өлеңі. Қазақ ауыз әдебиетіндегі халық өлеңдері еңбек-кәсіпке орай (аңшылық, төрт түлік, наурыз өлеңдері), ескілікті наным-сенімге байланысты (бақсы сарыны, арбау), әдет-ғұрып негізіндегі (салт, үйлену, мұң-шер өлеңдері), қара өлең, тарихи өлең, айтыс өлеңдері болып бөлінді. Өлең сөздердің болмысы, жаратылысы аса күрделі, оған ишара, меңзеу, салыстыру, жұмбақтау, астарлау, бейнелеу, теңеу, ұқсату, т.б. тән. Өлең лирика жанрында кең тарады, тақырыбы жағынан саяси, көңіл күйі, табиғат, махаббат және философия түрлерге жіктеледі.
Зайсан
Бауырында Маңырақтың нулы Зайсан.
Молайған Ертіспенен сулы Зайсан.
Түн болса, төңірегін мұнар басқан,
Ұштасқан бұлтпен бірге булы..
©  Тайыр Жомартбаев
"Жиырма бес" әні
Шыңжаң қазақтарының атақты әншісі Хамит Ысқақ ұлы Шортанбайдың бұл әнін Қазақстаннан алып қайтқан. Ән композитор Илия Жақановтың қолында сақтаулы..
©  Шортанбай Қанайұлы
Шортанбай мен Шөже айтысынан
Шортанбай:
Әй, Шөже, ғибрат қып сөз айтайық,
Бос мақтан, пәни сөзін аз айтайық.
«Сен жеңдің, мен жөнді» — еш пайда жоқ,
Тілейік мұсылманның..
©  Шортанбай Қанайұлы
Шортанбай мен Асан Бұғы айтысы
Шортанбай Қанайұлының жырлары 1993 жылы ғана жеке жинақ болып шықты. Сол кітапта Шортанбай мен Асан Бұғының айтысы, құрастырушылардың қолында болмауы..
©  Шортанбай Қанайұлы
Шортанбай мен Орынбай ақын айтысы
Шортанбай:
Жаратқан бәрімізді бір құдайым,
Падиша пендесінің білер жайын.
Атыңа анық, түсіңе танық едім,
Жолың болсын, жүр..
©  Шортанбай Қанайұлы
Қаракесек
Бастайын «бисмилла» деп сөздің басын,
Тарихтың аударайын біраз тасын.
Кешегі үлкендердің сөзі еді,
Ендігі кішілерге мұра қалсын.
Сағым сел..
©  Шортанбай Қанайұлы
Ақжолтай батыр
Атақты ер Ағыбай Шұбыртпалы,
Белгілі сарбаздарын шұбыртқаны.
Ағыбай, Қошқарбай мен ер Бұхарбай,
Бұларды соңына ерткен Кене ханы.
Мал үшін ерлік..
©  Шортанбай Қанайұлы
Қожа, молда
Бұл асылық асқан заманда
Қожа, молда көбейіп,
Отырар көрде шөмейіп,
Сәлдесін үлкен орасып,
Жауған қардай борасы.
Жамандары ішінде
Жан-жағына..
©  Шортанбай Қанайұлы
Жаман мен жақсы
Әйелдің бір мінезі аюға ұқсайды,
Ақырып ер бетінен алғаннан соң.
Тағы бір мінезі маймылға ұқсайды,
Ыржыңдап әркімменен күлгеннен соң.
Тағы бір..
©  Шортанбай Қанайұлы
Қапалық
Жабырқап осы жалғаннан,
Жанға көңілім қалып тұр.
Жан дүниеге салып тұр,
Тәнге көңілім қалып тұр.
Тән шыдамай арып тұр,
Жұртқа көңілім қалып..
©  Шортанбай Қанайұлы
Келер заман сипаты
Сауысқан, ала қарға — құстың құлы,
Басталар ақырзаман жылқы жылы.
Шақырып кәпір соқты сұрап алдың,
Түзетіп ала алмассың, сірә, мұны.
Отызыншы..
©  Шортанбай Қанайұлы
Көз керген қазақ батыры
Көз керген қазақ батыры,
Алысқа кеткен дағбыры.
Хан Кенедей ер қайда,
Шейіт боп кеткен тағдыры!?
Өлшеулі күні біткен соң,
Алладан ажал жеткен..
©  Шортанбай Қанайұлы
Шортанбайдың өлер алдында қатын-бала, ел-жұртына арыздасып айтқан насихат сөздері
Мінеді ғаділ патша алтын таққа,
Иман бермей қалмайды көңілі аққа.
Шортанбай өзі тірі заманында
Сапар шегіп барып қайтты Семей жаққа.
Құдайдың..
©  Шортанбай Қанайұлы
Алдаушы жалған
Алдаушы жалған дүниенің
Алдай тұғын пұлы бар.
Аяқты теріс баспаңыз,
Жаманнан басың жырып ал!
Сұғанақ болып ұмтылма,
Сыбағаң болса, тұрып..
©  Шортанбай Қанайұлы
Зар заман
Зар заман, зар заман,
Зарлап өткен бір заман.
Сөздің басы — бисмілла,
Біз айталық, сіз тыңда
Мұсылманның тарихын:
Төрт аяқты хайуан —
Бұ..
©  Шортанбай Қанайұлы
Атамыз - Адам пайғамбар
Атамыз - Адам пайғамбар,
Топырақтан жаралды...
Сол адамнан таралды,
Ұрлық пенен қорлықтан,
Өтірік, ғайбат, зорлықтан
Бойыңды тартып тек..
©  Шортанбай Қанайұлы
Жетпіске келді бұл жасың
Жетпіске келді бұл жасың,
Дүние болды жолдасың.
Әндіжандық сарт едің,
Қай жеріңнен қожасың?
Қаратауда туылдың
Пәленше деген..
©  Шортанбай Қанайұлы
Өкінсең жоқ келері...
Өкінсең жоқ келері...
Құбылып тұрған қызыл гүл
Қураса кетер мәнері.
Сабыр қылсаң жетерсің
Құданың болса берері...
Жиырма бес жасыңда
Жігіт..
©  Шортанбай Қанайұлы
Дария құйсаң толар ма?..
Дария құйсаң толар ма?..
Сүмбіле туып күн болмай,
Көкрай шалғын болар ма?..
Кәрілік пенен мінезге
Білсеңіз, бағым болар ма?
Сүтке біткен..
©  Шортанбай Қанайұлы
Қазақы дастарханым
Бүгінгі ел ішінде,
Дәстүрді жалғастырған.
Татулық белгісімен,
Жағалай малдас құрған.

Қайырмасы:
Ей, менің асқар тауым,
Қазақы..
©  Жарылқасын Боранбай
Алтай
Шығыста асқар аймағым –
Асыл Алтай, ер Алтай.
Жасыл теңіз – Тайганың
Сыңсып тұрған төрі – Алтай.
Май қарағай, шыршалар
Бөктерімен..
©  Ермек Өтетілеуов
Уа, Қарт Бөгенбай!
Уа, Қарт Бөгенбай!
Құяр жауын аспаннан,
Қара бұлт торласа.
Пәлекет елде көбейер,
Жігітті жігіт қорласа.
Ақбөкен келіп жығылар,
Алдын қазып..
©  Ақтамберді жырау
Түйе мойнын тұз кесер
Түйе мойнын тұз кесер,
Жігіт мойнын қыз кесер,
Сартылдаған сары аяз,
Жылқының мойнын мұз кесер.
Бұлан да бұлан, бұлан сан,
Бұланның санын оқ..
©  Ақтамберді жырау
Сары аязда қата ма
Сары аязда қата ма
Қайнардың аққан тұнығы?
Қап түбінде жата ма
Болаттың асыл сынығы?
Халқың тозып, кем болмас,
Әділ болса ұлығы.
Рақымсыз..
©  Ақтамберді жырау
Күлдір-күлдір кісінетіп
Күлдір-күлдір кісінетіп,
Күренді мінер ме екеміз?!
Күдеріден бау тағып,
Ақ кіреуке киер ме екеміз?!
Жағасы алтын, жеңі жез,
Шығыршығы торғай..
©  Ақтамберді жырау