Әңгімелер ✍️

(Бейқамдардың құлағына алтын сырға)

— "Қылышын суырып қыс та келер!" дегенде, кейбір аудан, колхоз басшылары: "Түкте емес — чепуха" деп тұмсығын көтергенін көзімізбен көріп едік, — деп қарт шопан өткендегі бір жайды еске түсіріп әңгіме бастады. — Ол кездегі бастықтарға:

— Қалай түк те емес, неге чепуха? — дегеніңізде, құлаш жарым қағазын жайып тастап, күде - күде пішеннің ақпары мен цифрын көлденең тартар еді. Әңгіменің ырғағы, "түк те емес пен" басталып, "чепухамен" тоқталар еді. Бұл жаздың арты, күздің басында болатын-ды. Міне, сол "түк те емес" пен "чепуханың" астынан кейде умаждалған жастық көрінсе, жастықтың арасынан бастық көрінетінді шығарып жүрді. Егер ол бастықтан:

— Бұл қай жатыс? — дей қалсаң, жастықтан басын әрең көтеріп:

— Түні бойы басында, табжылмай қасында болып, қырмандағы астықтан жаңа келдім, — дейтін болатын.

Бірақ анығында өзіне өзі қастықтан, болмаса жастықтан жатпаушы еді, түні бойы ішіп алып, тапа - тал - түс болғанша мастықтан жататын. Ол, тіпті, сол кездерде көңілді де болатын-ды. Кейде билеп, кейде әндетіп, ала жаздай гүләйттап "түк те емес" пен "чепуханың" құндағына бөленіп, бөкпе қарын болатын да жүретін.

...Күндерден күн өтті. "Қылышын суырып қыс келді". Жер тоңазып, мұз сықырлады. Бет тоңды, тіс шықырлады. Бірақ, бастық саспады. "Түк те емес" пен "чепухадан" танбады: — "Қыстың қысымын көргеніміз биыл емес. Бір күн суық, үш күн сұлық, бір күн қар, екі күн шуақ. Тегін жатқан тебін бар, Сырдың қойнауы, Қызылдың ойпаңы, сексеуілдің шырпысы, жиденің ығы, қамыстың қоқымы бар..." деп шұбырта жөнелгенде, не деріңді білмей де қалатын едің. Оның үстіне, оларға елдің қариялары да күн бұрын ескертті. Елдің ескі тәжрибесін айтты: — "Чепухаңды өзің білесің, түк те емесің дұрыс емес. Қыс қатты, қар қалың болады, жылдағыдай көрмеңдер, биылғы жыл "Тас мешін", тап-тұйнақтай болмасаң; тақияда тамтығыңды қалдырмауы ғажап емес" дегенде: "Алжығанның ақылы..." деп күлгендер де көп болды.

Бастықтар болжаған санаулы күн өтіп кетті, январь өтті, февраль жетті, қыс қылышы қынабына түскен жоқ. Қайта жалаң қағып жалтырай түсті. Қар қалыңдап, шашалыққа шапты. Қара суықтың аяғы қаңтардың қарлы аязына ұласты. Шөмелелер шөмиіп, нар арқалы қылағай іскірттер төбесінен қой секіртіп, табанға басылды.

Қар қалың жауып, мал тебінге шыға алмай қорада қамалып тұрып қалды. Қыс қыса түсті. Шөп қоры сарқылуға айналды. "Шөпті көп шаптық" деп берген көз бояған ақпар, құрғақ цифр мен өтірік ақпардың қарыны жарылды. Семіз мал майын жеп, арық мал жанын жеп, қорадан шықпады. Бастықтар қысылып фермасына барса, тойып емес тоңып, мастықтан емес аштықтан секірген төрт түліктің сиқын көрді. Бірі артынан шөмисе, бірі алдынан жүгініп тұр. Бірақ жаз бойы, күз бойы үйренген әдет, қалыптасқан ауыз: "Түк те емес — чепуханы" айтқызарын айтқызса да, артындағы бір шумақ зілді сөз: "— Осыған сен жауаптысың! Жаз бойы өзің селкілдеп босқа шауып, қыс түскенде бізді селкілдеттің!" деп алдында тұрды. Сол жылдан бері "Түк те емес — чепуха" деген сөз мәтелге айналды. Біреу-міреудің тоқмейілсіп, дандайсып шаруасына бейқам қарай бастағаны байқалып қалса: "Е, ол әлгі "түк те емес — чепуха" дегендердің кепешін кигелі жүрген сабазың шығар", деп күледі жұртшылық.