Әңгімелер ✍️

«Мұра - Т (таңба, тарих, таным)» қоғамдық бірлестігінің төрағасы, облыстық «Дарын» қосымша білім орталығының ғылыми-әдістемелік және оқу ісінің меңгерушісі Мұрат Ақмырзаевпен сұхбат

Жерлесіміз, зейінді өлкетанушы, білікті тарихшы-педагог М.Ақмырзаевтың «Адай уезінің жазба мұралары» (Рухани қайнар) - (Маңғыстау ойы, Үстірт, Жем, Сағыз, Жайық, Ойыл, Хобда бойы). - Алматы: "Нұрлы әлем" баспасы, 2006. - 112 бет., + 48 бет жапсырма) атты еңбегі шын мәніңде тас тарихқа жан бітірген аса құнды дүние. Біздің тілшіміз кітапты оқып-танысқан соң, ғылыми ізденісті жаңалықтары, тың көзқарастары мол зерделі азаматпен сұхбаттасып, өзін толғандырған бірнешелеген сауалдарға жауап алған еді:

— Қадірлі Мұрат Мұрзағалиұлы, жалпылай алғанда бұл туындыңызға қалайша сипаттама берер едіңіз?

— Маңғыстау ескерткіштерінің эпиграфикасы үлгілері мен олардың мәтіні берілген бұл шығарма Каспий-Арал өңірінде мол сақталған өркениет ізін жаңғыртудың тамшыдай кіріспесі ғана. Оның мақсаты, өркениет пен мәдениеттің басты өлшемі саналатын жазба мәдениеттің қалыптасу тарихында Маңғыстау таңбалы тастарының да өз орны бар екендігіне жұртшылықтың назарын аудару. Маңғыстауда ғана емес, төрткіл дүниенің барша бұрышында кездесетін ежелгі таңбалардың салыну ұқсастығы ғана емес, беретін мағынасының да айна-қатесіз сәйкестігін дәлелдеуге дәйекті негіз қалай білген. Ал, қазіргі әлемде тілі мен әліпбиі алуан түрлі ұлттар мен ұлыстардың ортақ ой мен түсінік - түйсікті жалпыға бірдей ұғынықты таңбалауға ұмтылысы (қазіргі халықаралық жол белгілері, тауар таңбасы, электрондық құралдарды пайдалану шартты белгілері т.с.с.) бұл үдерістің тамырының тереңде жатқандығының айғағы. Ежелгі әліпбилер негізінен 20-25 таңбадан тұратын болса, қазақта атам заманнан рулы елдің елтаңбасы күйінде хатталған 100-ге жуық таңба бар. Адамзаттың дамуын Адам-Ата, Ауа-Анадан өз дәуіріне дейін жылын көрсетіп, жасын жылдап тарататын шежірешілер өкілі Хайролла жырау Иманғалиұлы (1879 ж.т.), өзінің Сыпыра жырау негізін қалдырды деп көрсетіп, 1952 жылдың 21 наурызында қағазға түсірген «Қазақтың ру шежіресі» қолжазбасында: «Адам Ата бұдан 7520 жыл бұрын (яғни б.д.б. 5568 жыл.ММА) дүниеге келген... Төрт арыс Ұлы жүз (Ақарыс) - 22 таңба, алты арыс Орта жүз (Жанарыс) - 31 таңба, Кіші жүз (Бекарыс) - 25 таңба, Кіші жүз (Шөмен) - 4 таңба, барша қазақта 82 таңба» деп жазады (Ауызекі әңгімеде 92 таңбалы деген тіркес те бар). Бұл таңбалардың тастағы жазулар ішінде ертерек хатқа түскен нұсқасы М.Қашқаридың «Диуани луғат-ит-түрк» қолжазбасының 40-41 беттерінде берілген (Қара. АУЖМ, Оғыз таңбаларын салыстыру-10 илл)., ал оның Асқар Егеубаев аударған үш томдығында «Түріктер тегінен жиырма тайпалы. Олардың барлығы Тәңірі әзіз көрген Нұқ пайғамбардың ұлы Иафас және Иафастың ұлы Түрікке барып тіреледі. ...Ең ашық-айқын әрі тура-түзу тіл - тек сол бір ғана тілді біліп, парсылармен араласпайтын және тех елдермен барыс-келіс жасамайтын кісілердің тілдері» [яғни, түркі тілі-54,55 беттерде], - деген тұжырым бар. Бұл қазіргі сөз төркінін (этимологиясын) өзге тілдерден тапқанды дәреже көретін көрсоқырларға ескерту. Ежелгі Алладан түскен төрт кітап пен жеке уақилардың барлығында түркілік түп сөз аз емес. Кәләм-шарифтегі - қалам (қаламқас), Адам-ата, Ауа-ана, шежіре, құл т.с.с. сөздер араб тілінде де түркілік мағынасын сақтаған, сіз бен бізге ұғынықты қазақ (Серікбол Қондыбай енгізген дей-дей түркі) сөздері. Ал, жазу бастауы - тастағы таңбалардың өлкемізде мол екендігін түрлі деңгейде жариялап та, хабарлап та жүрміз. Бірақ, сол адамзатқа ортақ байлықты толық жинауға, дәлелдеуге, әлемге таныстыруға, ел ішіндегі билік пен игілікке қолы мол жеткендер арасында, елеңдейтін құлақ, қайырым жасар құлық кездесер емес. Өзгелерге әрбір жеке таңба әз-әулие. Мысалы, өткен жылы Польшаның Врослав ғылыми қоғамы отырысында болған кирилл әрпін, қазақ тілін түсінбейтін этнографтардан батыс Қазақстан тарихи-мәдени ескерткіштеріне қызығу танытқан сәлем хат соның айғағы «Vcherashijdoklad па zasiedanii Wroclawskogo Nauchnogo Obshestva, nа kotorom ja pokazywal Twoju knigu vyzval bol' shoj interes. Wroclavskaja nauchnaja sreda zainteresovana zapadnim Kazachstanom. Antoni. 12 Oct 2007».

— Әңгімемізді түркілік таным, Тәңір ұғымы төңірегіндегі ұғымдардан бастасақ...

— Ру таңбасының әлем жазба мәдениетіндегі орны туралы болжамның бос былшыл еместігіне қолдарыңа тиген кітапта жарияланбаған бірнеше мысал келтірейін:

Жазу туындауының (генезис) бастауында деп әлемнің экономикалық-қоғамдық даму белесіндегі елдері мойындаған «Ұлы» жазулармен (Египеттік таңбалар, әсіресе сына жазулары) халықаралық деңгейде бәсекеге түсіп, олардың қатарындағы сыйлы орынды ойып алуға ұмтылу өте қиын. Бірақ, Шумер сына жазуындағы түркілік таным іргетасы, кілт сөз - «Тәңір» (шумерше [діңір]) ұғымы мен оның дыбысталуы, ұғым мен дыбыстың түбі түркілік «Күн» таңбамен берілуі және қазіргі таңға дейін шумер жазуы қалыптасуының жетілген сатылары бабыл-ассирия кезеңдерін қоса қолданылған белгілер қатарының түркі даласында толық сақталуы бұл қарапайым ұқсастық емес, тектестік екендігін дәлелдейді (дара. Сурет 1 - сына жазуы генезисі және Маңғыстау таңбалары). Жалпы ежелгі жазуды оқу (расшифровка) орхон-енесай жазуларында да «Тәңір», египет жазуларында «Клеопатра» кілт сөздерінен басталған. Ежелгі Шумер жазуы элементтері б.д.б. IY-III ғасырлық «Бәйті» қазба қорған қамалы қабырғасында, «Қарлыбас», «Таңбалы орда», «Сенек», «Үстірт» (АУЖМ, илл. 11,12) таңбалы тастарында, Каспий циркумының барлық дерлік суаттары мен қауымдарында (АУЖМ- илл. 10,48) жиі кездеседі.

Дүние жүзілік ғылыми айналымға енген ең ежелгі жазулы құжаттар «ОртаАзия-Қосөзен» керуен жолы бойында шумерлер мекені Оңтүстік Ирак жеріндегі Урук1 қала-мемлекетіндегі қазба жұмыстары кезінде табылып, ғылыми негізделіп б.д.б. 3300 жылдарды қамтитын энеолит дәуіріне жатқызылған. (шумерше-Унуг; інжілде-Эрех, грекше Орхоя, қазіргі - Уарке. Ортақ түпкі мән-мағынасы түркілік «Ұрық». Әр тілдегі мағынасы да осы - өнік, эрекция, оргия.

Осы шумер таңбаларының өзінде де көзге ыстық ру таңбалары мол. (Сурет 2 - Урук жазуы.А-қалыпты, Ә-негатив бейнесі). Олар: өзгелер таяқ деп білмейтін әліп, кіріс, алшын, ілмек, бота мойын, абақ, ай, босаға, аша т.с.с. таңбалар мен петроглифтік нұсқалар.

— Кітаптағы әлемдік таңбалардың ұқсастығы жөніндегі салыстырмалы тұрғыда терең талдау жасалынған тың зерттеу еңбектеріңіз тәнті етті...

— Айталық, «жасы» үлкен, б.д.б. 20 ООО жылдардан жеткен жазу үлгісі деп дәріптеліп жүрген Мадлен үңгірі жазуын қарастыралық. (3 сурет: а-жолында жеке күйінде таңбаланған Мадлен жазуы элементтері (Назар аударыңыз! - жеке таңбалар!!!, яғни ру таңбалары сияқты әр жерде жеке кездесетін таңбалар.ММ А); Ь- жолында грек; келесі жолдарда үнді (с), руна (d) таңбалары және е) осы таңбалардың дыбыстық мағынасы. Таңбалардың Орхон-Енесай таңбаларына, оларды бірнеше түрлендіре қайталайтын Маңғыстау таңбаларына ұқсастығы 100 пайыз деуге сияды.

Әлем өркениеттері арасындағы тектіліктің тарихи мұраға негізделген ежелгілігі ғана даусыз деп қабылданады. Сондықтан өз тегінің асылдығын көрсетуде еуропалық жас өркениет жерінде сақталған айтарлықтай тас жазуы болмаса да ежелгі жазулардан енші алуға ұмтылумен келеді. Мысалы: немістер - Арий ұрпақтарымыз деп, «Кіріс» символын таңдады, Орыстар «Игорь полкы туралы Сөз» жырын өздері мағынасын түсінбейтін түркілік сөздері мол болса да (Олжас есебінше - 1001 сөз) жазба мәдениетіміздің басы деп жариялады. Ал, біздің өңіріміздегі Алла аманаты, ата хаты мол сақталған тастағы тарих зерттеусіз, өшіп барады. Өкінішті-ақ.

Ру таңбаларының әлемдік жәдігерлерімен тектестігі әлемнің кең танылған өркениеттері: майя, жапон, қытай әліпбилеріндегі ым тұтастығынан, баршаға түсінігі ортақ сөздерден анық байқалады. Маңғыстауға келген жеті жұрт та Тұран алабы, Түркі тегінің төл перзенттері, нағашы, жиендері. Сондықтан олардың танымы да, тұрмысы да, қалдырған мәдениеті, оның ішінде жазуы да ұқсас болуы заңды. Қазақы түсініктің тереңдігі -табиғатты, қоршаған заттық және жанды ортаны барынша толық кеңістік үш өлшеммен қабылдау ежелгілігімен айырықша. Сүгір Бегендікұлы жырауда:

"Жез" таңбалы Жетіру, Базарын көптің аңдаған.

"Аз" таңбалы Алашта, Әлімге байтақ аға едің", - деген дерек жай ұйқас емес, өркениетті сақтаған елдің ұлына ғана тән тереңдік. [Жыр - дария. Маңғыстау ақын жыраулары. Ақтау қаласы 1995 жыл. 595 бет. 437 беттен]. Ақпа құлақ иіріміне сирек қонақтайтын осы жолдар таңбалық тұрғыдан барша жазу әлеміне ортақ ұғымды береді және қазақ даласында мол сақталған. Жетіру бірлестігінің Табынында "Жез найзалы Жездібай" да, жездің алхимия дәуірінен келе жатқан таңбасы "Шөміш" те бар. Алаштың "Аса" таңбасы (Қазақстан-1) әлемге аян. Құлағымызға сіңісті ең үлкен құрылық атауы "Азия", ондағы "Аз" түбірінің "Ас" киесінің айтылу нұсқасы екендігі де көпке мәлім.

Осындай Скифтерден (ағылш. Scythian, грек әріптерімен бейнеленген нұсқасының оқылуы - Аскитс) ежелден келе жатқан ишара сөйлесу мысалы «Тарих атасы» Геродоттан қалған. Ол мәтін: «Ежелгі парсылар аскитстерден өздерінің ұлылығы мен билеу құқын еркімен тануды талап еткенде, аскитстер оларға жауап ретінде құс, тышқан, бақа және бес жебе жіберіпті. Оның мағынасы «Парсылар, егер сендер құс болып әуеден, тышқан болып жер астынан, бақа болып батпақтан шабуыл жасауға бел бусаңдар, онда біздің жерімізге табандарың тиген бойда төбелеріңнен жебе жауатын болады» [Я.Б.Шницеръ. Иллюстрированная всеобщая история писменъ. Съ 155 рисунками и 19 отдельными таблицами. С.- Петербург. Издание А.Ф.Маркса. 164 с. 11 стр]. Ал, бәріміздің алғашқы ұйып тыңдаған ертегіміз «Аяз бидегі» Жаман мен Қарашаштың бірнеше мәрте құпия сөз саптауы, ақыл-оймен ишара пікірлесудің тамаша үлгісін еске түсірелікші. 1. Сұрау салу; 2. Гауһар, пышақ, тәрелке, қайрақ тас ұсыну; 3. Құралын сұрау; 4. Қабыл алу; 5. Жаманды, сырға беріктігі үшін дарға асу; 6. Дардан құтқарып, қылышты көкірегіне тастау; 7. Ханға шынын айту - Ас елі ұрпақтарының б.д.б. «Ымға түсінбеген - дымға түсінбейді» деген тәрбие тәлімінің, қара шаңырақ, қазақта айшықты күйінде осы кезге дейін сақталуы, ойы озық елдің таңбаны да алғашқы табуы мен тануының заңдылығын көрсетпей ме!?

Қорыта келе, айтарымыз, қазақ (ҚОНДЫБАЙ Серікбол ғұламаның пайымындағы дей-дей түркі) ру таңбаларының әлемдік жазу бастауы ретінде дүние жүзіне танылуы үшін, олардың барша нұсқасын жинақтап, талдап, ағылшын тілінде ғылыми айналымға беру қажет (Бұл екінші сұрағыңның жауабы).

— Сіз валеогиялық мәдениет тақырыбына біршама қалам тарттыңыз, бірнеше танымдық-тағлымдық ғылыми кітаптар да шығардыңыз. Ендеше, бұл уақыт ағымындағы жаңа да ерекше ғылым туралы да толыққанды мағлұмат берсеңіз дұрыс болар еді.

— Валеологиялық мәдениет 1980 жылдардан басталып жеке ғылым ретінде танылып келе жатқан жаңа пәнді меңгеру көрсеткіші. Қоғам мәдениетінің бір көрінісі ретінде түрлік айқын сипатымен бөлініп шыққан валеологиялық мәдениет, өз мән-мағынасындағы ғылыми тектік дара келбетімен: білім қорымен, білімді меңгеру мен дамытудың, оларды іс-әрекет барысында қолданудың гумандық бағытталуымен, нақты тәжірибеде шебер пайдаға асыру мүмкіндігімен ерекшеленеді. Ғылыми анықтамасы: "Валеологиялық мәдениет - индивидумның денсаулығын сақтауға және нығайтуға, салауатты өмір салты нормаларын, принциптерін, дәстүрлерін меңгеруге, оларды жеке тұлғаның ішкі байлығына айналдыруға бағытталған әлеуметтік-психологиялық іс-әрекеті" немесе «Валеологиялық мәдениет - «өңдеу», «әсер ету», адамның тәни және рухани қуатын жетілдіру, яғни ұзақ уақыт бойына белгілі бір нақты - тарихи нормаға жеткенше өз бетімен даму тәсілі мен өлшемі. [Ақмырзаев М.М. Валеологиялық мәдениет қалыптастыру терминологиясы. - Алматы: «Эверо» - 2007. - 82 бет. 6 -бетте]. Валеология пәні облысымызда 1998 жылдан бастап оқу үдерісіне ене бастады. Алғашқы кезде науқаншылдықтың да салқынына ұшырып, «жыныстық қатынаста бала көтермеу» жолдарын дәріптеп кетуіне орай, ел арасында теріс пікір туғызған кезеңі де болды. Ата-аналарға, ұстаздарға, жастарға менің айтарым: Валеология - таза қазақшылық ілімі, адамзат жалғастығының үдемелі қайталану тазалығын қайсы нүктесінен бастасақ та тұтас қарастыратын бәле-жаладан жан-жақты сақтану тұжырымдамасы. Ол жеке адам ғұмырының сапалы қалыптасуы мен өтуін жас ерекшелігін, тұрғылықты жердің табиғаты, ауа-райы, тамағы мен сусыны ерекшеліктерін ескере отырып қамтамасыз ететін қағидалар мен дағдылар кешені. Ал, валеологиялық мәдениет осы әрекеттің нәтижесі. Пән Қазақтың ата салтына сай шүкіршілікке құрылған, артық сәулет пен әшекейден ада, адамгершілік арқауы мықты, санаға имандылық басшылық ететін тұрмыс негізін қалыптастыру үшін барлық оқу ұйымдарына енуге құқылы. Мен, таңдау пәні, валеологияны оқыту үдерісіне енгізу білім беру ұйымы басшысының мәдениеттілік өлшемі дер едім.

Себебі, барша адамды үлгілі де дағдылы мәдени деңгейге жеткізудің әдіс-тәсілі мен әрекеті және оның нәтижесі - валеологиялық мәдениет қалыптастыру - деп аталады. Валеологиялық мәдениет қалыптастыру - дара тұлғаның тұрақты валеологиялық ерекшеліктері мен сапасының "денсаулық" ұғымының біртұтастығын меңгеруге жеткіліктілігі, тіршілікті ойдағыдай өткеру әдіснамасын ұйымшылдықпен игеру үдерісі және оның жемісі. Бұл тиым қағидаларымен, мақал-мәтелдермен, нақыл термемен ұрпақ бойына сан ғасырлар бойы сіңіріліп келген ұлттық діл, табиғи жаратылыспен тең өрілген далалық үйлесім, яғни нағыз қазақы салт-дәстүр.

Қазір Астанадағы «Фолиант» баспасынан біздің (медицина ғылымдарының кандидаты, білікті ұстаз және оқу ісін ұйымдастырушы Әлімжан Үсенұлы Сағымбаевпен бірге) бастауыш және орта кәсіптік білім беру жүйесінің оқулықтарына арналған республикалық эксперименттен өтіп, оқулық және оқу құралы грифін алған «Валеология (дәрістер жинағы)» және «Валеология (машықтану жұмыстары жинағы)» оқулықтарымыз шығып жатыр.

— Өлкеде, айталық, Бозашы, Қаламқас өңірлерінде әлі ат ізі салынып толық зерттелмеген тарихи ескерткіштер баршылық қой. Осынау киелі орындарды аралап, тас таңбаларды бедерлеп, хатқа түсіріп қайтуға қалай қарайсыз?

— Маңғыстауды толық зерттеу үшін ат ауыздықпен су ішіп, аяқ киім табаны тебінгідей болатын бірнеше жыл еңбек қажет. Бұдан үш жыл бұрын республикалық «Рух-мирас» альманағы арқылы "Мәдени мұра" корпоративті қоры грантына "Маңғыстау жазулары" атты жобаны ұсынған болатынмын. Сол негізде Қырымбек Елеуұлының қабылдауына сұранып, АУЖМ кіріспесін баспаға беруге тапсырыс алғанмын. Басталған іс үзілмейді деген ой болатын. Қиялға қамшы боларлық шара - 2007-2009 жылдарға арналған Маңғыстау облысы бойынша "Мәдени мұра" салалық бағдарламасын іске асырудың шаралар жоспарында "Маңғыстау аймағындағы эпиграфикалық және таңба жазуларды ғылыми зерттеу, белгілеу және баспадан шығару" бабы еніп, қаражат қарастырылған еді. Оны іске асыру үшін 2006 жылы құрылып, Маңғыстау облыстық әділет департаментінде 13.07.2006. жылы №7659 - 1943 - ОО тіркелген «Мұра - Т (таңба, тарих, таным)» қоғамдық бірлестігі атынан 24-экспедициялық зерттеу маршруты мен шығын сметасы Маңғыстау облыстық мәдениет басқармасына да берілген. Бірақ лицензиялау талаптарындағы жүйесіздік жобаны іске асыруға мүмкіндік бермей отыр.

Менің жеке қорымда Маңғыстау ескерткіштерінің жазуы туралы 5 гигабайт материал бар. Олар жұмыстан қол бос уақытта ата дерегін іздеген азаматтармен бірге жүріп жасалған ізденіс нәтижесі. Атап айта кететін мәселе, Маңғыстау тарихи-мәдени қорығы қызметкерлері мәдени мұраны насихаттауда менімен қоян-қолтық қызмет жасап келеді. Кәсіптік білім беру және жоғары оқу орындары осы қорықта және өз аудиторияларында, мектептер акт – залдарында кездесулерге шақырып жүр. Жастар арасында тарихын тануға ұмтылыс зор.

Әттең жүріп-тұрары қолда болатын жеке далалық жүрдек көлік болса, бала-шағаға нан-суын алып беріп алаңсыз тас тарихпен айналысатын, әр төбеде, үңгірі, құдығында қалдырған ата-баба аманат-хатын шаршы метрін қалдырмай жинайтын күн туса, шіркін...

Жазба мұраның жоғын іздейтін ғазауатқа аттануға мен қай кезде де дайынмын..

— Маңғыстау жазуларын оқуға қалай тәуекел еттіңіз, осынау үлкен істі бастаудың сәті қалай түсті?

— 1969 жылы 10 сынып бітіріп аттестат алған мені әкем Мырзағали, Төлеп ауылының аузы дуалы ақсақалы, Өгіз-Өреуліде отырған Қансұлтан қартқа сәлем бергізіп, ақ батасын алған соң Сейсемдегі Ер Төлеп басына тәу еткізіп, Шетпеден Гурьев поезына отырғызған болатын. Сол жолы әкем екеуіміздің, бәріне де тырналып «Ер Төлеп» деп жазылған, үш құлпытастың қайсысы Атам Төлеп екендігін ажырата алмай, бәріне де аят арнаған дәрменсіздігіміз арабы хат тану туралы ой салған болатын. Гурьев пединститутында білім алған алғашқы қыста (1970, ақпан) жетпістен асқан Жолдас молданы іздеп таптым. Ол кісі ескі қобдишадан сия сауыты мен қауырсын қаламын алып, оқушы дәптерінің бір бетіне араб әліпбиін жазып бергенімен бұл талаптан бас тартуымды, үйіне қайта келмеуімді сұрады. Дегенмен 1972 жылы Алматыда ҚССР «Наука» баспасынан шыққан «Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина (архивные материалы и публикации)» академиялық еңбегі менің төте жазуды меңгеруде практикалық құралым болса, 1978 жылы Ақмұрат Сүйеуов ағамнан алған А.А.Ковалев пен Г.Ш.Шарбатовтың «Учебник арабского языка» араб тілі мен грамматикасын меңгеруде, құранды жүргізіп оқуға жеткізген оқулығым болды. Бірақ олардың қай-қайсысы да құлпытас жазулары мен маңғыстаулық қолжазбаларды толық айырып оқуға көмектесе алмады. Менің Маңғыстау жазуларының ерекшелігін меңгеруіме септігі тиген Қырымқұл Ұзақбай жырау қолжазбасы еді. 1988-1991 жылдары оның 100 бетке жуық жырларын транскрипциялап, «Жырдария» жинағына бердім.

«Жеті жұрт кеткен Маңғыстау» жазбаларын жалпы түркілік жәдігерлерді оқу қиындығы, олардың алғашқы зерттеушілерінің шетелдік-еуропалық және орыс тілді ғалымдар болуында. Бұл тілдердің барлығындағы басты кемістік-дыбыстың дауысталуындағы жұтаңдық. Араб тілі мен әліпбиінде үш [А,У,И], латын әліпбиінде бес дауысты [А,0,Е,У,И] ғана бар. Ал, түркілік жұртта «а» мен «ә», «ы» мен «і», «у»-«ұ»-«і» сөздің мағынасын мүлдем өзгертіп мың құбылтады. Орхон-Енесей жазуын оқуға да осы тұрғыдан қайта келу қажет.

— Тас тарихтың біздің ата тарихымыздағы өзіндік роль, маңызын қалай бағалайсыз?

— Тарихты күнін-күн, жылын-жыл күйінде қалпына келтіру мүмкін емес. Оның басты тану құралы сол заманда жазылған жазбалар, түпкі нұсқасында оқылатын хрестоматиялар. Солардың бірі - тас тарих.

Сейсем-Атада Шотан (Адай-Келімберді-Мұңал-Жаулы- Жары-Назар), Әнет, Байшағыр, Кенже сияқты шежірелік тізбекте Адайға 5-6 ата болатын және атағы Ру атына шығып, ұран болған тұлғалардың ата жігі дерегі толық белгі тастары болуы Үстірт қыры мен Маңғыстаудың қара ойына Алшын тайпаларының иелік етуінің әріден келе жатқандығының даусыздығын айқындайды. Ал, оғыз заманынан Махмұт Қашқари еңбегінен белгілі ру таңбаларының, оның ішінде қыр мен ойда ежелгі жазу элементтерін сақтаған 29 таңбалы кіші жүз ел таңбаларының жеке салынған дерексіз түрінің де мол кездесуі, бұл мекеннің мыңжылдықтан түркі ұлдарының, оның бір саласы қазақтардың да ата жұрты болғандығын куәландырады. Маңғыстау жазба мұрасында жыл қайырудың мүшел нұсқасы, хижра мен милади жылдары арасындағы дәл сәйкестік «надан» шалдарымыздың білімі терең, ойлауы айқын, салыстыру материалы әлемдік деңгейде болғандығының дәлелі.

— Аймақтың жазба мұраларын тірнектеп жинау жолында тынымсыз тер төгіп, аруақтардың алғысын алып жүрген арқалы азамат ретінде өзіңізге елдің де ықыласын жеткіземіз. Ел үшін, ата-бабаның қасиетті топырағы үшін жасалып жатқан игілікті істер жемісті жалғасын таба бергей!

Сұхбаттасқан Ғалым Әріп

Раушан ӘРІП, «АНА TIЛI АРУЫ-2007» - БАЙҚАУЫНЫҢ БАС ЖҮЛДЕГЕРІ: