Әңгімелер ✍️

Білте келіннің сүдіні онша сынасыз адам емес еді. Өйткені әкесі Шойқара Ақадырдағы жалғыз үйлі балқардың қызына үйленгенше әуелі айтқан сөзі:

— Өзім Шойқарамын, ең болмаса балаларым жұрт көңіл аударатын болып бозаң тартып тусын деп балқар қызына үйлендім,— болыпты. Шойқараның қызының бәрі ойынан шықпай, Шойқарадан шойдай қара болмағанымен, қоңырқай тартып туған екен. Сол шой қарадан туған қоңыр қыздың бірі біздің ауылға тап болмасы бар ма? Шынын айту керек, келініміздің көркі — мұрыны. Солай деп айтпасқа амал жоқ. Өйткені Білте келіннің мұрын пішімі өзгеше, жазық далаға біткен жалғыз төбедей, әлде қора төрінде шоңқайып отырған төбеттей қоңырқай өңінде көлбеп жатады. Сондықтан да абысын-ажын алғаш көргенде-ақ сырдескі болып, атын әбден дұғадай жаттап алғанша Білгені «шоң мұрын келін» десіп жүрді.

Бойы биік Білте келін дүрбелжіндеу әйел болды. Тіліңе шоқ түскір әлгі шапшаң сары Жыпбике қайнысын кеміткен кезде «сенің томар теберің» дейді. Жасынан кім көрінгеннен сезді көп естіп, жетім өскен Даркен ондайды көңіліне ала бермейді. Ал Білте де жұрттың артық-кемді сөзін елең қылмайды. Кейде оны көрген ене атаулылар «әй мынау Білте бір мың болғыр, құдай өзіне бергелі тұрған адам», деседі. Бір қызық жері Білтеге ол жақсы сезің де әсер ете бермейді. Ыржиып қана бояу күліп қоя салады.

Алғаш келген жылы-ақ Білте екі қабат болып, тұңғышын туды. Қыз болды. «Ырыс алды қыз деген» десті, бәрін жайғастырып жүретін абысын-ажын. Алғашқы перзенттің аты Алтын қойылып, шілдехана өткеннен кейінгі жерде Білте етейіп, бұрынғы аз жаратылмаған денесі болпиып, жауырыны күржиіп, бөксесі жайылып бара жатты.

— Әй, мына неме бір бала туғанда мынандай болды, келесі балаларынан кейін қайтеді?— деп жүрді ағайын туғанның барлық ауыр салмағын «жалғыз» көтеріп, бәрін өзі адам етіп жүрген Жыпбике.

— Бала еңбек сала бастағанда келіннің еті де қайтады,— дейді өз енесі Бәтіш. Бірақ Бәтіш айтқандай Білте келін бала еңбек салмақ түгіл, қаз тұрып жүгіріп кеткенде де қайта жинақы тартып, шыбықтай бұралып шыға келмеді. Сол дүрбелжіндеу, олақ қатын тіккен бес биенің сабасындай балпайып, бунақ-бунақ қалпында қала берді.

Арада екі-үш жыл өтіп, Білте келін тағы да екі рет босанып, екі қыз туды.

— Ең болмаса біреуі ұл болмады-ау,— деген Бәтішке тағы да осындайда дайын тұратын Жыпбике:

— «Ұл таппас әйел болмас тұрарын айт, мал таппас еркек болмас құрарын айт» деген емес пе, жеңеше. Үш қыздан кейін бір ұл болатын шығар,— деп жұбатты. Ал үш қыздан кейін Білте шар тартып, бұрынғыдан едәуір етейе түсті. Енді Бәтіш бәйбіше ұл әңгімесін қоя салып, «ей, осы неме і ым етейіп барады, енді бала тууды біржола қойып жүрмесе»,— деген күдігін күнде айтатын болды.

— Оу, жеңеше-ау, «келін қайын ененің топырағынан»,

Ол арықтап қалпына келеді дегенің қане? Ал Жыпбикеге шыр бітпейді деп пәле салушы едің басыма, мына келінің өлсе бір тебені майлайды, бәріміздің кемтамамызды осы толтырады, әлі,— деп жып-жып етті. Бәтіш бәйбіше «қап, мына Жыпбикенің табасына қалдым-ау», деп іштей ренжісе де, оқысын сыртына шығармады:

— Қойшы, әрі жыпылдамай,— дей салды.

Бір күні көршідегі Күміс деген қызды алып қашып кеткен күйеу Жергембай келіп қайнына түсті. Көрші-қолаң, келін-кепшік мұндайда қала ма, сойылған екі-үш қойдың ішек-қарны аршылып, ет шетінен жер ошақтағы қазақта түсіп жатты. Кейбір қашанда қазан-ошақтың басын бермейтін әйелдер көкбауырға пышақ жүгіртіп, ішіне қойдың іш майын тығып, отқа көміп те тастады. Өткен жолғы бір тойда отқа пісірілген осы бір құйқалақ тағамның бір тістемі Білте аузына зорға тиіп еді. Тіпті бал татиды десе болады. Мұндай дәмді тамақты ол тумысында жеп көрмеген сияқты. «Сен-ақ Айда. Ол, ас ішкенде пайда бол» деп турады екенсің деп қатындар бутан бармақтың басын дайын зорға үзіп беріп еді. Сонда «Қолың жетпегір»— деп үйіне ошақ басындағыларды қарғай-қарғай кетіп еді. Енді міне, отқа піскен талақ түгіл, тоқ ішекті жеудің де сәті түсіп тұр. Білте келін кең салған үлкен жез легенді ішінде қалғанын отқа төгіп босатып алып, төңкеріп қойды. Сонан соң бұл кезде әжептәуір молайып қалған денесін зорға игеріп, соның үстіне дүмін төсел отырды. Кірленнің түбі Білтені ауырсынғадай түйебас ойнағанда көптің ең астында қалған баланың «ойбай, қабырғам» дегеніндей қыңыр етті. Кірлен Білтені ауырсынғандай қайта дыбыс шығара алмай тұншығып қалды. Шамасы төңкергенде үстіне қарай шығып тұрғаны түбі астына қарай майысып тынса керек. Білтенің өзі де отырғанда ауырсынып, сиқыршылап бір күрсініп қойды.

Әйелдер өздерінің қамын ерте ойлаған екен. Әлі еттің бәрі қазанға түсіп бітпепті. Шетінен жуып салып жатыр. Нақ осы бір сәтте қашанда ауылдың қазанын басқарып жүретін Қаншай келіп:

— Ұлтабарды тазарттыңдар ма?— деп сұрады.

— Тазартпақ түгіл қазанға салып та қойдық,— деп жауап берді от көсеп, көңді дұрыстап қалап жатқан Нүркен деген көрші әйел.

Ұлтабар! Бұл не болды екен? Бұрын нағып ол Білтенің құлағына тимеген? Аты қандай жақсы еді. Ұлтабар деп тегін қойыла салмаған шығар. Қазақ жер-су аттарын, осы сияқты нәрселерді қашанда дәл атаушы еді ғой. Жезқазған десе, сол жерден жез кені шығып жатыр. Алтынқазған деген жерге де шахта орнағаны анау. Алмалы, Өрікті, Төріңді деген жерлердің бәрі де атына сай. Мәуесінің бірі пісіп, бірі түсіп жатқаны. Сұраса ма екен? Мүмкін соны кесе абысын-ажынның «өңкей қыз туды» деген піші-пішісінен де құтылып қалар ма еді, қайтер еді. Ашық айтпаса да «ұлдың жөні басқа ғой» деп апамның баласының қыңқылдап қоятыны тағы бар. Ал өзімнің апам (енесін айтады) тіпті «мұның шешесі қыздан басқа түк таппаған неме болса керек», деп өліп қалған шешемнің әруағын қозғайтыны анау. Білте нақ осы бір жерден өзіне бір жақсылық жұға кетейін деп тұрғандай сезінді.

Күн кешкіріп бара жатты. Ошақ басы қоңырсыған, мал сойылған жерге ауыл итінің бәрінің жиналатын әдеті. Ырылдасып, таласып жатыр. Оған балалардың ызың-шуы қосылады. Мұның бәрі ауыл кешіне берілген бір музыкалық ырғақтай естілер еді. Білте осының бәріне де бой түрмей, құлақ салмай отыра берді. Ойындағы бары ұлтабар ғана.

— Жеңеше,— деді бір кезде ол бар батылдығын бойына жинап,— Ұлтабар деген қандай ег!

— Көрсетейін саған ұлтабарды. Көрмеген бе едің?— деді, Нүркен "пәлен жыл бойы май сіңіп сабына дейін сарғайып, әлде қоңырайып белгісіз түске енген үлкен қара кепсерді қолына алып. Ол осы бір шақта шымырлап қайнап, жаңа пісіп жатқан жас еттің хош иісін құба далаға таратып тұрған он екі қарыс тай қазанды кепсермен аударыстыра бастады. Сәлден кейін жөнді білектей қатпар-қатпар ұлтабарды қазан түбінен алып шықты. Ішінің қандай екенін кім білсін, сырты қарынның іші түстес тым «мені жей ғой» дейтін тамақ емес сияқты, тор көзденіп, түк-түк болып тұрғанын байқады.

— Міне, ұл таптыратын дәмді тамақ осы,— деді Нүркен мына қазандағы сорпаға қайта батырып жатып, күліп.

— Япыр-ай, ә!

Ауылдың қазаны түнді орталап барып оттан түсетіні белгілі. Күнде күннің батысымен төсекке басы тиетін Білте ұйқы қатты қысқанымен ошақтың басынан кетпеді. Ең болмаса ол басқа әйелдер сияқты бел шешіп, білек сыбанып кірісіп кетпегенімен оттың басын сыра отырмады. Төбеге орнатқан обадай болып қимылсыз қатып қалған-ды. Әлден уақытта қазандағы ет түсірілгенде оған жан бітті. «Қайнағалар жейтін сүйегім ауырып барады» демегенімен Білте де қайын аға, қайын ата деп именуді білмейтін, олармен қысқа көйлегінен тізесін сорайтып шығарып, санын жалтыратып қатарласып отыра беретін. Бір қараған кісіге оның бұл қылығы мені қайтсең ұялтасың деп әдейі отырғандай көрінетін. Келін қымтанбағанға қайынағалар қысылғанымен, үйден шығып кетсін бе, келін жаққа кез салмауға тырысып шыдап отыратын. Ет түсірілгенде үйге беттеген Білте тура төрдегі екі құданың ортасына барып отырын алды. Бұл кім демеген құдалар оны осы ауылдағы әкім әйелдердің бірі шығар деп өздеріне өздері іштей жауап беріп, тыныш отыра берді.

Білте білгендей отырыпты. Ұлтабар тура осы отырған табаққа түсіпті. Ұлтабар — қойдың қазысы іспетті. Оны қонаққа ет үстіне жапырақтап турап беретін қазақтың ежелгі әдеттері.

Қонақтар ортадан келіп орын алған Білте келіннің тамақ жесіне таң қалса да, сыртына шығармады. Әсіресе ұлтабардың майын шайнағанда құдалар оған қарай алмады. «Еркектің мешкейі құт, әйелдің мешкейі жұт» дегенді жасынан жаттап ескен тым қазақы қонақтардың табаққа қол салысы сиреген кезде де, Білтенің саусақтары көрсеннің түбін шарлап жүр еді...

Ертеңіне Білте ауырып қанды. Бірақ онымен ол ұлтабар жеуді доғарған жоқ. Ол енді мал сойған жерді аңдып жүріп ұлтабар салынған табақтың түбін шегелемей қайтпайтын болды. Ошақ басындағы сөзді басқа абысын-ажын қайдан білсін, алғаш Білте ұлтабар сұрағанда біріне-бірі:

— Жерік екен,— деп сыбырласып алып ұлтабардан қолақпандай қылып кескізіп алып, әкеліп берісіп жүрді. Ол кезде оны ешкім сөкет көрген де жоқ. Біраздан кейін майға әбден көнігіп алған Білте ұл табамын деп бір ауылдың сойған малының ұлтабарын іздеп жүріп, тегіс жей бастағанда көбі-ақ оған «ұл табасың» деп келеке етіп, не күле қарайтын болды. Бірақ оны елең қылған Білте жоқ, ыржиып күледі де қояды.

Арада бірер жыл өткенде Білтенің екі жауырынының арасынан кәдімгідей өркеш пайда болды. Барлық денесі толысып, әр жерден бөлтек-бөлтек ет бітіп, бұрынғы бұрынғы ма, батпандай ауыр тартты. Қарасанынан да екінші құйрық кінә болды. Баяғы шоң мұрын да осы кезде аласарып, тәмпиіп қалды. Енді ол ұл емес, қыз да, қыз емес, қызыл жүн де таппайтын болып май басып кетті.

1980