Әңгімелер ✍️

(Тарихи әңгіме, болған оқиғаның ізімен)

Желтауда мешіт ұстап бала оқытып жүрген Бекжан сопының Шопан ата басында шырақшы болғанына да бір жылға жуық уақыт өтіпті. Тобыштардың қойымшылығы Шопан ата басындағы шырақшы кетіп ағайындары сұрағасын келген жайы бар. Бабықтың Әжібайынан тарайтын Мыңбай, Селбай ағайындары құсап бай болмаса да, Бекжан ескіше хат танитын, ерекше сауатты болатын. Сонысын қарап болса керек халық арасында Бекжан сұпы деген атпен танымал болатын. Атаның басына зиярат етуге келгендерге Шопан ата жайлы білгендерін, ескінің көзі халық жадында қалған уағыз әңгімелерді көп айтатын еді. Бәсеңдеу қоңыржай даусымен тыңдаушысын әп сәтте баурап алатын. Ресейде кеңес өкіметі орнап күшіне міне бастаған кез, Маңғыстауға әлі жете қоймады десе де болғандай. Бәлкім ен даладағы азғана ауылға әсерін әлі тигізе алмай жатырма, әзірше тыныш, бірқалыпты өмір өтіп жатыр. Жұбайы Сәрсенбибі Әбубәкір кердерінің жақын қарындасы болып келетін, Әбубәкірдің әкесі марқұм Боранқұлмен мұның әкелері үзеңгілес, әрі тумалас болатын. Кішкентайынан сол Әбубәкірдің жырларын жаттап өскен Сәрсенбибі бәйбіше бар білгенін қыздарына үйретіп әлек.
1920 жылдың көктемінде дүниеге келген қызы Оралжан да биылдары әкесінен дәріс алуға жарап қапты. Үлкен қызы Бақытта биыл онға толып отыр. Қолы бос уақытта көрші ауылдардың балдарын жинап алып арапша, латынша оқытады. Өзінің екі қызы да солардың ішінде. Латын әрпінің бір жақсысы өз ана тіліңде жазуға қолайлы болатын және арап әріптеріне қарағанда оңайлау көрінетін.
Биыл қолдан қашап жасаған үңгірді біршама жөндеп, сылап, ішін ақ тасты суға езіп ақтап алған. Іші жазда салқын, қыста жылы ұядай, қарамағындағы оншақты бала ішіне сиып кетеді. Шіркін Қазағымның пейілі кең ғой, қаншама жоқшылық деседе, тілеухана басында адам аяғы үзіліп көрмепті. Барын әкеліп садақаларын беріп жатқаны. Оқып жатқан балалардың да ата аналары келген сайын құр қол келмей, анау-мынауларын беріп кетеді. Биыл алла оңғарса тлеухананы кеңейтпекші, әйтпесе қазіргі жағдайы әйтеуір жоқтан жақсы.
Кеше сонау Кетік жақтан ат арытып Боранбай деген жолаушы келе қалғаны, мақсаты осында бір түнеп, әрмен қарай Бекет атаға зиярат етуге кетпекші.
—Інім алыстан келе қалыпсың, не хабарларың бар, айта отыр ел іші тыныштықпа әйтеуір.
—Біраз өзгеріс бар ғой аға, Кетік басы абыр-сабыр, Майлыбайдың Тәлпеңі ауылнай болғалы басымызға әңгір таяқ ойната бастады. Күнде бірдеме ойлап табады, онсызда әрең күн көріп отырған ауылға қырғыйдай тиуде, біресе ет салығы, біресе тері салығы дейме әйтеуір тыныштық беретін емес.
Қолына ұстап отырған кесесін төңкеріп тастады да жер шұқып отыра кетті. Бірдемені айта алмай кібіртіктеп отырғаны.
-Аға, сол неме өткенде бір сөзінде, Кетіктен атты әскер шығады екен деймеау, Маңғыстауды аралап Кеңес өкіметін орнататын көрінеді деймеау, малдарды жинап алып, қожа молдаларды ұстайды дейме ау, әйтеуір аузыңа қара қан толғырдың әңгімесі жаман екен, сақ болыңыз аға.
Боранбай келіп кеткелі Бекжан сопыдан ұйқы қашты, япырай мына заман не боп барады. Қара басын ойлап отырған жоқ, бес алты ұсақ жандығынан басқа малы жоқ. Елдің жағдайы, Бала шағасының жағдайы, жұбайы Сәрсенбибінің жағдай не болмақ.
Неде болса амал жоқ, көппен көрген ұлы той, жаратқан алла жар бола көр. Киік жортқан қу далаға солар келе қояр дейсіңбе, деп күбірлеп өзін өзі жұбатқан болады. Тек, өкінетіні екі-үш жылдықта рулас жамағайындары Мыңбай, Селбайлар Үстүртке көшкенде бізбен бірге жүр, жалғыз үй отырасыңба, айдалада?, дегенде тыңдай қоймап еді. Оның себебі аталарының өсіп, өнген, жатқан жерін қимағандық еді. Енді өзі олай, бұлай болып кетсе бала-шағасының, жұбайының жағдайы не болмақ?, деген беймәлім сезім ішін жалап бара жатқандай.
Отыз екі тістен шыққан сөз отыз екі елге жайылады демекші, малға санақ жүргізбекші, ишан, молдаларды ұстайды екен, деген әңгіме ел ішінде гу, гу етеді. Осыдан қорыққан ауылдастары балаларын оқытудан үзілді, кесілді бас тартты. Ендігі жерде сауаттары ашылып келе жатқан екі қызын оқытудан басқа ермегі қалмады. Жаратқан иеме не жаздым екен, артымда қалып ең болмаса өнерімді алып қалар бір ұл бермегені, деп іштей налитын, бар білгенін жат жұрттық болса да сол екі қызына үйретіп әлек. Көбінесе көп бүк түсіп, теріс қарап жатып алатынды шығарды, көзі ашық оқығаны көп Бекеңнің ойлағаны Ел тағдыры, замана жүгі болатын. Әскер шығатын болыпты дегелі атаның басына зиярат етушілерде азайған, бірен саран жолшыбай соғушылар болмаса, ел аяғы суыған.
1927 жылдың күзінде бір топ атты әскер Шопан ата басына сау етіп жетіп келді. Жолдан шаршаған, күздің салқын желі тоңдырған, келе сала тілеуханаға кіріп жайғасып алды. Ыссы шай ішіп, қарындарына бірдеңе барғасын кейбіреудері маужырап ұйқыға кетті. Камандері болса керек кекиген ұзын тұра описер ұлты татарма деймін, әй- шәйға қаратпастан Бекжанның қолына кісен салды. Онысы қашып кетер деп сақтанған түрі.
-Сен молдасың ба, шыныңды айт, тағы кімдер бар?, деп қуырып барады, қолында тізім, Әжігереев Бекжан молда, деп оқып қояды.
-Мен молда емеспін ескіше сауатым бар бала оқытамын, одан басқа ештеме білмеймін, деп отырып алды.
Оған көнетін әлгілерме ертесіне таң қылаң бере, бес, алты жандығын алдарына салып, өзін дедектетіп айдай жөнелді. Кіндік кескен туған жер, адал жары, екі шиеттей қыздары, киелі Шопан ата қонысы көзден бұлбұл ұшып қала барды. Бекжан сұпы төртпақ денелі, орта бойлы, қуатты мығым адам болатын, елуді енді ғана еңсерген тұла бойы даналықпен қоса күш қуатқа да толы болатын. Бесеуін, бес ұрып, мылтықтарын тартып алып, аяқ қолдарын байлап қашып кетсемба екен, деген содыр ойда келмеді емес. Бірақ артында қалған үй іші қолын жіпсіз байлады. Үш күн бойы тынбай жүріп отырған олар Кетік шахарына жетті.
Маңдайшасына қызыл жалау ілген барақ үй, іші абыр-сабыр, кілең қызыл жағалы, әскери адамдар, кейбіреулері шүлдірлеп орысша сөйлейді. Бірден дедектетіп тергеушінің алдына әкелді, қасында жалпиып Майлыбайдың Тәлпеңі отыр. Үлкен іс бітіріп жүрген кісімсіп қасындағы шикіл сары орысқа шала орысшасымен бірдеңелерді түсіндіріп әлек. Бекжан өзі жайлы әңгіме кетіп жатырғанын айтпай ақ түсінді.
-Саған молда екенін мойындасын, халықтың басын айналдырып улап жүргенін мойындасын, дейді описер мырза.
-Жоқ мен молда емеспін, халықты улағаным жоқ, қайта оқытып сауаттарын аштым.
-Онда неге сені сұпы дейді, өтірік алдайсың, мойындап қол қой мына қағазға. Жынданып түкірігіне шашалған Тәлпең орыс тергеушіден де асып түсті. Ұрып, соғыпта мойындата алмаған олар шарасыздықтан шаршап, алып кетің! , деп айқайлады. Қастарында тұрған қарауыл болса керек, сүйреп апарын тас түрмеге тоғытты. Есін жиып көзін ашса, қолқаны атарлықтай шуаш иіс, бөлме ішінде өзі сияқты отыз шақты адам. Ішінде өзі танитын Қаржау ишан, Жары молда сияқты біразы бар екен.
—Тізім жасап берген Тәлпең ит көрінеді, көріңде өкіргір түбімізге жететін болды, деп қарғанып отыр біреуі. Ит қорлықта жатқандарына үш төрт ай болды, 1928 жылдың көктемі де туғалы тұр, әйтсе де әлі де күн ызғар, өңменіңнен өтер суық жел. Таңертең ертемен барлығын шығарып портқа айдай жөнелді, ешкім ештеңе айтып жатырған жоқ қайда апартындары белгісіз. Ішіндегі Тәлпеңнің жамағайыны, сұрап қоймағасын, жер аударады сендерді деген күңкілі естілді. Әйтеуір атпайды екен, оған да шүкір, дейді кейбіреулері. Сонымен отызында қуып апарып жағада тұрған бу кемесіне тықты. Қара түтінін будақтатқан кеме батысқа қарай жол тартты. Екі күн, екі түн бойы ауыр кеме теңіз толқынын тілгілеп қозғалып келеді. Соңғы кезде баяулап кідірмелеуі көбейді, басқару каютасынан айғай естіледі. Бу қазаны істен шыққан, оның үстіне қырсыққанда телеграф байланысы да жасамай тұр. Ендігі жерде ғайыптан тайып жолшыбай кеме кездеспесе аман қалулары екі талай. Кеме үстіндегі әскери күзетшілерді, теңізшілерді де үрей басқан, дәрменсіздік жайлаған. Қамаудағыларға күнделікті беретін сұлы көжесі де қысқарған, күніне бірақ рет береді. Арадан бір апта өтті, камераға от жағуды доғарғалы бөлме іші азынап, күркілдеп жөтелушілер көбейді.
—Бұлай отыра берсек аштан өлеміз, бір айла істеу керек, кеме ботсыманы зар илеп отыр. Аяқ астынан қарауыл бастығы орыс описері бір шешімге келді.
—Тез арада тұтқындардан құтылу керек, әйтпесе көп ұзамай өзіміз өлеміз. Танауы желпілдеп, қанішердің көзінен от шашып тұр. Құдды осы шешімге келгеніне өзі дән риза сияқты.
Кеменің қамақ бөлмесінің есігін ашып, палаубаға шығыңдар, тез, деген ботсыманның даусы құлақты жарды. Аштықтан бұратылған тұтқындар еріксіз сүйретіле орындарынан тұрып төбеге шыға бастады. Бұлардың арам ойын бірден түсінген Бекжан қасындағылармен қоштаса бастады. Өзегін өртеген әттегенайлар, тұла бойын жайлаған шарасыздық, кеудесін қысып тұншықтырып барады. Кеңес үкіметімен бірге келген халқының басындағы тажал, сол тажалға қарсы тұрар дәрменсіздік өкініші өне бойын бір сәт шарпып өтті.
Бәрін кеме жағасына тұрғызып қойып, мылтық кезеніп секіріңдер, деп айқайлап тұр жаналғыштар. Амалдары құрыған тұтқындар жапа тармағай суға секіре бастады. Осылайша әп сәтте отыз адам көк теңізге шөміп жоқ болды. Еркек тоқты құрбандық деген осы.
Тұтқындарды тиеп шыққан кеменің келетін уақыты өткелі бірнеше күн болған еді. Баку гарнизонының бастығы алдарынан шығып іздеуге пәрмен берді. Үш күн өткенде барып толқын тербеп тұрған нән бу кемесінің үстінен шықты. Кеме басы тып—тыныш, жым жырт, тіршілік нысаны білінбейді. Іздеушілер камандирі палаубаға көтеріліп үнсіз состиып тұрып қалды. Кеменің тұтқындар қамайтын бөлмесі бос, үңірейіп үрейлі аузы ашық жатыр. Кеме экипажының бөлмесіне кіргенде барып болған жағдайды бірден түсінді. Аштықтан, суықтан қырылған экипаж мүшелері жайрап жатты, кеме капитанының көзі ашық қалыпты, көзі әлде үрейге, әлде өкінішке толы бақырайып қатып қалған.

Бейкүнә отыз адамның қаны жібермепті…