Әңгімелер ✍️

Вокзалға жеткенім сол еді, поезд келіп тұр екен. Өз вагонымды тауып алып ішке кірдім. Әуелі вагонға кірген кезде бөтен біреудің үйіне кіріп кеткендей тосырқап тұрасың. “Кемедегінің жаны бір” дегендей келе-келе оған да үйренесің. Жан-жағыма бажайлап қарап, қандай адамдар бар екен деп аңдайсың. Бұл күй жалғыз менің ғана басымдағы емес. Әрбір жолаушының басындағы жай. Көршім қателеспесем өзімнен төрт-бес жас үлкен, қияқ мұртты, толықша келген, жылы жүзді жігіт ағасы екен.

• Ассалаумағалейкүм, – дедім қолымды ұсынып


• Уағалейкүмассалам, – жол болсын!


• Арысқа бара жатырмын.


• Мен де Арысқа барамын. Жолымыз бірге екен, жақсы болды. Екеуміз де қуанысып қалдық, жолсерік табылды.


• Қайда тұрасың?


• Алматыда. Негізі – сол Арыста туып-өскем.


• Е-е өзіміздің ауылдың баласы екенсің ғой!


• Иә, ауылға жайша бара жатырсың ба?


• Бір үлкен кісі туралы естелік кітапқа материал жинауға бара жатырмын.


• Ол ауылдың бәрін танимын ғой. Ол кісі кім,құпия болмаса?! Мен ол кісінің аты-жөнін айттым. Қайын атам екенін жасырмадым.


• Ой-й, ол кісіні білемін ғой,кім білмейді ол кісіні. Жақсы адам еді жарықтық. Бұл істерің өте орынды болған.

Істерің сәтті, қайырлы болсын.

Кітап жазу жайлы жоспарым бар. Бірақ бірде-бір жолы жазылмаған.Сонда да алғашқы жолыққан кісімнің жылы лебізін жақсылыққа жорыдым. “Жолым болады екен” деп түйдім іштей. Содан соң жол-жөнекей бірге шай іштік. Әңгіме одан әрі өрби түсті.

• Өзіңізге жол болсын? – дедім ол кісіні сөзге тартып.


• Алматыдан министр құдам бар еді, сол үйдегі құдағи сырқаттанып қалған ғой.Сол кісінің көңілін сұрауға бардым. «Қымызды кім ішпейді, қызға сөзді кім айтпайды», – дегендей «министр құда» дегенге елең ете түстім.


• Құдаңыз шынымен министр ме? – дедім аң-таң қалып.


• Ия, шынымен, – деп ол кісінің яғни министрдің аты- жөнін атады.


• Министр адам пенде ғой, оның несіне таңғаласың, інім?! Өкініштісі, «Құдайдың көзі жақсыға түседі» дегендей ол кісі жақында бақилық болып кетті.


• Сонда қалай құда болып жүрсіздер. Қыз бердіңіз бе, әлде келін алдыңыз ба?


• Е-е, ол ұзақ әңгіме, – деп ол сөзін бастап кетті. Әрі қарай мен тек тыңдаушымын.


• Біз ол кісінің қызын келін етіп алдық. Менің қайын жұртым Арыстың өзінде тұрады. Қайын ағам кісі өмір бойы темір жолда қызмет істеген қарапайым теміржолшы. Ол үйдің тұңғыш қызы – біздің үйдегі жеңгең. Қайын атамның ортаншы ұлы жаңағы министрдің қызына үйленген.Қалай құда болғанымызды айтсам, әңгіме қызық. Сол қайным Алматыға КазГУ-ге түсті, қазір

«КазМУ» – деп жүр ғой. Біздің тіліміз әлі үйренбей жатыр. Мен өзім қызмет бабымен Алматыға жиі баратынмын. Әр жолы қайын енем баласына құрт-май, ірімшік, талқан дайындап беріп жіберетін. Сол қайным төртінші

курсты аяқтаған кезде барып қалдым. Алматыда өзіміз де студент болғанда қайбір жарытып тамақ ішіп жүрдік, – бір тойдырайын деп ресторанға апардым. Сөзге тартсам көңілсіз, жүні жығылып қалыпты. «Бір жерің ауырып жүр ме», – десем, жоқ дейді. Енді не десем басын қасып күмілжиді. Мен сенен сабақты емес. Мектепті жақсы бітірдің. Өз күшіңмен оқуға түстің, не болуы керек. Бала, бала деп жүрсем. Бұл неменің жігіт болып қалғаны тарс есімнен шығып кетіпті.

• Не болды, сүйген қызың бар ма еді, үйленейін, деп пе едің, – деп мәселені тікелей қойдым.

Ол басын изеп, «иә» дегендей болды,

• Онда не тұрыс, әке-шешеңе хабар берейік, – дедім.


• Айтпақшы кімнің қызы, қай жақтан. Ол кімнің қызы екенін айтқанда шалқамнан түсе жаздадым.


• Кімнің?! Әлгі анау министрдің бе?! Шын айтып тұрмысың?!


• Ол өзі министр болса қызын мынау саған, қарапайым темір жолшының баласына жетектете салады деп тұрсын ба. Қыз өзі көніп тұр ма?

Ол қыз өзіммен қай жаққа болса да баруға дайын екенің айтты. Кілтипан шешесінде болып тұр екен.

• Өй, сен де. Ауылда басқа қыз құрып қалғандай, – деп қынжылдым.


• Амал жоқ. Қыздың шешесімен кездесуге бел будым.

Қайнымды жіберіп ресторанға шақырдық. Қыз бен шешесі екеуі де келді. Қыз қаланың қызы сияқты емес ибалы екен. Әжесінің бауырында өскен екен.

Ата-ана емес пе.

• Балаларын қалай тәрбиелеген? Қаршадай басымен әбден айналдырып алыпты, қызымды арман жүрсін деп,

• дүрсе қоя берді.

–.... Ойбай, менің көріп есітіп тұрғаным осы. Бұларың балалық, – деп әрең бастым.Қыз болса егіліп отыр.Біраз

ұрыс болып әзер басылды.

• “Теңін тапса тегін бер” деген бар.Қай ел қыз бен бала бірін-бірі ұнатса не істейміз деп... құдағи ләм-мим демеді.Ертеңіне қайным қонақ үйге жетіп келді.Бізді үйге шақырып жатыр.


• Кім?


• Ана кісілер.Құдаларыңыз.


• Қайдағы құдалар.Әлі ештеңе шешкеніміз жоқ, – дедім ашуланып.

Мен ауылдың қарапайым адамымын. Бар болғаны бір кеңшардың инженерімін. Ауылда абыройсыз да емеспін, ел-жұрт сыйлайды.

Ал енді анау министрмен не деп сөйлеспекпін. Соны ойлап қатты састым. Тәуекел деп тәуір деген киімдерімді киіп алып, баланы жетелеп айтқан мекен-жайға жетіп келдік. Келіп жүрген жері емес пе. Бала лезде алып келді. Құдағимен көз таныс болып қалдық қой. Құда қандай кісі екен деген оймыен келе жатып үйге де келіп кірді. Есікті болашақ келініміз ашты. Ар жағынан ашық жүзді, ұзын бойлы жігіт күлімсіреп қолын ұсынды. Аты-жөнін айтып айта бастап еді:

• Ойбай, аға-ау, басқаны білмесек те сізді білеміз ғой, – деп сасқалақтадым.


• Өзіңізді көріп, қол алысып кездесеміз деген нәрсе ойыма кірмепті де.


• Ойбай-ау, бізде де жұмыр бас пендеміз ғой. Бәріміз де емес қызмет етіп жүрген адамдармыз ғой, – деді қысылып- қымтырылып тұрғанын аңғардым.


• Мына баланың аса аңғырттық жасап қоймағаны ғой. Қайтеміз енді?! Бірін-бірі ұнатып қалған сияқты ғой, – деп ақталып жатырмын.

Сонымен төрге шығып үстел басына жайғастық. Бекерге үркіппін. Министр құда өте қарапайым адам болып шықты «Ұлық болсаң, кішік бол» деген сөз

осындай кісілерге арнап айтылғандай. Ол еліміз, жеріміз, шаруашылық жайлы көп сұрады.

• Сізден көп мәлімет алдым ғой. Елдегі жағдай туралы өте құнды мұндай мәліметті менің көмекшілерім де тауып бере алмайды. Біз іс басындағы қарапайым адамдардың арасында көп болып, солардың мұң-мұқтажын жақсы білуіміз керек, – деді.

Ас-су ішіп болған соң негізгі шаруаға көштік. Министр құда қызын шақырып алып, жігітті шын ұнатасың ба? – деп сұрап алды. Қыз байғұс не десін. Төмен қарап тұрып: Иә, –  деп басын изеді.

Сонымен той қамын жасайтын болып келістік. – Дос- жарандар, туған-туыстары бар дегендей – Қызымызды өз қолымыздан ұзатып той жасаймыз. Ар жағын өздеріңіз біле жатарсыздар. Күнін белгілейік. Сіздерге хабар береміз деп, – ойын ашық кесіп айтты.

Бұл мәселенің оп-оңай шешілп кеткеніне аң-таң қалған басым адамға қызмет дәрежесіне қарай сөйлеп қалған басым, ол кісіні аты жөнін ресми түрде аузыма ала берген ем: – Жарайды, кеңседе отырған жоқпыз ғой. Оның үстіне құдай қосқан құда боп жатырмыз, – деп жылы ұшырай орнынан тұрып.

• Құда десең де, өзің біл. Аға десең де өзің біл, – деп жатыр.

Қапелімде аузыма сөз түспей сасқалақтап:

• Рахмет, рахмет, – дей беріппін.

Үйден төбем көкке жеткендей болып, аяғым жерге тимей шықтым.

• Әй, өзің мықтысың. Анау-мынау емес министрдің қызына үйленгелі жатырсың, – деп қайнымды арқасынан қақтым.

Бұл шешілген мәселе. Енді ауылға қайын жұртқа хабар беру керек. Қайын енемнің мінезін білемін:

• Ой-бай, баламның басын айландырып алған. Күшік

күйеу болып кіреді. Үйленер болса ауылда да қыз жетеді. Министрмен құда болған немізді алған, – деп байбаламға басарын білемін. Сол ойлармен поезға отырып, Арысқа да жеттім. «Арыс» деп отырғаным сол өзен жағасы, Арыс қаласының станциясы.

Әуелі өз үйіме келіп, жағдайды келіншегіме айттым.

«Министрмен құда болғалы жатырмын» деп ем:

• Апыр-ау, өтірігің бе, шының ба? – деп сенбей қойды.


• Әй өзім шаршап келдім. Өтірік сенсең не сенсең деп ашуландым. – Бар оданда әке-шешеңе барып жағдайды айт. Айтқанда бірден қойып қалмай жайлап қана жеткіз.

Мен айтқандай енеміз біраз «бала асырадық», – байбалама салыпты. Көпбай қайда барсың, әкесінің құлағына жеткен соң. Сонымен құдаларынан хабар келеді. Артынып-тартынып Арыстың жүзімін, алмасын, қауын-қарбызын, әдемі бұйымдар, киімдерді алып тартып кеттік. «Әй тойда, өңшең министрлер болады жөндеп ішіңдер» – деп қоям әзілдеп.

Шынында тойда үлкен кісілер, жауапты қызметкерлер болды. Той үлкен ресторанда өтті. Қызмет дәрежеге қарамай бәрі құдалар құтты болсын, балалар бақытты болсын деп жатыр.

Қалай қабылдар екен деп бәрібір жүрексініп қобалжығаным рас. Алайда бәрі ойдағыдай болды. Құдалар арасындағы сый-сыяпат жасалды. Құйрық-бауыр жесіп құдай қосқан құдалар болдық. Қыз ұзатылды.

Ауылға келген соң көп ұзамай қайын-жұрт балаларының үйлену тойын шама-шарқынша күтті. Алматыдан бір топ кәрі жас, құда-құдағи келді. Ал министр құда қызмет бабымен келе алмаймын деп кешірім сұрады. Реті келгенде соғатынын айтты. Ол кісі тек мені ғана құда деп сұрастырып телефон соғып тұрады. Ауылдағылар «Әй, министр құдаң хабарласып тұра ма» – деп сөзбен қағытып жатыр. Ауыл басшылары, шаруашылық басшылары:

«Шынымен министр ме?» – деп сенбестік сыңаймен қайта-қайта сұрайды. Оңдайда ашуланып: – сенбесендер қарандар да тұрындар. Сонда келген соң көрерсіңдер деймін. Құдай аузыма салды ма? Бір күні министр құдамыз телефон соғып: Хал-жағдайды сұрасып Шымкентте үлкен жиын өтетінің, біраз кісілермен реті келсе бірер сағатқа келетінің айтты. Қатты әбіржіп әуреленбеулерін тапсырды. Ауыл Арыстың жағасында екенің

• Әлгі Шәмшінің әніндегі Арысым ба, – деді.


• Иә, дәл өзі, – деді.


• Онда міндетті түрде барам, – деді көңілденіп.


• Келгенше қонақ ұялады, келген соң үй иесі ұялады деген бар емес пе. Әуелгіде сасып қалдым, бірақ сасатын ретім жоқ екен. Құдаға соятын малым, қымыз, шұбат жетеді оны-мұны Шымкенттен әкелермін деп шештім.

Сөйткенімше болмай ауыл басшылары жетіп келіпті. Аудан әкімдігіне құлақтаныпты. Содан қызу дайындыққа кірісіп кеттік. Әшейін мирзаяқ талабын қоймақ шаруашылық басшылары. Киіз үй тігіп сонда күтіп алғылары клген екен. Құда әуелі өзімнің құдама кіремін, сонан соң көреміз депті.

Үйдің айналасын тазалап, адам танымастай болып қалды. Арыстан Қараспанға жете бере кілт Оңтүстікке бұрылып бұрандай ағып теміржолға жақындай түсіп жарлауыт жағаға сүйкене қайтадан доғадай иіліп қайтадан оңтүстікке бұрылып, қаланың іргесінен өтеді. Шымкенттен шыққан тасжол Арысқа жеткенше өзенді екі жерден кесіп өтеді. Екі жерде көпір салынған. Арыс өзені сол бірінші көпірге жете орта тұста пайда болған. Аралшық айнала қақ бөлініп ағып 40-50 метрдей жерде қайт қосылады. Аралшықтың ені де 40-50 метрдей. Өзеннің қос қапталы ешкітал, жыңғыл, қамысқұрақ. Су тасып қайтқанда жоғарғы жыңғыл тал батпақта араласып содан пайда болған шамасы. Жайқалып өскен шөп, 3СӨЗ

етегі құм. Міне сол жерге шығып, шатыр тігіліп жергілікті басшылар министрді күтуге дайындалуда. Бұл жерде қымыз, шұбат, қазы-қарта, кәуәп, жеміс-жидек дегендей. Әйтеуір дастарқанға керектің бәрі бар. Әні-міні дегенше үлкен шет елдік Мария автобусы келіп жетті. Апырау мына кісі тым қарапайым екен. Не вертолетпен, не алды- арты күзеткен арнайы машинамен жүру керек еді, – деп ел таң қалысты. Жай кезде қабылдауыма кісі кіре алмай шаршайтын жергілікті әкім қаралар құрдай жорғалап қызмет жасап зыр жүгіріп жүр. Не де болса көзге түсіп қалайын. Зәруде бірде болмаса бірде пайдасы тиіп қалар деп үміті барын жасырар емес қой. Құда қоймай қайта- қайта қасына шақырды. Өз үйімде өзім қонақ болам ба деп қипақтаймын. Ауылдың әнші, күйшілері қалысар емес. Кезек ән мен күйде. Бірер сағат өткен соң: – Әлгі Арыстың жағасына барып бір-бір суға сүңгиік деді. Қолпаштаған көп:

• Барамыз, барамыз дуылдасты – Қалай жылдамсындар. Қашан үлгергенсіңдер деп жатыр. Шатырдың жанындағы дайындықты көріп.


• Апыр-ай, Арыс десе, Арыс екен-ау, талай өзен көріп едім, бірақ мынандай әдемі сұлу өзен екен. Шәмшінің әні не деген сұлу, десем Арыс жағасында әнге қосқан өзен екен-ау деп қалдым. Құда ақкөңіл, ақылды, сенгіш.


• Құдеке, Шәмші әні тап осы жерде туған, – дедім.


• Апыр-ай, шынымен бе, – деді.


• Ал, құда ән үшін, Шәмші үшін алып қояйық.


• Бұл Арыста әр қарыс, әр сүйем қасиетті, киелі екен. Оған көзім жетіп отыр. Келген қонақтар қайта-қайта суға сүнгіп, құмға ойнап, дәмінен ауыз тиіп, күн бата жолға жиналды.


• Ал, құда ықылас-ниеттеріңізге рахмет.Қазақтың да көркем, көрікті жерлері бар екен. Дәм-тұз тартса тағы келуге жазсын, – деді министр құда қоштасарда. Орамал

тойға жолға азды-көпті кәделерді істеп аттандырып салдық. Содан Алматыға соқсам хабарласпай кетсем ренжимін. Сондықтан тым болмаса сәлем беруге барамын. Бірақ қонақ қылмай, қондырмай жібермейді. «Құданы күтеді жақсыға түседі» деген рас-ау. Нағыз бабында жүрген кезде науқастан қайтыс болды. Тек құдаммен ақкөңіл, ашық жарқын, жақсы бір ағамнан айрылғандай боламын. Осы күні Алматыға соқсаң міндетті түрде құдамның үйіне құран, дұға оқып кетемін құдағидың көзі тірі. Қаным осы Алматыда қызметте келін екеуі балалы- шағалы.

–. Міне осы жолы да соқтым, – деді көршім. Әңгімесін аяқтап.

• Рас, алғашында министрдің құдасымын дегенге онша сене қоймағанмын, біздің Қазекең бір нәрсе айтып, жасырар емес. Ал, бұл жолы әңгіменің растығына көзім жеткендей болды.