Туындылар ✍️

Пенденің көңілінде болатын пиғыл екі түрлі. Бірі — көркем, бірі — бұзық сипаты. Аят пен хадисте білдірілген жаман мінездер алпыс түрлі. Мұның бәрін бұл кішкене кітапта баян етуге орын болмайды. Бірақ сол алпыс түрлі жаман мінездің шығатын түп асылы жеті түрлі мінезден десіпті. Біз осы жеті түрлісі турасында ғана айталық. Бұл жетеудің арабша аттары: әуелі куфр, екінші — бидғат, үшіншісі — кубр, төртіншісі — рия, бесіншісі — хасад, алтыншысы — бухл, жетіншісі — исраф. Бұларды ахлақ замима деп атайды. Осыларға шығатын түп асылы тағы да жеті түрлі мінезден болса керек. Бұларды ахлак хамида деп атайды. Әуелі, куфрлікке қарсы — иман, екіншісі—дыддун бидғат, яғни бидғатқа қарсы адал самғия, үшінші, рияға қарсы — ихлас, төртінші, кубрге қарсы — тауадуғ, бесінші, хасадқа карсы — тауадуғ, бесінші, хасадқа қарсы — насихат, алтыншы, бухлға қарсы — сахауат, жетінші, исрафқа қарсы — машруһ.

Ахлақ замиманың, яғни жаман мінездің әуелі куфр деген — иманы жоқтық, яғни растыққа ешбір нанбайтындық. Мәселен, Құдай-Тағаланың бірлік барлығына, пайғамбар хақтығына нанбай, халалды харам, харамды халал деушілер. Бұл мінезбен пенде мәңгі тамұқта қалса керек. Бидғат дегеніміз пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа сала аллаһу алайһи уа- салламды һәм пайғамбарымызға жолдас сахабаларды көріп, сөздерін естіп қалған адамдардан кейінгі уақытта өз ойынан жаман пиғылмен шариғат бұйрығы деп әмір шығарып, ол пайғамбар жолдастарының кеткен шын шариғат бұйрықтарынан бас тартып, немесе мағынасын өзгертіп жүрушілерді айтады. Бұл мінезді кісілер пайғамбар шапағатынан алыс болса керек. Мұның хақында пайғамбарымыз алайһи-с-салам айтыпты:

«ла йақбалу аллаһу тағала лисахи-би-л-бидағата сауман уа ла хажжан уа ла ғумрат уа ла жаһадан уа ла сарфан уа ла адлан уа йахружу мин ал-ислами кама йахру- жу аш-шағри мин-ал-ажин». Яғни Құдай-Тағала қасында бидағат иесі адамдардың оразасы, хажы, дінге

дұшпан халықтарға қарсы соғысқа барулары, зекет-садақалары, әділдіктері болса да мұсылманшылықтан олар шығарылар бейне қамыр ішінен қыл алып шығарып тастаған рәуішті деген сөз. Үшінші, рия дегеніміз — Құдай-Тағалаға қылған құлшылық. Адамға еткен жақсылықтың бәрін де Құдай разылығы үшін етіпті. Осы істерімді көріп, бөтен адамдар мені кісі деп білсін деп жүретін мінез, не болмаса, біреуге тілменен жақсы сөйлеп, болмаса сырттан жақсы көрінген болып жүріп, ішкергі көңілі бұзықтықта, яки дүние пайдасына ғана керекті пиғылда болуды айтады. Бұл рияменен де Құдай-Тағалаға не адамға да еткен қызмет пен жақсылық зайиғ һәм зор күнәһарлықтан болып табылады, бәлки куфр болудың да қаупі бар. Кубр деген тәкәппаршылық, яғни өзін-өзі бөтендерден білімді болсын, құлшылықта болсын, яки дүниеде адамдар арасындағы істерінде болсын, жоғары санап жүру. Тәкаппаршылық дүниеде еткен жақсылықтарыңды жойып кететін мінез. Хатта пайғамбарымыз алайһиссалам айтыпты: «адамның көңілінде бір мысқалдай тәкәппаршалақ болса да ұжмаққа кіре алмас» деп. Хасад дегеніміз күншілдік, яғни біреудегі Құдай-Тағаланың берген дәулетін, не ілімін, не бір пайдалы ісін көріп, ол дәулеттердің ол адамнан кетуін тілемек. Ұрлық ету, біреудің не малын, не білімін, не бағын күндеп қас болу немесе өлтіру, малын алу, біреуді талау, пәре, өсім алу. Осындай бұзық істердің бәрі де кісідегі дәулетті өзімдікі етіп алайын не болмаса өзімнен білімді кісі болмасын деп ойлайтын мінезден табылады. Құдай-Тағала мұндай пиғылдан пендені өзі сақтағай. Пайғамбарымыз алайһ-ис-салам айтыпты «ал-харису ла йадхулу ал жанната уал уал хусуру йакулу л-хасанати кама йа кулу-н нару-л-хатаба». Яғни, күншіл кісі жаннатқа кірмес, күншілдік от отынды жойған ғәуішті құлшылығыңды жояды деген сөз. Бухл дегеннің мағынасы — сараңдық. «Сараңдық» деп Құдай-Тағаланың уажиб еткен мырзалықтардан, яғни зекет, хаж, құрбан сою, бейшараларға, пақырларға қарасу, нафл садақаларын беруден қашуды айтады. Бәрімізге мағлұм бұл дүниедегі кісілердің бәрі де әуелінде бір Адам ата, Хауа анадан өрбіген ағайын екендігі; екінші, біреуді бай, біреуді жарлы ету Құдай-Тағаланың тағдыры екендігі, яғни дүниеде ұйықтап жатпай, халал мал тауып, бала-шаға, ата-ананы асырау уажиб. Бірақ біреудің еңбегі дүниеде пайда болып табылып, бай болады, біреудегі пайда бола алмай, жарлы болады. Соның үшін де пақыр міскіндерге байлардан Құдай-Тағала зекет, қайыр садақалар бұйырды. Бірақ осындай рахымды болуды Құдай-Тағала сүйемін һәмахиретте.бұл қайырларының орнына ұжмақ бұйырып, мәңгі рахатта қалдырармын деп уағда етті. Егер дүниедегі малды Құдай бергеніне түсінбей, «жалғыз өз малым» деп, бар зекет-қайырдан тоқталған адамдар, яғни өзі қолынан келіп тұрғанда бөтенге қайыр етуді білмеген адам өзгеден һәм қайыр үміт етпесе керек. Пайғамбарымыз алайһис-салам айтқан: «хаслатани ла йажтамиғани фил- мумини-л-бухлу уа суу-л- хулки», яғни, екі нәрсе шын мумин пенденің көңіліне қонбас: біреуі — сараңдық, біреуі — бұзықтық деп. Бұзықтық деген сөзге жаман мінездер кіреді. Өтірікші, қиянатшыл, зорлықшыл, ұрысқақ мінездердің бәрі де бұзықтыққа қосылады. Исраф дегеніміз Құдай-Тағала берген дәулетін харам, макруһ орындарға, яки қай түрлі болса да тиіссіз орындарға шашып жұмсауды айтады. Бұлай болғанда мырзалық қайырлы болмақ деп бет алдына тиісті-тиіссіз орынға мал жұмсауды мырзалыққа, жақсылыққа қоспайды. Бұл мінезді дүниеде ақмақтық һәм амалды исраф деп атайды. Исраф - харам. Харамды біле-көре еткен кісі отпен азапта қалса керек. Пайғамбарымыз алайһис-салам айтқан: «сахиб-ул исраф ахан лиш-шайтани» яғни исраф иесі шайтанның ағайыны деп.

Афғал хамида деген көркем мінездердің әуелі — иман. Иман дегеніміз куфрлікке қарсы көңілменен рас тұту пайғамбарымыз Мұхаммед мустафа алайһис-саламның Құдай-Тағала жанбунан алып келген бұйрықтарының бәрін де. Екінші, адал самғия бидғатқа қарсы яғни істелген дәлелдер сүннет қауымындағы жақсылардың сахабалардан естіп дұрыстаған жолында болуды айтады. Бұл екі жолдың мағынасын әуелгі баста имам турасында айтып өттік. Үшінші, рияға қарсы ихлас, яғни пендеге лайық Құдай - Тағалаға сүйікті болуды тілемек, не жақсылық етсең, адам көзіне көрінсін деуден жырақ болып, тек Құдай- Тағаланың разы болмағын іздемек керек. Пайғамбарымыз алайһис-салам айтқан: «уа һуа

тағбуду аллаһу кааннака караһу фа иннаһу йарака» деп. Яғни, ғибадат қылсаң Құдай Тағаланы көріп тұрғандай құлшылық ет, сен бұл уақытта Құдай-Тағаланы көрмесең де Құдай сені көріп тұрушы деп. Төртінші тәкаппаршылыққа қарсы тауадуғ. Әркімге лайық өзін-өзі жоғары тұтпай, бәлки жамиғ жұрттан төменмін деп білмек. Бұл сөздің түсінікті мағынасы сол, хакім болсаң өзіңді зор тұтып, бөтенді хор тұтпай әділ болмақ һәм әр бейшараны аяп, рахыммен сөздерін тыңдамақ. Оқымысты болсаң, білімсіп, басыңды жоғары көтермей, бәлки надан ағайыныңды аяп, рахыммен сөздерін тыңдамақ. Білмегенің үйретіп, тура жолға салуға тырыспақ. Бай болсаң, «баймын» деп менменсімей, бай емес бейшараларға аяушан болмақ. Осы мінездерді тауадуғ деп атайды. Пайғамбарымыз алайһиссалам айтқан: «ман тауадаға ала аллаһи даражатан йажғалһу фи ағла ғиллиин уа ман такаббара ала аллаһи даражатан йафаға аллаһу даражатан хатта йажғал асфалис - сафилина» яғни егер бір пенде Құдай-Тағаланың бұйрығына бой ұсынып, бір мысқалдай төменшілік етсе де, Құдай-Тағала ол пендеге жоғарының жоғарысы болатын дәреже берер. Егер біреу Құдай-Тағалаға аз ғана такаппарлық етсе де, ол пенденің дәрежесі төменнің төмені болар деген. Бесінші, рияға қарсы насихат — әркімнің өзіне тілеген жақсылықтары өзгеге һәм тілемек. Оның үшін дүниеде қанша адам болса — бәріміз бір Адам атадан өрбіген ағайынбыз. Пайғамбарымыз алайһиссалам айтқан: «ман кана фи ғауни ахиһи ал-муслими уа манфағатиһи фа лаһу сауабалмужа- һидина фи салили аллаһи» яғни, біреу мұсылман қарындасты аз нәрсемен ғана пайдаландырса, яки жәрдем берсе, ол адамдарға азат соғысқандардың сауабын беру. Алтыншы, сахауат — мырзалық мағынасында. Сараңдыққа қарсы, яғни Құдай берген дәулетті Құдай-Тағаланың сүйетін һәм бұйырған орындарына жұмсамақ (зекет, садақа рәуіштілерге). Ғылым, білім, күш те, қуатта, хакімдік те — бәрі де дәулетке қосылады. Осылардың бәрін де ізгілік іске жұмсамақты сахауат деп атайды. Пайғамбарымыз алайһис - салам айтқан: «ас-сахау шажаратун филжаннати фаман кана са-хийан аказа биғусни минһа фа лам йушрук залика хатта йадху-лаһу-л-жаннати») яғни, кім де кім сахи мырза болса, ол мырзалық— ұжмақта бір ағаш, мырза адам ол бұтақпен ол мырза кісі ұжмаққа кірмей қалмас деген сөз. Жетінші, машруғ — исрафтың қарсысы. Құдай-Тағала берген дәулетті тиісті орнына жұмсау. Бұл ниет шайтаннан алыс етсе керек.

Ей, жараңдар, дүниеде ешкім мәңгі тұрмайды. Аз уақыт дүниеде қонақ хисабында тұрып, жаман пиғылды, жаман құлықты болып, ахиретіңізге не жанға, не денеге пайдасы жоқ нәжіс ұстап қайтпаңыз. Адам баласы бұл дүниеге ахирет деген түпкілікті орнында қорек егу үшін азық жия шығарылған Құдай-Тағаланың махлұғы болса керек. Дүниеде таза мінез бен қайырлы істер істеп ахиретке қайтсаңыз, сол өзіңіздің жиып қайтқан жақсылықтарыңыз — ахиретке бірге баратын дәулеттеріңіз. Ол дәулетіңізбен мәңгі дүниеде пайдаланып, ұжмақ ішінде рахметте қаласыз. Егер дүниеде бұзық пиғылдарда болып, куфрдерден, бидғаттардан, риялардан, сараңдардан, күншілдерден, тәкаппарлардан, исрафтардан һәм мұнан ғейри ұры, өтірікші, ғайбатшылардан болып, ахиретке осындай амалдарды қолға ұстап қайтсаңыз, мұның кесапатын, залалын һәм мәңгі дүниеде, архиретте көресіз. Оның үшін жамандық іс — жылан мен бүйіге мысал. Ол бүйі мен жыланды қанша асырап күтсең де, күткеніңе ісініп, қолыңа тұтына беруді қоймасаң, ақырында бір шағып, өзіңе зақым келтірмей қалмас. Тікенек еккен жерден бидай орып алып, үн ішермін деп үміт ету, әлбетте, ақымақтық болса керек. Әркім не ексе, соны орып алса керек. Адамның, да дүниедегі амалы осы қалыпты. Дүниедегі амал — егінің жақсылық болса һәм ол жақсылық егін іннің шашқан тұқымы рия, хасад, кубрдан болмаса, үміт бар ол егініңнен жамандық орып алмассың деген. Егер істегенің жамандық болса, жақсылық тауып алу да күмән болса керек, тікен орнына бидай шықпаған рәуішті. Бірақ Құдай-Тағала пенделеріне қанша күнәһар болса да қаһар етуден, әрдайым рахым етуге жақынырақ, Оның үшін қанша зор күнаһар болса да пенде Құдай - Тағалаға шын жалбарынып, ықылас пен тәубе қылса, кешірермін деді. Ләки риясыз істеген жақсылық бір мысқалдай болса да мизан таразы күнінде есепке кірмей қалмайды. Мұнан көрінеді,

өзіміз түзелмейтін бұзық болмасақ, Құдай-Тағала әрқашан бізгі рахым етуі шын екендігі һәм түзелерге тырысуға еш уақыт кеш еместігі. Ләкин әрбір іс бастан түзу бола келмесе, түбінде түзелуі де қиын болады. Ағашты жас күнінде қисығын түзей келсең, түзу болып өседі һәм бір түзу болып өскен соң, қайтадан қисаймайды. Ағаш ұлғайып, қатып кеткен соң түзеуге де көнбейді, сынып кетеді. Сол рәуішті жақсы, көркем мінезді жасыңнан әдет етсең, ол әдет тура жолдан соңғы уақыттарда қандай қиыншылық көрсеңіз де жаздырмас. Ұлғайғанша жамандықты қалып еткен кісінің бұл қалпын өзгертуі де қиын болса керек, бәлки, мүмкін болмастығы да ғажап емес. Ойлап қараңызшы, Құдай-Тағала біздің амалымызға мұқтаж емес қой. Не жақсылық-жамандық етсек те ақырында пайда-залалын өзіміз көреміз. Мәселен, ұрлық, залымдық, парақорлық, өтірік, айбаттан кім залал көреді? Әрине, адам баласы өзді-өзі залал көреді. Туралық, әдепшілік, ғылым - білімін кім пайдаланады? Әлбетте, адам баласы өзі пайдаланады. Егер бұл дүниеде бұзық пиғылда болғандағы талабымыз мал табу болса, Құдай-Тағаланың лұқсат еткен кәсіптер аз ба? Мәселен, оқу оқып, ғылым һәм өнерлер үйрену, егін егу, сауда ету, мал бағу, кірегестік ету, патшаларға қызмет ету я болмаса бәтен орындарға өнер-күшіңді адал ниетпен жұмсап мал табу. Мұның бәрі де халал. Бірақ бұзық адамдар бұған қанағат етпейді һәм өн бойы дүние көбейтуге алданамын деп, Құдайына қызмет етуді ұмытады.

Ей, сүйікті туғандарым, әрбір бұзық, жамандық істер, аслында, құлықтың жамандығынан табылады. Соның үшін де Құдай табарак уа тағала Кәләм шарифінде бұйырды: «ухсину ахлакукум» яғни «түзетіңіз құлқыңызды» деп. Сол мінезіңізге әрқашан назар салып, өзіңізді жақсы мінезге үйретсеңіз, яғни жоғарыда айтылған жеті түрлі жаман құлықтан сақтансаңыз, әлбетте, Құдай-Тағаланың уағдасы екі емес, мәңгі рахатта боласыз. Жақсы құлық құр ахиретке пайдалы болып, дүниеде де залал емес. Дүниеде де ізгі құлықты адам һәм сүйкімді, һәм қадірлі, һәм ахиретте де Құдайдың сүйген құлдарынан болса керек(ин ша а ал- лаһу тағала).