Өлеңдер ✍️

Мен айтайын бабамнан,
Жанби мен Татан анамнан,
Қандырайын хабардан,
Адам ата о баста
Топырақтан жаралған.
Оны артық жаратқан
Он сегіз мың ғаламнан.
Туыппыз Әнес бабадан,
Атамыз сол тараған
Ғазірет Ғайса пайғамбар,
Атасыз туған анадан.
Дүйім Баян кеткесін,
Алты жыл анық өткесін,
Шыңғыс туып Арқардан,
Күндей балқып тарқаған.
Одан туып барша хан,
Халқына әділ қараған.
Бұрынғы өткен жақсыдан,
Бұл шежіре, жәдігер,
Қағида болып қалыпты-ай.
Он төрт қабат аспан,жер,
Жаратылған нұрдан деп,
Атамыз Сафи Салолла,
Ғазіреті пейіш пайғамбар,
Бір шөлмектің ішінен,
Рахым еткен күшінен,
Бір тамшы тамған судан деп.
Ғазіреті Ғайсаны
Мәрия ерсіз туған деп,
Тілегі қабыл пендеге,
Ғайыптан дәулет болған деп,
Жарқыраған сәулеге
Сарай іші толған деп.
Су бетінен «қаймақ» жеп,
Балапан тапқан қаз бен қу,
Құлақ салсаң сөзіме,
Зейін қойсаң өзіме,
Топырақ пен күлге аунап,
Жұмыртқа тапқан тауық бар...
Аржағы тектіден тараған,
Аузына халық қараған,
Білгенге Адай асылдың
Нәсілі нұрдан жаралған.
Осы бір сөздер көңілімде,
Бұрынғы өткен үлкеннен
Қағида болып қаланған...
Қашаған Күржіманұлы.
(«Адай тегі туралы» толғаудан үзінді)
«...Адаевский род искони отличался особою дикостью нрава и своеволием
и поэтому с ним всегда начальники старались поступать осторожно и делали
уступки, чтобы не раздражать их без особенной надобности...
Адаевцы – это был такой народ, который не признавал над собой никакой
власти. Живя особняком от прочих киргизских(казахских) родов и не соединяясь
с ними узнами родства, эти воинственные сыни степи, любившие пожить на
чужой счет и поживится чужим добром, не только грабили русских, но нападали
и на киргиз, и на хивинцев, и на туркмен , и на текинцев...
Лошади адаевской орды считаются самыми лучшими из породы
киргизской. Они высоки, стройны, легки и выносливы»...»
Олег Иванович Середа
1891 г., газета «Русская мысль».
(Гауһар Еділхан, заңгер,
Алқажан Еділхан, өлкетанушы).
Дәл бүгін сырды қозғап Геродоттан,
Жайым бар тым әріден орағытқан.
Дайлар мекен тауыпты өзалдан-ақ
Арал-Каспий – тел теңіз аралықтан.
Дайларды ад, ада, ата дескен,
Дайларың иен далада талай көшкен.
Руникалық таңбалар АлтайдағыНағыз Адай таңбасын салады еске!
Бұл Дайдың Құдаймен де жаны жақын,
Ежелгі аңыздарға бағын ақын,
Адайлар алтын нұрдан жаралыпты,
Деген сөз шындық болып табылатын.
Тәңірім нұрдан да адам жарата алған,
Тектісін Күн нұрынан тарата алған.
Әнес Сарай айтқандай Атаұлдары-
Өзгелер арасында дара тұрған.
Бұл адам егіз дейді жер-көкпенен,
Жер-Ана, Көк зеңгірің Еркек деген.
Адайдың жаратылыс жұмбақтарынҚашаған қиыстырып өрнектеген.
Ешқашан ел бола алмас текті рухсыз,
Талайды тәубасына келтіріппіз.
Көкбөрісін ту етіп көкке ұлыған,
КөкТәңірге сиынған Көктүрікпіз!
Ниеттің оңтай болып құбыласы,
Құдайдың Адайға ыстық ықыласы.
Арда Адай жерде Құдай өкілі ме,
Аты ұқсас, сөзіміздің бұл расы.
Арғы Адай, арғы Дайдан сөз өргенде,
Ақиқат алшақтамас, сезем мен де.
Бергі Адай арғы Дайдың бір сілемі,
Жауап көп тілін заржақ безенгенге.
Кезі жоқ бұл Адайдың тексіз болған,
Кезі жоқ әлдекімнен кемшін болған.
Тектілігін жоймайтын тұлпар мінез,
Өзгеге үстемдігі шексіз болған.
Әрине, әр заманның салмағы бар,
Бір кезде басынан бақ тайғаны бар.
Қыдырқожа кенжесі - Қанбибіні
Байқожаұлы Елтайдың алғаны бар.
Қыдырқожа - інісі Байқожаның,
Берекеге толтырған тайқазанын.
Байқожа көшпей қалып оңтүстіктен,
Жаулық пен көрген небір қайғы азабын.
Өткенді бұл күндері салмақтар кім,
Қолынан өліпті Ол қалмақтардың.
Артында Ата, Қалпақ, Естай, ЕлтайЖыр етер көне тарих қалғандарын.
Ата өліп, одан есен Темір қалды,
Қалпақ пен Естайды да жау ұрған-ды.
Босанып артта қалған арулары,
Дүниеге Беріш пенен Таз туады.
Ер Елтай ертіп іні, жеңгелерін,
Туыстың шығар іздеп өңгелерін.
Құдайдың қарасқаны демеспіз бе,
Іздеген сұрағанға тап келерін.
Батырдың тұлғасы еді баласы Елтай,
Жақсыдан қалған тұяқ бір асылдай.
Ел кезіп, туыстарын табады іздеп,
Мәңгілік жоғалмайтын мұрасындай.
Ол кезде сойқан соғыс әр күн толы,
Бұралаңсыз болмақ, сірә,кімнің жолы?
Алыстан ат арытып жеткенінде,
Қыдырқожа кемпірі таниды оны.
Жеңгесі Жанбибідей бітімді еді,
Әулеттің бәйбішесі тым іргелі.
Қыдырқожа аулына шапқан жауды
Қырып салған Елтайды ол құтым деді.
Келгенде кешкіғұрым отағасы,
Көңілден ақтарылды ой-арнасы:
«Қанбибіні қосалық Елтайжанға,
Бір емшекті емген жоқ ең бастысы.
Елтайды Ұлы жүз деп ұлықталық,
Отырған барша жауды қырып салып.
Көрші-көлем, ел-жұртқа осылай деп,
Ал бірақ арғы тегін ұмытпалық.
Бұл Елтай –бауырластан өз баламыз,
Сапары суыт екен толған аңыз.
Бір емшекті ембесе, шариғатта
Некелесу ол-дағы болған бір іс...»
Осылай Қанбибі-Алтай некелесті,
Тындырды Жанбибі-ана кемел істі.
Амал не, айлар өтіп, бір жорықта,
Ер Алтай қапияда оққа ұшты.
Бұл хабар Қанбибіні шошындырды,
(Сол күні ұйқысынан шошып тұрды).
Шаранасын толғатып шала туып,
Шаңырақты бір бейнет тосып тұрды.
Қыз да өлді, ел қорғаған күйеу де өлді,
Тасыған дәл бұрынғы күй өзгерді.
Сол жерде Қыдырқожа сырын ашып,
Ағайын, ел-жұртынан сүйеу көрді.
Қалың ел оның сөзін мақұлдады:
-Болмайды Елтайжаннан жақын-дағы.
Шырылдаған бұл перзент Адай болсын,
Арғы Ад, Дай Баба атындағы.
Осылай Адай есін жия келді,
Киелі шаңырақты, ұя көрді.
Онбір ұсақ Байұлы(Қыдырқожа),
Онекінші оғылан Адай болды.
Арысы Алшын бабам: Әлімқожа,
Дүреген Байқожа мен Қыдырқожа.
Есентемір, Беріш, Таз, Адайды айттықБайқожаұлы, бала еткен Қыдырқожа.
Өзінен Қыдырқожа: үшеу сиық,
Сұлтансиық, Бақтысиық, Қыдырсиық.
Олардан: Алаша, Байбақты,Қызылқұрт, Масқар,
Тана мен Жаппас және Шеркеш, Ысық.
Барлығын қоссақ болар он екі ата,
Байұлы – бір қауым ел алған бата.
«Жауға қой найза беріп Кіші Жүзді»,
Қолдасын баршамызды Алшын баба!
Алшынның арын қуған Адай елмін,
Тепкісін тар заманның талай көрдім.
Тартқан сайын теперіш, тайқымастан
Тұлпардай асау текті жарай бердім.
Тағдырдан зауал тартсын мейлі талай,
Кесек турап келеді айбынды Адай.
Өзінің жері, көлі, тілі, рухы,
Мәңгіге ұласады баяғыдай.
Тарих аз тым ертеден тұнып жеткен,
Тәңірім Атаұлына нұрын төккен.
Адайлардың асырып аруағын,
Табаны тайқымайтын тұғырлы еткен.
Рухын асқақ ұстап әрдайымда,
Адайдың мін болмаған тал бойында.
Бір заманда қазақпен бірге көшкен
Әзірет Алатауы баурайында.
Жетісудан Сауран мен Шу айналып,
Ел-жұрты суға кеткен Құдайке налып.
Кемпірімен кеңесіп Келімберді,
Ағаға қыз әперген ел айналып.
Бұл өзі аруы екен түрікменнің,
(Жөні жоқ ақиқатты іріккеннің),
Сол ару Тәзіке-Қосай - қос ұл туып,
Бұл екі бағы жанған жігіттердің.
Фариза –қыз Махамбет - Тәзікеден,
Қосайдың алты ұлының бәрі бекем.
Батыр көп:Тоқтамыс пен Тоқмамбеті,
Атағозы,Есекмерген, Тәңірберген...
Осылай өсе берген, өсе берген,
Ешкімге кезі болмай есе берген.
Іні менен келіннің кемелдігіҚалдырып ұлан-ұрпақ көшелі ерден.
Келсе де жас жетпіске, ғұмыр өтті,
Деместен мәрт Құдайке шүкір етті.
Жайылған үрім-бұтақ, кемі болмай,
Мен-дағы мақтан тұтам ұлы текті.
Сол тектің дарасы еді Дарайы анам,
Ай жүзі алтын Күндей арайлаған.
Өз тегім Келімберді-Мұңал мейлі,
Қосайдан қан жұқпайды қалай маған?!
Аналар – сыйлайды ғой өмірді олар,
Қосайға қай кезде де көңілім толар.
Демей ме: «Жолға шықсаң Қосайды ерт,
Алдыңнан ақ күн туып жолың болар».
Ал енді оралайын өз додама,
Дейтіндей бабам: «сөзді қозға, бала».
Өткенді ойлап кетсем күңіреніп,
Көз салам – Маңғыстаудай боз далама.
Секілді бәрі ертегі бұл күндері,
Құлпытас, оба, аран, үңгірлері...
Мен үшін...
Түседі еске бабалардың
Қазанат, найза, садақ, сүңгілері...
Дей алмас маған ешкім: «таспа, шырақ»,
О заман бұ заманнан басқашарақ.
Тұлпарын тебіндірген бабаларымТарихын кеткен мәңгі тасқа қашап.
Шотанның даңқы өшпес шұбарының,
Төлеп пен Балуанияз құласының.
Ер Қармыс күреңінің аты шықты,
Сүйіннің(Сүйінғара) көк найза, көк тұлпарының.
Ерлерім жау шошырлық талай шықты,
Лабақ, Өмір,Есен, Сүгір, Шабай шықты.
Бердәулет пен Жоламан, Дауымшар, Рах,
Ер Төлеп, Есенияз бен Қонай шықты.
Амантұрлы,Қабыл мен Жанұзақ бар,
Төленді, Әмин, Темір, Қозыбақ бар,
Кенжебек, Сармыс, Досан, ер Исатай,
Шоғыдан қырық батыр – елі мақтар...
Көбен би, Ерменбет би, Жары Мәтжан,
Тілеген, Мәмбетнияз, Иса – бәрі мақтан.
Абыл, Ақтан, Аралбай, Сәттіғұл, Түмен,
Ыбырайым ахун жыр-нөпір арқыратқан.
Өткілбай, Әлқуат,Шамғұл, Жанжігіт, Нұрым,
Дүйсембай, Бүркітбайым төккен жырын...
Шолтаман, Досат, Әділ, Жылкелді, Тұрсын,
Өскінбай – өңшең Қайқы, кіл дүлдүлім...
Осылай қанат жайып Келімберді,
Құдайым алты ұлына өмір берді.
Адайдың шаңырағын ұстап қалар,
Кенже ұлы Мұңалына көңіл бөлді.
Мұңалдың шыға берді дүрлеп аты,
Толысып өсті дерсің ел қанаты.
Батыр мен би, байларың, Пірің де солМұңалдың асты әбден салтанаты.
Мақтанар ұл да шыққан ұраным деп,
Ерлік пен парасатқа тұрар үндеп!
Жеменей Ерменбет би арқаланды-
«Кісі бойы, қол созым Мұңалым деп»!
«Мұңалым – жел жақтағы панам деді ол,
Қара нар, алынбайтын қамал», деді ол.
Мұңал ошақ, Мұңалжар – тарих ізі,
Мұңал десе, соғады самалды жел.
Мұңалым – Адайымның арқа-белі,
Топ жарар, айбыны асқан маңмаңгері.
Ол барда орыс, қалмақ, Хиуа, түрікмен
Ала алмай Маңғыстауды арманда еді.
Құладүз атанғанмен бағзы дала,
Өңірде Адай атам озды дара.
Жеті жұрт келіп- кеткен киелі өңір,
Алайда, иесі Адай – жалғыз ғана.
Толғасам бабам өткен ұлан жолды,
Жетісу, Түркістан, Алтай, Тұран жолды,
Сыр, Нарын, Ойыл, Қиыл, Жем, Сағызым,
Ұрпағы сала білген «Мұңал жолды»!
Мұңалдан -Әли, Бәйімбет, Жаулы, Шоғы,
Алақұнан...
жоқ мұның даулы жағы.
Жаулы атамыз – жазғандай Кекілбаев
Адайдың жауға салар дәу қыраны.
Жаулыдан - Жары, Ескелді, Қосқұлағың,
Пір Бекет - Қосқұлақтан хас қыраным.
Жарыдан неше жайсаң -жақсы шықты,
Адайдың тайпасына бас қылатын.
«Адай Жары – Мен Жары» деседі елім,
Осылай дүреп дәйім өсе бердім.
Қашанда даңқы алысқа кете берген,
Тектілік тумысынан көшелі елдің.
Сол Жары – сегіз арыс семсерімдей,
Адайдың Рухының өлшеміндей.
Жары барда Адайым алшаң басқан,
Жауына жиі аттанып сәл шегінбей.
Сөз еткен ауыздылар ең көшелі,
Жарының Адайда орны төр деседі.
Жәрдем Кейкін аралап Бозашыны,
«Жары деген – ру емес, ел» деседі.
Бұ Жары деседі жұрт тарыдан көп,
(Қытай да жұғыса алмас Жарыға кеп).
Әр Жарыда Шотанның жүрегі бар,
Бабалардан қанменен дарыған кеп.
Кеудеде сырт дұшпанға түйерде кек,
Жарыға Адай ұлы сүйенді тек.
Жарының жарқылдаған мәрт мінезі,
Жұғысты нағашылы-жиенді боп.
Осылай Жары деген жасын туған,
Жарыдан неше жақұт-асыл туған.
Жеті жұртты желкелеп қуып шығып,
Кезі жоқ Маңғыстауда басындырған!
Тарихтың келді-ау кезі бәрін қазар,
Адайда атағы асқан бар үш Назар:
Саназар, Қожаназар,
Ал олардың
ішінде Қыдыр көрген - Жары Назар.
Үй тігіп отырғанда қыр басынан,
Келген қарт – Қыдыр ата сұлбасынан.
Сесінен секем алған ол пірадар,
Шотанның өр даусы мен тұлғасынан!
Жасаңдар мәңгілікке сұңқарларым,
Даланы дүбірлеткен тұлпарларым!
Бабаларды арналсын ұлықтауға,
Бауырлар, дәл бүгінгі думандарың.
Жарының бір баласы Бектемісім,
Бектеміс – ахун болған текті кісім.
Бабамыз Сыр бойында қалған дейді,
Шарапат тірісінде төккені шын.
Бектеміс – тақуа жан, зайырлы екен,
Діл мен дін – рухани пайымды екен.
Көрегендік, көсемдік, кемеңгерлікБойға біткен пірадар қайырлы екен.
Ақұқұба, ашаң жүзді, ұзын бойлы,
Болмысы – бір ғанибет пішін дейді.
Аузынан шыққан сөзі сом алтындай,
Кіші Жүзге белгілі кісің дейді.
Қасиет қалған осы қанымызда,
Ар-иман, отты намыс– жанымызда.
Бабалардан генменен таралады,
Небір ізгі қасиет бағымызға.
Қашанда парыз: ұстау – Отанды асқақ,
Ер жігіт баспас жерін талай баспақ,
Адайлар Маңғыстауға оралған-ды,
Жарыдан Назарұлы Шотан бастап.
Бір келген сол Шотанмен бабамды айтам,
Тарихтың тылсымынан орайлатам.
Шотанмен бел немере Қамай, Самай,
Мамай мен Сүйірбасты қалайда айтам.
Ер Мамай тым ертерек жазым болған,
Үйленбей, бір шайқаста қаза болған.
Сүйірбас Харазымға сапар шегіп,
Ұрпағы ажырамаған қазағынан.
Бұл күнде ол да біраз дүйім ел-ді,
Аз емес Маңғыстауда сүйінері.
Қамай менен Самайдан туыстарыБесшоқыдай соншалық биік еді.
Қамайдан Байжігітің жаралады,
Бектеміс атасынан нәр алады.
Үдербай, Көлбай, Сары, Сығай, Болат,
Байжігіттен бесеу боп таралады.
Қамай қайтып, жеңгесін Самай алды,
Ақжігіт туып одан арайланды.
Құлтан, Жұма, Қазыбай, Сегізбай, Бәлімтай,
Ақжігіттен көп болып тарайды әрі.
Осылай Самай даңқы дүр етеді,
Бұл өзі сол заманның реті еді.
Бір шапқында арулар олжа болып,
Қалмақ қызы Өкінді Ол жар етеді.
Құтты болып Өкіннің орамалы,
Ұрпағы өсіп, өніп таралады.
Құлшымбай, Құттыбай, Шақабай, Боранбайлар,
Өкін болып аталып келеді әлі.
Самайға Тәңір ұзақ ғұмыр берген,
Тауыпты шын бақытты жұмыр жерден.
Мал беріп қыздай әйел тағы да алған,
Ал одан Есенбайдай ұлын көрген.
Ендеше Есенбайды өрбітелік,
Ол-дағы шамасынша өсті делік.
Айдабол, Бостан, Қуандық, Сүйіндік боп,
Кем болмай қатарынан келді делік.
Тегінде таусылар ма ұлы желі,
Демеймін бұл ешқашан үзіледі.
Бәрі де Бектемістің балалары,
Бәрі де Бектемістің ұлан-елі.
Атағы заманында Адайға асты,
Тағдырдың зұлматы да талай басты.
Қалдырып көшкен еді амалсыздан,
Жандауыр, Ортаеспе мен Қаламқасты.
Ақеспе, Ұлыеспе, Ауызеспе,
Тышқанжар, Долгий, Саға – бәрі де есте.
Мекендеп жаға бойын үш сан ғасыр,
Кешкен-ді баян-ғұмыр ұлы көште.
Ғайыптан тайып бір күн зауал келді,
Әйтпесе, басынан бақ ауар ма еді?!
«Бектеміс – нар мая сауған теп-тегіс» боп,
Нар мая әлі күнге сауар ма еді?!
Жұртымның күн туғанын басына шын,
Несіне, кімнен тегі жасырамын?!
Қысымын да күшейтіп күннен-күнге,
Кез еді ол айласын да асыратын.
КСРО күшпен елді көшірген-ді,
Сұм заман алабөтен есірген-ді
Бектеміс, Тіней, Қаратоқайдың,
Елдігін елден қуып өшірген-ді.
Беріштен Қаратоқай Құлбарағым,
Тінейден Тәңірберген бір дарағым.
Қыз алып, қыз берісіп Бектеміспен,
Күн кешкен көрші-қоңсы құдаларым.
Өз шекем Орын - Беріш-Құлбарақтан,
Жан екен жанарынан нұр таратқан.
Бір ағасы Темірбай дүлдүл мерген,
Ал Сұраубай хақ шайыр жыр боратқан.
Олар да бізбен бірге қоныс ауған,
Көк теңіз, аунап-қунар өріс ауған.
Көлбеңдеп көк сағымдай қала берген,
Қаламқас, Қаражанбас – таныс аудан.
Осылай жұртым менің саяқ кеткен,
Қия алмай туған жерден аяп кеткен.
Отырған табанынан айрылғасын,
Кейпіне босқан елдің таяп кеткен.
Үш ғасыр мекен еткен атырабын,
Қия алмай соры, құсы, топырағын.
Қол бұлғап ата-баба қауымдары,
Жатыпты желеп-жебеп сан ұрпағын.
Қаламқас, Ақсиын мен Күшік, Жұма,
Нұр-Мәйке, Қарағашты, Жыңғылды әулие.
Бәрі де Бектемістің қауымдары,
Болуға тиістіміз бүгін де ие,
Қолдағай тұқым-теберігін ұлы кие!
Толғасам Бозашыда ерлігім мың,
Мен талай тарих сырын келді ұғынғым.
Бүгінде қайта басым қосылғаны,
Белгісі оралғаны елдігімнің!
Аз емес ата-бабам даңқы асқаны,
Жарқылдар заманында алдаспаны.
Шотан мен Сүйінқара әскерінің -
Мол екен Бектемістен сарбаздары!
Қашанда қанында ерлік өр ағайын,
Нешебір кешкен заман алмағайым.
Бермеген бірақ ешбір қас-дұшпанға,
Кең алқап – Жандауыр мен Керел бойын.
Оқ бойы заманынан озық болған,
Оларға оқу,білім азық болған.
Көк теңіз көп елменен елдестіріп,
Осы жер Бектеміске қазық болған.
Көк теңіз десек те біз дәру-бағы,
Белінен шешпеген бес қаруларын.
Тайсалмай ел қорғаған Ерлер түгіл,
Мәрт болған Қаламқастай арулары!
Аз емес топты жарған тарландарым,
Ақтаған ата-баба армандарын.
Бектеміс қасиетін бекемдегенНесібек-Нұр, Жұма мен Ержандарым.
Сақтайын ата намыс, мұрамды анық,
Иманға жүгінейін Құранды алып.
Смайыл Сарбасұлы көсем болып,
«Адай көтерілісін» бастаған ұран салып!
Әкесі Сарбас биден жаралады ол,
Арысы Жұма әулиеден таралады ол.
Жұманың немересі Әбдірахман,
Бес қаруы белінде саналады Ол.
Осылай сыр шертеді құлпытасы,
Батырдың бедеріндей түр-тұлғасы.
Қасында бірге жатыр Қытайы ана,
Тарихтың іштей тынып сыр-тұнбасы...
Өмір де –«Ақсиында», «Қапамда» -Әріп,
Ол-дағы «Адай банды» атанды анық.
Тектілік болмысынан тая алмаған
Тағдыры танытса да қатаң қалып.
Бисембі, Дүйсембі сол Әріпұлы,
Бойында - Адай-Мұңал- Жарылығы.
Жақсымен мақтанғанның жаттығы жоқ,
Әкеміз, ағамыз да – халық ұлы.
Жүректен небір маржан сөз төгіле,
Тереңдеп кеткенім бе өз тегіме?
Тегінде байырқалап баянымды,
Келіпті дем басардай кез де, міне.
Мен өзім туған жерден нәр аламын,
Жаңғырар бабам ізі санада мың.
Тірі болсам оятып бабаларды,
Қаламқасқа талай сан ораламын.
Бозашы, жаға бойлық , кәсіп – балық,
Бабалар көк теңізге ғашық болып...
Түзеумен түйелердің керуенін,
Мыңғыртып мал да өсірген машықтанып.
Ешкімнен шағымыз жоқ олқы соққан,
Текті елміз тумысынан алғыс алған.
Жасай бер Бектемісім-Мұңал-Адай,
Басталар көне Дайлар, арғы Сақтан!