Әңгімелер ✍️

Осыдан аз ғана уақыт бұрын Тараз театрын тілге тиек етіп жазған «Бір қойылым, мың бір уайым» атты көлемді мақаламызда («Қазақ әдебиеті», №8, 9; 6-13 наурыз) төл драматургиямыз төңірегіндегі біраз мәселелердің басын шалған едік. Режиссура мен актерлік шеберліктің құпия сырларын да саралап көрген болатынбыз. Ойлы оқырман орынды ұққандай, көкейкесті мақсат білгірсіп, я көлгірсіп көлденеңнен кемеңгер көріну емес-ті. Бір Тараздың бір ғана спектаклі жайында сөз болғанмен, жалпы бүгінгі қазақ театрының жай-күйі жайлы мың бір уайымның мұңы екені айқын еді. Рас, салмағы батпан, алайда сабырлы ерге арналған сараптау-ды. Дей тұрғанмен, бір ғана қойылымның құнары арқылы бүкіл бір шығармашылдық ұжымның тегіс тыныс-тіршілігін түгелдеу мүмкін емес қой. Ашығын айтсақ, ол мақала Тараз театрының бүгінгі көші турасындағы ұзын сонар зерттеудің басы ғана болатын. Бүгін соның жалғасын, яғни кейін тамашалаған кезекті төрт кештен көрген-білген- түйгенімізді тиянақтап көруді ниет қылып отырмыз.

Сандаған аспаптардың сан түрлі үндерін бірыңғай үйлесетін үндестік заңына бағындырып, құлақ құрышын қандыратын сиқыр әуенге ұластыру күші оркестрді оңтайлап үйіретіндирижердің дегдарлы табиғаты, таланты – сілтемелеп тұрған таяғының ұшына ұялайтыны сияқты, театр өнерінің құдірет-қияметі де оны басқарып отырған бағбан басшыға, оның кез келген ортамен тіл тапқыштығына немесе қулық- сұмдығына құрық бойламайтын құпия-тәжірибесіне емес, өлшемі өзге өнерпаздық өре-қарымы мен талғам-таразысына тәуелді екені бесенеден белгілі. Тараз театрының бас режиссері Қуандық Қасымов біздің көз алдымызға осының алдындағы көлдей мақаламызда мұң арқалап, жанығып, жанымыз ауыра сөз қылған мәселелерді, шер-қайғымыз бен арман-мүдделерімізді ұғатын, жастардың шығармашылдық тағдыры үшін шынайы жанашыр бола алатын бірден- бір естияр, көкірек қағуынан қарапайымдылығы басым қажырлы да қарымды суреткерді елестетеді. Қуандықтың қиялы зерек, әр қойылымға әрқилы жолдармен, өзге  эстетикалық өлшеммен келуге тырысатын еңбекқор адам. Біздің назарымызға Таразда өткен екінші кеште іліккен келесі бір қойылым, сонау жетпісінші, сексенінші жылдарда жазылған сері қаламгер Сәкен Жүнісовтың «Қысылғаннан қыз болдық» атты комедиясы. Екпіні жедел, ентікпесі көп, эстетикалық талғам мен шығармашылық порым, қағида-қалыптың өзгеруі мен ауысуының көз ілеспестей жылдамдықта болатын үстіміздегі ұшқыр заманда уақыты өткен, уақиғасы ескі, сүйегі сарғыш тартқан шығарманы сахналау дәл бүгіндері қауіпті. Өйткені қазір заман мен талғам танымастай өзгерді. Кешегіні көжеқатық ету – сыншыл да міншіл, кірпияз көрерменнің алдында әрі ұят, әрі ыңғайсыз. Оның үстіне бұл комедия сан ғасырлардың сүзгісінен өтіп келген классика емес, өз заманының ғана қанжығасына сайланып жазылғанын жүрексінбей, ашығын айтып мойындаған жөн. Бір ғана дәлел айтайық. Бұл күндері ауыл мәдениеті дейтін мекемелі ұғым жойылғанын бәріміз де білеміз. Бұрынғыдай көркемөнерпаздар үйірмесіне ұйысу, ауылдың клубына жиналып, ойын қою, әсіресе, вокальді инмтрументальді ансамбль ұйымдастыру дегендер келмеске кеткен ескі-құсқы әдет, ертегі сияқты болып қалған нәрселер ғой. Соған қарамастан Қуандық көрерменге көрікті көңілашар бола алатын сүйрікті дүние жасапты. Көңілашар болғанда да тәп-тәуір мюзиклге жақын, жанрын өздері өте орынды таңдап телігендей, іш пыстырмайтын әзіл-қалжыңға, ән-күйге толы музыкалық комедия болып шыққан. Мұнда да Алтынбек роліндегі Ұ.Әбзалиевтің өнерпаздық өресі ерекшеленіп көрінетінін ауызға алдымен алған жөн. Кейінгі кездері, әсіресе эстрада театрларында көбірек етек алған қыз-келіншек, кемпір-сампырларды жігіттердің ойнауы жиіленіп кеткені шаршы топты шаршатқаны былай тұрсын, жиіркендіретін болып жүр. Жұртты жөн-жосықсыз күлдіруді, орынсыз ырбаңмен, ауырдың үсті – жеңілдің астымен, амалдап ақша табуды мақсат тұтқан, мейрампаздық пен масқарампаздыққа жақын актерлік ойыннан теріс айналып жүрген көрермен жетіп артылады. Әйелдерді ерлердің ойнау үрдісі сонау Қаллекейден (Қалибек Қуанышбаев) бастау алғанын біріміз біліп-білмегенмен, кейіндері өмірге келген  «Тамаша» ойын-сауық ота-уынан жалғас тапқаны, оның басы-қасында осы жолдардың авторының болғаны да белгілі шығар. Алайда, сол «Тамашаның» алғашқы қойылымдарын есінен шығара коймаған есті көрермен сол кездегі Нағашы мен Жиеннің келіншек-кемпірлердің рольдерін кескіндеп- кейіптегенде, әйелдің киімін әлем-жәлемдеп түгел киініп, жүндес балтырларын жалаңаштауға дейін барған әбестіктерін әсте байқамаған болар. Бажайлап көз салса, ол кездері біздер әйел киімінің тек қана бір деталін пайдаланып, үстіміздегі үтікпен мұқият үптелген костюм-шалбарымыз бен қарақты галстугімізді еш шешпейтінбіз. Сахнаның санатты салтанаты мен сүйрікті сәнін бұзбай, мұздай киіміміздің қырын сындырмай, сахнаның салтын, ер-азаматтығымыздың парқын, өнерпаздығымыздың нарқын, қадірін кетірмей, басымызға я кимешек, я орамал тастай салатынбыз. Бұл – актер өнерінің әдебі мен ауыздан шыққан ащы әзілдің әдемі өрілуінің әсерлі көрінісі, сахна мәдениетінің сарабдалдығы, мәні, сәні, мәуелі сипатындай болатын. «Әзілің жарасса – атаңмен ойна» деген таза қазақы менталитетті мақалдың киесі барын көбіміз ұға алмай жүрген кездің өзінде осындай тәлім мен тәрбиелікті қаперімізден шығармаған едік. Осы мақалдағы жарасса деген дәйекті сөзге деректі мән бере бермейтін бүгіндергі берекесіз әзілқойлар қазақтың қасиетті қалжыңы мен милы мысқылын жерге қаратып жүргені ақиқат. Өнер әлетіндегі ғылыми-теориялық талғамда, эстетикалық ілімде сахна төріне сапар шегетін жасақты жанрлардың әзірге қазақшаланбаған қағбасы «комичное- трагичное, смешное-безобразное» деп дестеленетін кемерлі категорияларға бөлінуінен хабары кем білімсіздер үшін үстемелеп айтып, орысша ұғыммен ұңғылап ұқыптасақ, мейрампаздықтың шутовствоға, масқарампаздықтың клоунадаға жақындығы саяз саналарына сіңе қояр ма екен? Сол себепті де, мейрампаздық пен масқарампаздық театр сахнасының емес, цирк аренасының сүрлеулері екенін, эстетиканы «екіге» оқыған еркелер ежіктеп жаттап алғандары ақыл болар еді. Алайда, аңғалдау актерлерді былай қойғанда, шіренген сыншы-міншілердің ішінде де сахна мен аренаны шатастыратындар бар екені еске түссе,  орта жолда опырылып-мүжіліп, қолымыздан қаламымыз түсіп кететіні жасырын емес.

Әңгімеміздің аужайын әуелгі тілімізге тиек болып отырған комедия-қойылымда қыз болып киінетін Алтынбек- Әбзалиевке ауыстырсақ, жоғарыда біздің жанымызды ауыртып, ағымыздан жарылып, жаманатты болсақ та аманаттап арылып айтқан жанрлар бұл спектакльде жоқ. Тек драматург түзген ситуация мен режиссер реттеген мизансцена, уақиға желісінің ығымен жүріп отыратын ықтырмалы мақсат бар. Актер Әбзалиев онсыз да жымиып отырған көрерменді қытықтап күлдірмейді, өзі орындап отырған образының психофизикалық қалыбының жетегінде ғана әрекет етеді, және онысы өте шынайы, табиғи. «Менің әзілкеш пьесаларым көрерменнің ішек-сілесін қанша қатырып жатса да, астарында алапат мұң, қайғылы хал бар», – дейді күлкінің құдіретті құнын білетін Италияның ұлы актері, әрі дарабоз драматургі Эдуардо де Филиппо [Г.Бояджиев. От Софокла до Брехта... М.: Просвещение, 1988. 293 б.]. Талантты, ойшыл-драматургтің тағылымды толғамының астарын тарата түсіндірсек, алымды актер, сындарлы суреткер үшін көрерменді күлдіру қаншалықты жауапты болса, оны ойға шомдыру, өз мұңы жоқ емес оның жан-дүниесіне үңіле білу де соншалықты маңызды екенін меңзеп тұр емес пе. Сол үшін де, сахнада комедиялы, күлкілі бейнелер жасау – қазақ актері үшін қатерлі шаруа. Орта ғасырдағы үрдістей, бетіңе былш дегізіп шіріген жұмыртқа, я болмаса бұзылған помидор лақтырмаса да, «өй, мынау не айтып тұр!» деп, өре түрегеліп, театрыңды тастап кететін көрермен екінің бірінен табылады. Ұлан осыны жақсы түсінетін сыңайлы, өйткені жұртты жөнсіз күлдіргісі келетін

«әртістік құрты» сараң, орынсыз ырбаңнан ада, юморы ушықпайды, сатирасы сабырлы. Мен осыған қуандым. Осы талаптың үдесінен шығып, күлкіге көмілген көзіңе қораш көрінбей, орынды әрекет үстінде жүретін, орындап отырған образының ғана мақсатындағы Ыбырай – Ж.Әлімбеков, Майра – А.Сағынбековалар да жан сүйсінерлік, жүрекке жылы бейнелер жасаған. Омырауына «жабысқан» баласын да еш естен шығармай, «қоғамдық жұмысты» да әлсіретпей,  екі арада әлекке түсіп, зыр жүгіріп жүрген Майрадан әуесті көзіңді айыра алмайсың. Қайтсем, ауылымның абыройын алға сүйреймін деп, жастар мен жасамысының басын қоспақ болып қалбалақтаған Ыбырай да жаныңа жақын. Ал, қалалық Эдикті әдіптеп жүрген Б.Байкүшіков шырыны мен шындығы аздау орысша акцентпен сөйлемекші болатын әдісі әлі де ширата түсуді керек етіп-ақ тұр. Бұл күндері Қалтай Мұхаметжановтың «Бөлтірік бөрік астында» атты көпке мәлім комедиясындағы Марфуға мен Арыстанынан қалған дүбәрәлықты, естен шыға бастаған елуінші жылдардағы актерлік әдістің шаң басқан сүрлеуінің ізімен жүріп, ескіні ежіктеп езе берудің қажеті бола қояр ма екен? Босаңдау роль болып шыққан Болтайдың (Ә.Шоңбаев) шешесін ойнап жүрген Ш.Жәменкеева да өзі кейіптеп отырған Сәбирасын

«қысылып»,   ұялып   ойнап   жүргендей   әсер   қалдырады.

«Жынды» жастардың жетегіне ілесе алмай, жасы үлкендігін байқатып алып, қойылымның көкейкесті үрдісіне көніңкіремей, екі арада амалсыздан жүрген «әртіс-апай» екендігін еріксіз есімізге салатын сыңайлы. Шәмшәгүлдің суреткерлік сүйегінің мықтылығын жақсы білетін біз, әйтеуір осы спектакльде өнерпаздық арқасы қозбай, тартыншақтап жүргеніне таң қалдық. Жұмат роліндегі М.Қожалиевке, Айгүл (М.Ешімова), Сәния (Г.Қойшыбаева), Эльмира (Ж.Құлтаева) мен Хадишаны (Е.Қалыбаева) ойнап жүрген әріптес іні-қарындастарыма сахна құдіретінің құрметіне бөлену үшін, шынайы шабыт пен қолтық сөгетін актерлік шабыс тілегім келеді. Берілген рольдің үлкен-кішілігі, ұтымды-солғындығын еске алмайтын есепсіз ықылас пен есті ізденіс болмаған жерде табыс та аз болады, өнердің киесі де өкпелейді.

Театрдың өрелілігі мен репертуарының көркі іспетті көрінген біздің келесі тамашалаған қойылымымыз – қаламы қуатты, аузы дуалы драматург Дулат Исабековтің «Пері мен періште» атты психологиялық шығармасы. Бұл тақырыпты әркімге жалын ұстата бермейтін асау иірімдерге, терең философиялық дүниелерге бара алатын бағлан ойлы, батпан құйрықты режиссері, тұлғалық қасиеті мол актерлері, жүректерінің түгі бар театрлар ғана репертуарына ендіре  алатыны ақиқат. Драманың уақиғасы күнделікті өмірден алынса да, бұл күндері ондай отбасылық проблемалар екінің бірінде кездесіп жатқанымен, шығарманың көрерменнің көкейіне салар ойы зіл батпан, эмоциялық салмағы қорғасындай ауыр. Қазір кімдер ажыраспай, кімдердің ошағы ойран болмай жатыр дейсіз?! Араларына шайтан кірген ерлі- зайыптылар кетісерде бір-бірінің беттерін жыртып, дүние- боғын бөлісіп шат-шәлек. Арадағы бейкүнә перзенттердің көкіректері қарс айрылып, жас жүректері жаңқаланып, жандарына жазылмас жара түсіп, мезгілінен ерте есейіп жататын үрпілерінен өрген көгенкөздердің күйінішті көңіл күйі көбінің қаперлерінде болатыны да, бола тұра қалған көңілдері жібімейтіндері де өзекті өртер өкініш. Амал не, тағдыр ит талайларды тәлкекке салып қойған ғой. Осының бәрі адамдардың шектен шыққан шамшылдық қасиеттерінен, бірінен-бірін артық санап, ала жіпті аттап, албасты басуынан. Оның үстіне кеңестік мүттәһәм идеологияның әйел теңдігі деген лақап ұранмен, онсыз да ұшынып тұрған бүгінгі «ұмай- аналардың» бетпақты қылығына май құйып ұранқайлатып, шығыстың ұзын шашты, ұлы қылықты, сынық мінезді төмен етектілерін тентек есекке теріс мінгізе екілендіріп, ерлеріне айбат шегудің ерсілігін тарс есінен шығарып, тайраң мінез көрсеттіріп, албат қылықпен айлақыландырып қойғаны тағы бар.

Бір жақсысы, тағы да сол Қуандық Қасымовтың қапелімде қара-пайым көрінгенмен, рабайлы да зиялы режиссурасы арқылы Дулат Исабековтің бұл мелодрамасындағы ортаға тасталар әңгіменің төркіні ол айтқандай бәкене бойлы бұйығы тұрмыстық, табақ-аяқтың төңірегіндегі, қазан-ошақтың айналасындағы кикілжің мен «беттері ашылып кеткен» ерлі-зайыптылардың бет тырнасқан, бұлқан-талқан айқай- шуының уақиғасыемес, ситуациясыедендежатқан сырмақтан биік, боғауыз былапыттан аулақ поэтикалық сарында, өзге өлшемде, кінәздік кісіліктің кемерінен, жоғарыдан өрілген екен. Жалпы, Исабеков – ибалы драматург, қандай да бір басқа халықтың тарихы мен тақырыбын қарақты қаламының ұшына қадағанмен, шынайы ұлттық ойлау жүйесінен еш ауытқымай, уақиға өрілуі, ой толғағы мен сөз саптауы таза  қазақы болып шығады да, қарапайым тақырыптың өзін өзге қанға араластырмай өзеурете, кірлетпей таза өрнектейді. Пьесаларындағы сюжет сүресі қаншама қызыл қырғын мен қыран-топан күлкіге көміліп жатса да, әсте ұлттық әдептен асқан емес, қазақы менталитеттен еш алшақтамайды, әмбе шығармасының әлпетінен ұлттық колориттің ұяты мен иісі аңқып тұрады. Бір қарағанда бәрімізге таныс, ана ауыл мен мына ауылдың ортасында, қандай да бір қоғамдық, я болмаса заманауи өзгерістер мен әлеуметтік қақтығыстардан аулақта, күнде болмаса да күнара өтіп жататын қарапайым уақиға болғанмен, астарындағы әдемі поэтикалық пәтікті аңғармау мүмкін емес. Дәл осы пьесада екінің бірінде кездесіп тұратын, жұрттың бәріне етене таныс ерлі-зайыпты екеудің екіге жарылып ажырасуын түпкі тақырып пен негізгі мақсат қылып алуға да болады, және ол шешім тым қателік, немесе қарадүрсіндік болып та көрінбес   еді.   Мәселе, бұл проблеманы кімнің қалай оқуында, нендей призмада қабылдауында ғой. Пьесаның атын автордың өзі емексіте, ерекше емеурінмен «Пері мен періште» деп атауында «іштен шыққан шұбар жыланына» деген ерекше махаббат пен қызғаныштың қызуы бар, оқушы мен қоюшыны шығарманы ұғынарда таптаурындықтан сақтандырар асқақты астар менмұндалайды. Ал ситуация болса – қарапайым, кәдуілгі бірі екіншісін менсініңкіремей кетісіп жатқан ерлі-зайыпты. Бірінің аты Құлахмет, екіншісінің есімі Сафура, арадағы үшінші – Смағұл. Сырттан сығалайтын, екеуіне де етене тәнті, көріп отырған көрерменнің жүріп жатқан уақиғаға көзқарасы мен көңіл күйінен хабардар ететін, екі арадағы көзге көрінбес байланыс көпір іспетті Сапар. Есімдері ел арасында көптеп кездесетін қарапайым, бар болғаны төрт-ақ адам. Алайда, Қуандықтың нұсқалауындағы бұл қойылымды көріп отырып, күнделікті күйкі өмірдегі тырбанып жүрген тірлік тауқыметінен төрт елі жоғары көтеріліп, тазарып қалғаныңды байқайсың. Құдай қосқан қосағына көңілі толмай, жанын қоярға жер таппай әуре- сарсаңға түсіп, сандалып шарқ ұрып жүрген Сафураны да (М.Әлімбетова) жамандыққа қимайсың, сол жарының жанын түсініп, олқысын толтыра алмай опынып, пұшайман болған  Құлахметті де (Ж.Әлімбеков) кінәлай алмайсың. Пайым- парасаты мен іс-әрекетінің әдемілігіне әукең түсіп отырып, сезім мен сұлулықтың салтанат сарайын іздеп санасын дел-сал еткен М.Әлімбетованың Сафурасын тоғышарлық күймен, қазақы мимен, еркектік пиғылмен оңбағандыққа, жезөкшелікке тели алмайсың. Себеп сол – адам баласы тазалыққа құштар, әдемілікке әуес, биіктікке құмар, жақсылыққа жерік. Күнделікті мимырт тірлік, сұрқай сурет – пенделіктен жоғары жаратылған, іш пыстырар пәтігі арзан пәруәнә қоғамға құл бола алмайтын пері тұрпаттағы адамға түрмемен бірдей. Жарық аз, сәуле солғын, ауа тапшы. Алланың ең сүйікті құлы, ұлы суреткерлік шабытпен Өз қолымен жасаған (мұлтым бар), Өзі жаратқан ұлы шығармасы – Адам Ғаләий Сәләмнің сұлулыққа құмар сүмбіле ұрпағы шуағы мол шашылған пейішке бергісіз мекенді, кеудеңді кере тыныстайтын жұмақты аңсайды! Былапыт пен былыққа көмілген, күнәһәр Жердің бетінен ауасы мен аурасы таза Аспанға көтерілгісі келеді. Оның несі айып, несі мін?! Пенде біткеннің пәкенеліктен биіктікке талпынуын орыс ойшылы Н.А.Бердяев былайша тұжырымдайды: «Адамның рухы үнемі өзін транцензус жасап отыру керек, өзінен жоғары нәрсеге ұмтылуы тиіс. Тек сонда ғана адам жоғалмайды, ғайып болмайды, өзінің ойлағанын іске асырады» [Әбішев Қ. Әлеуметтік философия. Алматы: Ақыл кітабы, 1997.

160 б.]. Міне, біз Майра Әлімбетовадай сұлу да білікті актрисаның ақылды өрнектеген Сафурасын осылай қабылдадық. Сол күні шаршаңқырап ойнаған Қарабай Сатқанбаевтың Смағұлын да жек көріп кетпедік. Әдемілікті аңсаған, үйлесімділік іздеген, бақыт деген соқыр құстың өз иығына қонғанын күткен кәдімгі өзіміздей ер-азамат деп қабылдадық. Алайда, Құлахметтей таза көңілге кірбің сала алмай, өзгенің Сор қамалы арқылы өзіне Бақ сарайын орната алмайтындығын ақылымен ғана емес, бүкіл болмыс- бітімімен ұққан, атадан ұл боп туған Смағұл – сұлулық пен сұңғылалықтың символындай көрінген Сафурадан бас тартуын да құптадық. Мырқымбайлық ұғыммен айтқанда, көзіне шөп емес, шөмеле салған Сафурасын сағына да сарғая күткен Ж.Әлімбековтің асқан шеберлікпен суреттеген  Құлахметін, қарабайыр пиғылмен ез деп емес, ер деп түсініп құшағыңа қысқың келеді. Сапарды мүсіндеген тегінен тәуір артистігі тепкілеп тұрған М.Ақүрпековтің де естілігіне, суреткерлік сипатына қызықтық, алда талай тартысты рольдерде көрерімізге еш күмәніміз болмай, көңіліміз орнықты күй кешті. Ақыр аяғында бәрі де орнына келді. Парасат биігінде жүрген парықты адамдар осылай болса кәні, кезеңнің кердеңі мен заманның запыранын бекзаттықпен қарсы алса кәні. Шарқ ұрған көңіл тыныстап байыз тапқанда, ойыңа өз төңірегіңнен артық төр, өз айналаңнан асқан үйлесім, өзің біліп араласып жүрген адамдардан әдемі әлем жоқ екеніне көзің жетіп, бірі кем дүниеге, сондықтан да өкініші көп өміріңе тәу етіп тәубе қыласың да, Жерұйық іздеп шарқ ұрған, ақыры Жиделі-Байсынды тиянақ еткен асқан эстет, далалық пәлсәпәші баба Асан Қайғының мына бір зарына еріксіз құлақ түресің:

«Өз барыңды жамандап, Асыл қайдан табарсың?! Алған жарыңды жамандап, Асқанды қайдан табарсың! Ақ тоныңды жамандап, Атлас қайдан табарсың, Өз басыңды зорайтып, Теңдес қайдан табарсың?»

[ҚР ҰҒА Сирек жазбалар қоры.

№ 333 бума, 19 дәптер, 19-18 бб]

Қорыта айтқанда, бұл қойылым – тараздықтардың өрелі театрлар қатарының алдыңғы сапынан орын алатындығының айғақты көрінісі. Тұрмыстық тақырыптағы, не болмаса уақиға қуысып, қызық ситуацияларға құрылған қойылымдардан биік ерекше сымбатқа, поэтикалық пошымға бара алатын, ойлы һәм өрелі көрерменнің үдесінен шыға алатын шығармашыл ұжым екенідігінің дәйекті дәлелі іспетті.

Театрдың репертуарында он жылдай уақыт орын алып  келе жатқан «Құдалар» атты ойлы трагикомедияны көргенде де режиссер Қ.Қасымовтың тағы да ыждыһатты қолтаңбасын бірден байқадық. Қырғыз драматургі М.Байджиев пен қазақ режиссері Қадыр Жетпісбаевтың шығармашылық тандемінен туған бұл пьесаның уақиғасы екі халыққа ортақ құдалық дәстүрінің қызықты әрі шытырман әрекеттеріне негізделген. Жұрттың бәріне етене жақын құда түсу, тойға дайындық, екі жақтың да алашапқындап естерін шығаратын салттық кәделерді орындау тұсындағы тартысты диалогтар мен пьесадағы сюжет желісін ушықтыра түсетін қисынды һәм кермелі кедергілер орынды-ақ өрілген. Үйленуші жастардың өзімшіл максималистік пиғылдары мен     ата-аналарының,     ағайын-туыстарының     алдында «ұятқа қалмаудың» жолындағы жалған кеудемсоқтық қасиеттері де әсерлі, әрі нанымды. Шамадан тыс шіренуден шығатын, негізсіз күпініп кісімсулерінен, орынсыз одыраң шамшылдықтарынан туындайтын күлкілі де қызықты әрекеттерінің шым-шытырығында шат-шәлек болып жүрген пьеса кейіпкерлері, әрқайсысының жеке-жеке тағдырлары мен ішкі иірімге толы психологиялық қайшылықтарымен шынайы ерекшеленген. Ұяң ұлтымыздың өте әдемі салт-дәстүрлерінің атрибуттары сақталып, оның асқан әдептілікпен, ұлтжандылық инабатпен, ерекше тәрмен, тағзыммен мәуелі мизансценаларға кіріктірілгенін көріп көзің қуанып, көңілің бірленетінін де жасырмаған абзал. Бұл ойларымызға нақты дәлел айтар болсақ, спектакльдегі режиссуралық қолтаңба ретінде анық байқалатын, және оны табандап тұрып енгізіп, оған әдейілеп, ерекшелеп мән берілетін салттық кәделердің, яғни жаңа түскен келіннің басына орамал жабу, оның маңдайынан(!) ата-енелік ерекше еміреніспен өбу, қайыната мен қайыненеге сәлем салу, сахнаның қақ ортасынан бір түсіп, бір көтеріліп тұратын, көрерменнің көзайымына айналған қасиетті тұмардың төңірегіндегі ритуалдар сияқты қанымыздың қағынан, тәріміздің тегінен тепкілеп тұрған, бүлкіл-сеңі бұзылмай, колориті кескілесең де кемімейтін қуатты құбылыстар намысыңды оятып, қаныңдықыздырып, текті жатырыңа қайта жетелейді, манаураған ұжданыңа қамшы салады. Ұжымға  ұзақ жылдар тыңғылықты, өлшеусіз бола тұра елеусіз еңбек еткен сахна суретшісі марқұм Нартәжі Құдайбергеновтің қарапайым да қарақты қаламымен әрленген қойылым көзге өте жылы көрінеді. Уақиға түзілімі де өзіміз де «сүріп», күнде көріп-біліп, басымыздан кешіп, екіміздің бірінде кездесіп жүретін жағдаяттардан алынған, бәрі сенімді, өз өзегіңнен өрбігендей етене, майдан қыл суырғандай жұмсақ, жаныңа жағымды. Ауылдық аңғал Күрішбек (Ж.Әлімбеков) пен Сайраш (М.Рақымжанова), қалалық қағылез Бөпіш (А.Сәтібеков) пен Көкіштердің (М.Әлімбетова) мінез-құлық, сөз саптау, әрекет үйлесімділіктері өте шынайы, жарасып-ақ тұр. Жүйрік актер Жүніс пен алымды артист Алтайлар ешбір әсіре ойыннан ада, құдды сахнада емес, өмірде жүргендей өте шынайы әрі шеберлігі шегенді өнерпаздық қасиет танытқан. Алтайдың сахналық сүйкіміне қоса, ұшқыр қиялынан туындайтын тапқыр актерлік детальдары тәнті етіп, көрерменді елітіп әкетеді, риясыз көңілден езу тартып отырасың. Стол үстіндегі сөмке мен бөтелкені сан құбылтып ойнатуы нағыз сахналық шеберлік, табан асты тапқырлық, өнерпаздық ұшқыр қиялдың қуаты. Теориялық зерттеуіміздің басында айтқанымыздай, бұл театр бұлдырықтай бұла да жұмыр актерлерге жарыған. Қарасаң көз тоятын, құшақтасаң құшағың толатын тұрпаттылардың тоғысқандығының көрінісі осы емес пе, Жүніс пен Ұлан, Алтайларға Жасұзақ Әйтпенбетов пен Жұмахан Әбдіқадыровтарды, Қарабай Сатқанбаев пен Спандияр Мұқышевтарды, Гүлшат Қыпшақова мен Шәмшәгүл Жәменкееваларды қосарлап атасаң – ешкімнің тақиясын тарылтпайтын таланттар, ертеден салсаң – кешке, еңістен салсаң – төске озар, тозаңы басылмас талайлы аламан бәйгінің алдын бермес тарландар қатарында бола алатындары әсте дау тудырмайды! Әттең, Әулиеатадан алысқа, өнер атаулыдағы өтіп жататын аруақты жарыс-көкпарлардың небір аламанына апаратындардың, дүлдүлді додаға қосатындай күші бар құдіреттілердің құлқы өнерден өзгеге өзеуреп, қалтаның ғана қамында қалып барады. Өнегелік пен өркениеттіліктің ұлы өлшемін көрсетіп, Өнерді құдірет тұтатын Третьяковтар мен Бахрушиндер қазақтың пешенесіне жазылмай-ақ келеді, «іңгәлап» туған  тұрымтай ұл, «теңгелеп» өлер шығайбайларға айналып, несін айтасыз, әй бір «жарыдық» қой. Әйтпесе, ерекше сымбат пен сахналық сүйкімге ие Майра Әлімбетова Тараз театрының ғана емес, талай театрдың бағы десе де болар еді. Тіл тазалығы, сұңғақты бой, білімпаз шығармашылдықтың бәрі де бір басынан табылатын сүбелі суреткерлік қасиеттер – М.Әлімбетованың актрисалық мол мүмкіндіктері мен алуан ауқым-диапазондарының дәлелі. Мольерлік Мартина мен қазақы Көкіштің арасы бір көштік жер болса да, Майра асқан сарабдалдықпен сақа өнерпаздықтың сапалы өресін танытқан. Қызын оңтайлы ұзатпақшы боп ұлардай шуылдап, бейберекеттенген қалалық құдағидың күлкілі болғанмен қылықты шыр-пыры өмірдегі шындықтан аулақтамай, сахналық шұрайлы шынайылыққа жеткен. Қалалық болғандықтан да қаһарлы құдағи болғысы кеп жүрген Көкіштің күллі әрекетіне сенесің, барлық сөзіне иланасың, қалалық қуықтай пәтерінің қай қуысында жүрсе де көз назарың қыр соңынан қалмай, қадағалап отырасың. Актер мен режиссердің бір мақсаттың үдесінде болып, көрерменді соңынан ертіп елітуінің, оның назары мен ықыласын уысында мықтап ұстап, матап, «арбап» алып, басқа жаққа алаңдатпай, көзге көрінбес көген-жіптермен күрмеп-байлап, жұмса – жұдырығынан, ашса – алақанынан ажыратпауының айқын мысалы да осы емес пе? Қойылым ұлттық менталитеттен ауытқымай, бүгінгі күнмен үндесе отырып, әлемге танымал музыкант Энрико Мариконенің сызылта сырғыған, семіп қалған сезімді де елжіретер сазды әуені де ортақ мүддеге бағынып, әдемі үйлесім тауып, сүйкімді дүние болып шыққан.        Режиссер               Қ.Қасымовтың     шығармашылықтың шырайлы шуағы төгілген тәрлі төңірегіне топтанған театрын ессіз сүйетін, істеген істеріне мұқият, талапты да талантты, әрі азапкер актерлерінің табысты еңбегіне дән риза боласың. Францияның артқы ғасырдағы атақты актері һәм ұлы драматургі    Жан-Батист   де     Мольердің    классикалық комедияларының    ішінде езу       тарттырмайтын                 бірде-бір шығармасы  жоқ.              А.Бекбосынның   тәр-жімәлауындағы, себеп-салдары белгісіз «Бәледен құтылдың, медицина!» деген түсініксіздігі мен қисынсыздығы жоқ емес қазақша  атау жамылған, негізі – «Лекарь поневоле» деген тап- тұйнақтай тақырыбымен әлемге әйгілі пьесасы – солардың ең бір сүйектісі. Драматургтің қаламының өзіндік әдіс- қарымына сай, бірінің үстіне бірі үйелмендене өрбіп отыратын шым-шытырық ситуациялар бір қарағанда көрерменді еш жалықтырмауға керек-ті. Алайда, театрдың бұл қойылымы тұтастықтан ажырап, әр түрлі, әр сапалы матадан жамалып қолайсыздау құрастырылған құрақ көрпедей әсер еткенін жасыра алмаймыз. Шымылдық ашылар-ашылмастан, «театр ішіндегі театр» тәсілін қолданған режиссер М.Ахманов қойылымның бір деммен өтетін тынысын жоғалтып алған сыңайлы. Әуелі Мольер заманына сай киінген кейіпкерлер қимылсыз мүсіндер ретінде көрініп, бара-бара «тіріліп» билеп кетуі, сахнаның екі қолтығынан театр өнерінің эмблемасының кейпіндегі бірі күліп, бірі жылаған маска киген екі актердің ебедейсіз қимылдармен әлгі мүсіндерге араласа бере алдын ала фонограммаға жазылып қойған мәтіндерді «айтуы», аз десеңіз, декорацияның сыртынан қарсы сәуленің жарығынан елес болып көрінетін Мольер мырзаның өзі «сөйлеп» кетуі сияқты қойылымның басталуын асыға күтіп отырған көрерменнің сабырын сарқып алады екен. Қаншама режиссерлік қолтаңба деп те, өзіндік өзгеше шешім деп те қарағанның өзінде, үш рет басталмақшы болған спектакль, ашыған қамырша созылады да басталмай жатып іш пыстырар созбалаңқылыққа түседі. Осы орынсыздау көрінетін штрих, әлі де аз болғандай, қойылымның соңына да «тіркелген». Кезінде, М.Әуезов театрында Н.Жантөриннің қатысуымен қойылған, сол Мольердің өз басынан өткен тағдыр-тәлкегіне арналған М.Булгаковтың «Жендеттер» спектакліндегі «Ажал құшқым келеді...» деп басталатын асқан эстет Асқар Сүлейменовтің өз жанынан қосқан өлеңін де осы қойылымнан естідік. Әсілі, жақсы нәрсені жамағанның, қайыра пайдаланғанның сөкеттігі жоқ шығар, алайда аламан бәйгінің адымы мен құнан жарыстың қолтық сөгері өзгешелеу екенін ұмытпаған абзал. Әйтсе де, Алтай Сәтібеков басты рольде көрініп, оның төңірегіне топтасқан талантты актерлердің табиғи, шынайы ойындарының  арқасында сахнадан кәдімгідей Мольер заманының суреттеріне сүйсінерің жалған емес. Бұл әсіресе, театр тілімен әдіптелетін, негізгі уақиғалардың ара-арасында өтетін прологті сахналарда айқын сезіледі. Негізгі сахналардағы әлем-жәлем суреттерден «шаршаған» тұста, орманның ішінде өтетін әлгі уақиғалар көрерменді он төртінші король Людовиктің салтанантты сарайларынан бөлек, қара орманы, қара халқы да бар қиялымыздығы қыз мінезді Францияға жетелегендей әсерге салады. Бұл – осы қойылымды қыл қаламымен әспеттеген суретші Р. Сапаралиеваның көкірек көзіне қонақтаған суреттің табысты тұсы болар деген ойдамыз. Қаншама біліктілік көрсетіп, сырлы бояуды оңды-солды сілтей бергенмен, спектакльдің сыны мен қалып-сықпытын тап баса алмай қиял қаламын әрлі-берлі сілтеп әлекке түсетін суретшілер де жоқ емес. Тараздықтардың көптен бергі көрікті тірліктерінің көрінісі болып табылатын суреткерліктің туыстығы мен табанды достығының куәсі – көршілес қырғыз елінің сарабдал суретшісі Маратбек Шарафадиновпен шығармашылдық сыбайластығынан туған тін-төркіні бөлек қойылымдарды көріп талай тұшынған болатынбыз. Жасыратыны жоқ, батыс елдерінің шығармаларын сахналағанда қазақ актерлерінің қазақи (орта азиялық дейікші) қалып-ұстындары мен биологиялық сүйек-скелеттерінің бөлектігі бадырайып көрініп, қанша сәнді киініп, жағасына жабо жапсырғандарымен, жарасым таппай, жапалақ сынды жапырайып қалатыны жасырын емес қой. Тақымы көкпаршы тұлғалы талтақ боп, үзеңгі жабыса жаратылған қазақтың Жомарт, Жексенбайларының фрак киіп едірейіп, еуропалық Жеронт, Маттиастары бола қалғандары күлкі болмаса да, күрсіністі жымиыс тудыратынын бүгіп қайтеміз. Мұндай сезімдер ата театрда өзін атпалмын деп ұғынатын,атағы ат үркіткенмен, шатағына шайтан сүрініп жығылатын бір актердің құрметіне қойылған, қадірінен қойыртпағы көп қайсыбір спектакльден аңғарғанымызды айтқанымыз айып емес шығар. Уақиғасы өтіп, заманауи мәселелері ескіріп, күресінде қалып көгеріп кеткен күлшедей, дәмінен зәрі көбірек пьесаны шаңдатып-шатпақтағаннан ұтқан театрды  да, аңқау елге артық көрінем деп көстеңдеген режиссерді де, көкпаршыл аяғы қисайып азаптанып жүрген актерлерді де ұшпаққа ұшырған жоқ болатын. Жауырды жаба тоқып, көңілін аулап, жадағайлата жанамалай сыдырта салынған сын-сымақ болмаса, кісімсіп кекірейген, тындырған ісінен кердеңі көшеге сыйғызбай жүретін, ескі адуынан әлі күнге арыла қоймаған актерді сыйлап-сыймықтап бірді-екілі ебедейсіз жазылған марғау мақалалар болмаса, «міні – жаным, міні– иманым» депжалаулата-жабыла мақтағандарды естімедік, мерзімді баспасөзден де кездестіргеміз жоқ-ты. Бұл жерде жалпы қазақ актерлеріне төрткүл дүниелік классика болып табылатын еуропалық үлгідегі пьесалардан аулақ жүрсін деген ессіз емеурін емес, шамаға қарап шалқаю керектігін еске салу ғана. Заты мен аты бөлек роль орындамақшы болған актриса-актердің жағасына киер жаболары, беліне қыналар корсеттер, қынына қыстырар қылыш-шпагалары мен үкілі қалпақтарының жарасымды жағын көп ойлап, орнын табу, қазақы тұрпатты қалпын қарынға жіберіп былшитып жайып алмайтын сұңғақтық сақтап, орны мен бойы ғана емес, суреткерлік сойы, ойы биік болуға талпыну керектігін, «төбеңде жүретін» режиссер мен суретшіге де қойылар талаптың таудай екенін ескерту ғана. Тараздықтардың бұл қойылымын көргенде сахнада жүрген самала актерлер түгелімен француз болып кетті деп те айту күпірлік болар, әйтсе де Мольердің қарапайым қара халық жайында және сол халықтың ішіндегі сарай жағалап вассал болмақ ниеттерімен тырбанып-тыраштанған кейіпкерлері төңірегінде табиядай боп тамаша түзілген тап осы шығармасы жоғарыда намысымызға кеп қылып қақпайласақ та, жанымызды жеп айтып өткендей соншама қораш болып көрініп, қара жерге қаратқан жоқ, әйтеуір. Мартина (М.Әлімбекова), Люсинда (М.Ешімова), Жаклина (Г.Қыпшақова), Николь (М.Рақымжанова) роліндегі актрисалардың түгелі дерлік көз сүріндірер сүйкімінен айрылмай өте әдемі, әрі қылықты көрінді. Тіпті қанша әспеттеп, парик киіп, жабо тағып әдіптегенмен қазақы тұлғасынан ауытқи алмайтын Жасұзақ Әйтпенбетовтің Жеронтын да жымиып қабылдайсың. Ал, Сганарель мен  Мартина кейпіндегі А.Сәтібеков пен М.Әлімбетова ғажайып актерлік тандем жасай білген. Екеуіне ешбір мін де, сын да таға алмай, тесіле қарап, текті жүйріктердің табысты шабысына қуана куә болғанымызды айтпай кету айып болар еді. Сөз саптауларының тазалығы, сахнадағы жүріс- тұрыстарының табиғилығы, сұңғақты сұлу бойларына жараса кететін киім-киістері – бәрі де әдемі. Алымды актер Алтай кез келген келбетті театрға таптыра бермейтін, тұлғасы мен сымбаты келіскен кесек тұрпатты өнерпаз екен. Қазақ актерлерінің суреткерлік сарайы ашылуына аспалы көпірдей әсер ететін Мольердің шығармалары екені рас болса, Сганарель ролінде А.Сәтібеков судағы балықтай еркін, суытылуы сапалы жүйріктей сүмбіл, ақау-шалалықтан ада, төрт құбыласы түгел үйлесім тапқан талант ретінде танылды. Көзімізге түсе қоймаған өзге қойылымдарда қанша кемшілігі мен қойыртпағы болса да, оң жамбасынан келген осы ролінде рабайы келіскен, қолайы келгенде қолтық сөге шаба алатын бестідей аламан бәйгенің алдын берместігі байқалды. Әттең-ай, қалпымыз бен парқымызды білмес нарық дейтін кер заманға кез болып, үнсіз өксіп, жіпсіз байланып, «жүн жеп, жабағы тышып» өтіп бара жатқан өмірімізге өкініш айтқаннан не пайда. Әйтпесе, Алтай мен Майраны, Жүніс пен Ұланды, Спандияр мен Жұмахандарды, басқа да бабы келіскен шетте жүрген соң шепте болмайтын облыстардағы орда бұзар актер-актрисаларды Алматы мен Астана сахналарына шақырып, қойылымдарға қатыстырып, өнер-көкпар жасатып, Сганарель мен Ричардты, Мартина мен Көкіш, Бөпіш, Құлахмет, Күрішбектерді қалай ойнап жүргендерінен хабардар етіп, керексе – қалай ойнау керектігін көзге шұқып көрсететіндей мүмкіндік туғызса ғой! Оны ойлайтын оңды шенеунік кем, олардың ойына салатын, қамыңды жеп, оны-мұныңды сайлайтын Одақ та жоқ. Маңдайымыз тайпиған, еңбегі еш, тұзы сор сормаңдай болған соң, айттың не, айтпадың не!?

Тараздықтардың сахнасынан көрген бес қойылымнан (біріншісі жайлы бұрын сөз болған) алған әсеріміз әсте де әсірелеусіз, әуел баста алдымызға қойған мақсат-мүдденің шиырынан шықпағанын тағы бір қайталағымыз келіп отыр.

Көбіне актерлік өнерге ден қойып, әуейі күй кешкенімізді де жасырмаймыз. Сол себепті де сахнаның патшасы актер өнері мен оның былайғы өмірдегі азапты тағдыры жайында алуан- алуан ойларымызды да ортаға салдық. Әдептен асырғамыз да жоқ сықылды, жауырды жаба тоқып жасырмағанымыз да байқалатын шығар. Еліміз егемен болып, «өз қотырымызды өзіміз қасу» керектігіміз рас болса, жеткен жетістігімізге мақтанып, шикі-шалалығымызға, дүбәрә-дүмшелігімізге, одыр дарақылықтан туған содыр талтаңымызға күйіп- піскеніміз айып болмас. Өткендегі өтірік бопсаларға көз жұмбай, талғам аясын қайта таразылау керектігін ұғыну – ауыр да болса, ауқымды мақсат. Үш-төрт беттік миниатюра былай тұрсын, отыз беттік пьеса жазғаннан гөрі үш жүз беттік романды оңайситын қадірі артық қаламгерлерімізге де ой салғанды жүрек жұтқандық, яки сөкеттік көрмедік. Қазақы қанмен жазылған пьесаның кейіпкерлерінің арасында Апанасий жүрмесе, көшіміз ауып қалатындай көрінетін көгенді кезеңнен өткенімізді ұқпай жүргендердің теліген тәр мен тәртібін ен тәуелсіз есті батылдық керектігі де айқын. Алайда қазақ жазушыларына еуропа әсіресе, орыс драматургтерінің таңдаулы пьесалары үлгі ретінде қызмет еткенін де ешкім жоққа шығармайды. Қазақ драматургтері пьеса жазуды А.Чехов, М.Горький сияқтылардан үйренгені де өтірік емес. Сонымен қатар, ұлттық драматургияның өзіндік стилін қалыптастыруда ә дегеннен қазақ әдебиетінің, әсіресе, ауыз әдебиетінің әсері болмай қойған жоқ-ты.

«Жалпы, әдебиет пен ұлттық әдебиеттің өзара қарым қатынасы диалектикалық процесс, – деп атап көрсетеді ойы мен пайымы бөтен өзге құрлықтың ойшылдары Р.Уэллек пен О.Уоррен. – Еуропалық деңгейдегі көркем ойдың жалпыға бірдей көрінетін өзгешеліктері әр елде әртүрлі өрбиді, әйтсе де, жалпыға бірдей ортақ жолдан алшақ жүретін, ұлттық дәстүрлердің бір-бірінен айырмашылығын анықтайтын суреткерлері болады, әр елдің өзінің ерекше тартылыс күші, ділі, тіні бар» (Р.Уоллек, О.Уоррен. Теория литературы. М., 1978, 324 с.). Сонау отызыншы жылдардың өзінде Мырқымбай мен «Майданға» бірде-бір орысты қоспай- ақ, қазақтың қаны сұйылмаған драматургиясының діңгегін  қадап кеткен Бейімбет Майлыұлына, сол кісінің пьесаларын панацеяға балап, бас ұрар сәжде қылмасақ та, ұлттық сипаты сембеген сахналық эстетикасына қазіргі қажырымыз бен білігімізді, әдебіміз бен мәдениетімізді, иба мен интеллектімізді қосып қайта оралу – кертартпалық немесе қолдан келмес іске ұмтылу емес сияқты. Тек, Мәскеуде оқып, мәңгүрттеніп кетпесе де, қағынан жеріген құландайын күй кешкен, әлем мәдениетінен әжептәуір хабардар ұрпақтың «ұрып» айтатын мазағы – «мәмбетизмінен» абай болғанымыз ләзім. Қай істің де әдепті, мәдениетті, білікті, биік талғамды, озық ойлы, орамды суретті, «сыңғырлаған өңкей үйлесімнен», әлемдік эстетика әлетінен табылғаны жөн десек, асыра сілтеп, ақылгөйсімейтін шығармыз, айға шауып мерт болуды да мегзеп отырмаған болармыз.

Наурыз, 2009 ж.