Әңгімелер ✍️

Әскери кеңесші Қайрат Тұлғаев

(Екі актілі драма)
Қатынасушылар:
1. Серікжан Елубаев
2. Айгүл
3. Нұрбике (Серікжанның анасы)
4.Сәлима (Серікжанның әпкесі)
5. Нұржан Нысанбаев
6. Маратхан Жандосов
7. Рахман Ахметов
8. Рахманның әкесі
9. Жартыбай
10. Мирқодир Зияматов
11. Әділбек
12. Ауыл әкімі
13. Оқас
14. «Ауғандықтар», можахедтер, т.б.
Бірінші акт
Пролог
Сазды симфониялық оркестрдің орындауындағы қазақ ұлттық әуені Ұлы Табиғат үніне айналып, соғыстың сұрапылын сездіретіндей құбылыстар беріледі. Найзағай ойнап, күн күркіреп, жарылыстар болғандай, аспан әлемі алапат күй кешеді, нөсер жаңбыр төпелеп барып, кенет пышақ кескендей тиыла қалады. Бірден тамылжыған тыныштық орнайды. Ширек минөт өткенде бозторғай шырылы естіледі. Қазақтың кең-байтақ даласы, кең жазық кеңістік сезіледі. Шу өзенінің майда қоңыр ағысы мен айдыны көрінеді, су сылдыры естіледі. Бозторғай әні мен су сылдыры үндесіп, күн сәулесі ойнайды. Суға түсіп жүрген немесе жағада сырласып отырған Серікжан мен Айгүлді көреміз. (Бозторғай туралы өлең (С.Жиенбаев) шумағы немесе ән).
Серікжан: (тізерлеп отыра кетеді): Ай-гүл... Айгүлім менің! Қандай сұлусың сен... Қандай керемет көріктісің сен... Қандай ғажайып көркемсің сен...
Айгүл: (билей еркелеп жүріп): Шынымен бе? Шын айтып тұрсың ба, Серік... Серікжан! Сұлумын ба? Көріктімін бе? Көркеммін бе? Сен мені сүйесің бе?
Серікжан: Сүйемін сені, Айгүл! Сүйгенде қандай! Сүйем сені... Сен ше?
Айгүл: Серік... Серікжан, сені әскерге алайын деп жатқаны рас па? Шынымен-ақ әскерге кетесің бе? Мені таста-а-а-ап... Кете бересің бе?
Серікжан: Әскерге шақырып жатқаны рас, Айгүлім менің. Әкетіп қалуы да мүмкін.
Айгүл: Шынымен айтасың ба?
Серікжан: Енді, әскерге барасың десе, қашып кете алмаймын ғой, бармаймын деп қалай айтам, Ай-гүлім менің... Сен... Сен мені күтесің бе?
Айгүл: Күтейін бе?
Серікжан: «Күтейін бе» дегенің қалай? Неге «Күтемін» демейсің, Ай-гүл? Жоқ, әлде... Әлде...
Айгүл: Серікжан, сен неге «Әлде...» деп, күмілжіп қалдың? А-а-а?
(Пауза).
Серікжан: Әл-әлде... Сен... Сен мені күтпестен, бір бастықтың әскерге алынбайтын баласына тиіп кетесің бе?
Айгүл: Немене, әскерге де солай іріктей ме? Бастықтардың балалары бармай ма армияға?
Серікжан: (таңданып): Айгүл! Сен соны шынымен-ақ білмейсің бе? Қара да тұр, әкеден ерте қалған, шешесі ауру, әпкесі мекеме кеңсесінің еденін жуатын мені әскерге алады да кетеді. Шудағы, Созақтағы, Жаңатастағы, Жамбыл мен Шымкенттегі бастықтардың балалары бармайды. Алынбайды олар... Соны да білмейсің бе?
Айгүл: Білмеймін. Білгім де келмейді. Мен сені екі жыл күтейін бе? Жоқ, күтпейін бе? Соны айтсаңшы, онан да (Бұртияды).
Серікжан: (Таңырқай қарап): Ай-гүлім менің! Сен ашулансаң да, сұлусың. Әдемісің... Әрине, күтесің мені. Күтпесең, мен әскерден оралмаймын...
Айгүл: (Қорқып кетіп): Қойшы енді! Қоя ғой енді. Серігім менің! Мен сені ешқандай да бастықтың баласына айырбастамаймын.
Серікжан: (Қуанып): Ай-гүл! Менің ұшқым келеді... Қалықта-а-а-ап...
Айгүл: (Қанат қаққандай қолдарын көтере билейді): Кел, ұшайық! Биікке-е-е! Аспан-ға-а-а-а! Ұштық! Кеттік қалықтап...
(Екеуі «ұша» жөнеледі).
(Серікжан мен Айгүлдің өздерінше «ұшып», бірін-бірі қуалап жүгірген, суға түскен, су шашысқан фонында бейбіт өмір, бозторғайдың ұясы, бозторғай шырылы естіліп тұрады. Кенет диктор сөздері беріледі. Немесе актер сахнада рөл бойынша автор сөздерін көрермендермен сұхбат құрғандай оқиды).
Диктор немесе актер сөзі: 1978 жылғы 27 сәуірде Ауғанстанда революциялық төңкеріс болды. Әскери-революциялық кеңес өз билігін Революциялық кеңеске өткізді. Революциялық кеңес құрамына 40 адам кірді. Оның бесеуі Ауғанстан қарулы күштерінің өкілі еді. Бас хатшылыққа Нұр-Мұхамед Тараки сайланды, ол үкімет басшысы да еді. Таракидің орынбасары Бабрак Кармаль болды.
Революциялық кеңес 30 сәуірде елді Ауғанстан Демократиялық Республикасы деп жариялады. Осыдан кейін-ақ Ауғанстанға американдық көмек сап тиылды. АҚШ барлық қызметшілері мен мамандарын кері шақыртып алды.
1979 жылғы 15 наурызда Гератта 20 мың адамның үкіметке қарсы бүлігі бұрқ ете түсті. Оған әскерилер де белсене қатысты. Мыңға жуық адам қаза тапты, олардың ішінде Кеңес Одағының да азаматтары бар еді...
(Музыка. Симфония оркестрі).
Диктор (актер): КСРО Қорғаныс Министрі Устинов бір әуе-десант дивизиясын жедел түрде әуеден түсіруге дайын етуге, Түркістан әскери округінің танкішілер мен атқыштар полкін шұғыл әзірлеуге бұйрық берді.
(Музыка. Симфония оркестрі).
Автор: Тараки Кеңес Одағы әскерін кіргізуді өтініп, Косыгинмен телефон арқылы сөйлесті. Тараки мен Брежнев кездесті.
1979 жылғы мамырда Орта Азия республикасы мен Қазақстанның жергілікті ұлттарынан жасақталған арнайы батальон құру туралы шешім қабылданды.
(Музыка. Симфония оркестрі).

Диктор (актер): 1979 жылғы 8 желтоқсанда Брежневтің жұмыс бөлмесінде Андропов, Громыко, Суслов және Устиновтар бас қосып, КОКП Орталық Комитеті Саяси Бюросының қаулысын қабылдады.
(Музыка жалғасады).
Диктор (актер): Желтоқсанның соңына таман 40-шы армияның негізгі күші түгелдей, Түркістан әскери округінің үш атқыштар дивизиясы, Орта Азия әскери округінің бір атқыштар дивизиясы, аралас авиациялық корпус, ондаған бөлімдер мен мекемелер, бәрін қосқанда – 100-ге жуық бірлестіктер Ауғанстанға кіріп, соғысуға дайын тұрды.
24 желтоқсан күні Устинов Қорғаныс Министрлігінің басшы құрамын жинап, Ауғанстанға кеңес әскерін кіргізу туралы шешім қабылдағанын мәлімдеді. Құжатқа Қорғаныс министрі Устинов пен Бас штаб бастығы Огарков қол қойды.
25 желтоқсан күні таңертең Огарков ауған шекарасын кесіп өту Мәскеу уақыты бойынша 15.00 сағатта басталатынын тиісті басшыларға телефон арқылы хабарлады.
Дәл белгіленген уақытта Ауғанстанға кеңес әскерлерін енгізу басталды.

(Музыка. Симфония оркестрі).

(Диктор (актер) оқып бола сала қырғын соғыс, жарылыс, гүріл-сарыл, т.т. т. с.с. басталып кетеді. Музыка шуылы фанограммасы сарынымен бірге сахна сценографиясы өзгеріп, жарқ-жұрқ алапат бейнеленеді).

* * *

(Ауғанның ыстық жазы. Таулы жер. Әскерилердің жабдықтары. Гулеген қалың шыбынның даусы естіледі. Ыстық буған, шыбыннан шаршаған жауынгерлер. Іштерінде Серікжан, Нұржан, Мирқодир,т.б. бар).
Серікжан (Нұржанға): Біржарым жыл зу етіп өте шыққан сияқты. Бір қарағанда.
Нұржан (қаруын тазалап отырып): Бір қарағанда зу ете шыққандай дейсің бе? Екі қарағанда ше?
Серікжан (шыбынмен алысып): Екі қарағанда, Нұржан, өзің де білесің ғой, не көрмедік?! «Соғыс болмайды, жай ғана сақтық, қорғау және қорғаныс шараларына қатысамыз», – деп еді. Не болды енді? Не болдық? Қаншама достарымыз қыршынынан қиылды... Бір отрядтан отыз бес адам шейіт бопты...
Мирқодир: –– Біздің Сайрамнан да бірер бала бақилық болды, Түркістаннан да екі баланы естідім.
Нұржан: Иә, небір боздақтар кетті... Құдай қаласа, бүгін-ертең орныңа адам келсе, бірер күнде үйіңде боласың. Созаққа соқпай, бірден Жаңатасқа кететін шығарсың? Айгүл сұлуыңа.
Серікжан: Оны Құдай біледі. Бес ай болды, хат-хабар жоқ. Күтем деп еді, күте алмады ма? (Күрсініп). Әлде... Әлде... біреулер алып қашып...
Мирқодир: Осы қазақтар қыз алып қашқанды қоя ма, жоқ па, өзі?
Нұржан: Қой, Сәке, ондайды айтпағын. «Жақсы сөз жарым ырыс» деген. Хат-хабарды өткізбей қоятын, жазғызбай қоятын жағдайлар да жоқ емес. Айтуыңа қарағанда, Айгүлің керемет сұлу сияқты ғой, ақылды ғой.
Серікжан: Ондай сұлу жер бетінде жоқ...
Мирқодир: Осы қазақтарда Айгүл деген қыздардың бәрі керемет сұлу болады ғой, өзі.
(Айгүл-елес пайда болады. Айгүл-елес мұңды әндетеді. Елес кеткенде, ұйықтап, шыбынға таланып жатқан Жартыбай деген жауынгер бажылдап, орнынан ұшып тұрады. Гу-гу еткен қалың шыбынның ұнамсыз шуылы, басқа да ызыңдар, шуылдар құлақты жеп қояды).
Жартыбай (шыбыннан құтыла алмай, қаққылап, қақпайлап, жынды адамша аласұрады): А-а-а! О-й-бай-ай, ойбай! Өлдім! Жеп қойды! Талап тастады! Болды! Бітті! Шыдай алмаймын! Шыдамаймын! Төзім таусылды! Өлдім! Өлем! Өлдім! А-а-а! Уһ! Шыбын! Шыбын! Атаңа нәлет! Атаңа нәлет! (Қайтадан жатады. Жамылғыны басына жабады, тұншығып, қайтадан ашады. Қайта жабады, қайта ашады. Қайта тұрып, айқай салады). А-а-а! А-а-а-а! Өлдім! Өлем! Шыбын! Маса! Шыбын! Ара! Жеп қойды, талап өлтірді! Басыңа жамылғы жапсаң, тұншығып өлесің! Басыңды ашсаң, талап жеп қояды! Жеп қояды! Талап тастайды! Жыбырлап, шымшылап, тістелеп, сұққылап, жеп қояды! Дем! Дем! Ауа-ауа-ауа-а-а-а! Тынысым тарылып, өліп барам! Өлдім! Шыбын, шыбын! А-а-а!
(Өзін-өзі жұмалай бастайды. Серікжан, Мирқодир, Нұржан оны ұстап, қол-аяғын басып отырады).
Серікжан: Қой енді, қоя ғой. Сабыр ет. ! (Жартыбай сәл тынышталады).
Мирқодир: Паниковать қылмаң, Жартыбай-ака. Өзіңізге қиын болады жүдә һәм.
Жартыбай (Қайтадан ойбайлап): А-а-а! Сары ауру боп әзер жазылып ем... Енді өлем... Су ішуге болмайды... Шөлім қанбайды... Шайларыңның дәмі жаман... Оның өзі жетпейді... Шыбын... Шыбын... Жамылғыны суға батырып жамылам... Жамылмасам, шыбын жеп қояды... (Жамылғыны суға батырып, сығып, қайта жамылады). Жамылсам, тұншығып өліп барам... Өлем-өлем... Шыбын-шыбын...
Нұржан: Өлсең, шыбыннан емес, дұшпанның оғынан өлсеңші онан да!
(Екеуі біраз тыныштандырып бола бергенде, дабыл жарияланады).
Дауыстар: Дабыл! Дабыл! (Сахнаға Маратхан шығады).
Маратхан: Бірінші бөлімше мергендердің шебіне! Екінші бөлімше А. пунктіне! Үшінші бөлімше, менің соңымнан!
(Атыстар естіледі. Түрлі қорқынышты дыбыстар, дауыстар, т.т. Біраз уақытқа созылады).
* * *
(Арнайы мекен. Тас қоршаулар. Маратханның басы таңылған. Жанында Серікжан, жап-жас бала лейтенант Рахман Ахметов бар. Олар да шаршап-шалдыққан, жеңілдеу жараланған).
Маратхан. Қаза тапқан екі жауынгердің денесін мұздай суға салып сақтай тұру керек. Техника келіп жеткенше бүлініп кетеді ғой... Лейтенант, түсіндің бе? Рахман, саған айтып отырмын (жарасын ауырсынып, қиналады).
Рахман: Сайдың табанындағы қайнарға жеткізу де оңай емес.
Маратхан (реніш білдіріп): Рахман бауырым-ай, оңай не қалды, жеңіл нәрсе қалды ма бізде?.. Серікжан Елубаев, сенің жағдайың қалай? Өзіңді сақтай жүрсеңші... Мерзімің әлдеқашан бітіп, екі ай бұрын-ақ ауылыңда болуың керек еді... Ауыстырар адам келмей жатқанын қарасаңшы... Жаңа да дұшпандарға араласып кете жаздадың. Абайла...
(Осы кезде шошынған дауыс естіліп, сахнаға Мирқодир мен Нұржан жүгіріп шығады).
Мирқодир (шошына айқалап): Жолдас майор! Жолдас майор!
Маратхан (басын көтеріп): Не болды, Мирқодир, Нұржан?!
Мирқодир: Жолдас майор, анда... Анда...
Серікжан: Айтсаңшы енді...
Нұржан: Анау бұтаның арасында...
Маратхан: Дұшпан ба? Мерген бе?
Мирқодир: Жа-жа-Жартыбай асылып тұр... Аяғы салбырап... Тұла бойы түгел... Шы-шыбын... Құ-құ-құж-құж етеді... Шы-шыбын... (Отыра кетеді).

(Музыка. Пауза).
* * *
(Тыныштық орнап, демалудың реті келгендей көрініс. Лейтенант Рахман Ахметов өлең жазып отыр. Жазуын кідіртіп, өзінің жырын оқиды. Серікжандар тыңдайды).

Рахман:
Кез келіп алдан сынақ іс,
Бойымда тулап бір ағыс.
Кеңпейіл, дархан елім-ай,
Кеттім ғой сенен тым алыс.

Тағдырдың қатал сынымен,
Кез келсем несін бүгілем?!
Туған жер, сенің, тұмар деп.
Топырағыңды ала шығып ем.

Соғыстың дәмсіз кермегі,
Солақайлардың ермегі.
Туған бір жердің топырағы-ай,
Қорғар ма екенсің, сен мені?!

Қатерлі мынау сапардың,
Қайғысын бөлер қатар кім?
Кез келсе, егер, маған да,
Ажалдың дәмін татар күн –
Туған жер, сонда мен сенің,
Топырағыңды ала жатармын...

Серікжан (таңырқап): Керемет қой-ей! Барған сайын ашылып келесіз, жолдас лейтенант! Әттең, туған жер-ай...
Нұржан (қосылып): Тағы оқыңызшы, Реке!
Мирқодир: Оқың-оқың, Реке!
Рахман (реніш танытқандай): Осы сендер мені жолдас лейтенант, Реке демей-ақ қойыңдаршы осындайда!
Серікжан: Енді кім дейміз? Ыңғайсыз ғой.
Рахман: Маған да онша ыңғайлы емес. Мені бір лейтенант болайын деп болды дейсіңдер ме? Жоғары оқу орнын бітірген соң, Ауғанстанға мен сияқты мамандар керек болған соң алды да. Екі жұлдызын тақты да.
Серікжан: Маған салса бар ғой ә, ақын, суретші, әнші сияқты таланттарды ешқандай соғысқа алмас едім. Таланттар ұлтымыздың баға жетпес байлығы ғой!
Мирқодир: Біздің өзбектерде көптеген шайырларды, режиссер, артистерді соғысқа жіберместен, алып қалған екен.
Нұржан (қызуланып): Соны айтам-ау! Баяғыда ше, Ұлы Отан соғысында ше, небір дарынды ақын-жазушылар, ғалымдар бостан-босқа оққа ұшты, фашистерге құрбан боп кетті. Баубек, Абдолла, тағысын-тағылар ше... Бауыржандар, Мәліктер аман қайтты-ау, әйтеуір...
Серікжан: Ақындарды соғысқа алу –– қылмыс.
Мирқодир: Әлбәттә-әлбәтта!
Нұржан: Генерал Громов Мәскеуде құпия мәлімдеме жасапты. Ауғанстанда жүрген жүздеген мың жауынгердің ішінде бастықтардың балалары жоқ екен. Сен және мен сияқты, Рахаң сияқты, мына Мирқодир секілді қара жұмысшы мен шаруалардың ғана балалары алыныпты.
Рахман: Әй-әй, қойыңдар-әй! Бас жағына барыспайық, Саясатпен жарыспайық. Мен –– талант та емен, дарын да емен. Жай ғана, оқта-текте өзім үшін өлең жазамын...
Серікжан: Тағы да бірер шумақ оқыңызшы. Оқышы.
Нұржан: Оқыңызшы. Оқышы. Махаббат туралы бар ма?
Рахман: Бар. Оқиын (оқи бастайды).

Сезімнің тәтті әуресін,
Кештік қой бастан, беу досым.
Аттанар сәтте кестелі
Орамал берген сәулешім.

Секілді сезім тірегі,
Жанымның сол-ақ бір емі.
Сәулемнің нәзік жүрегі,
Соғады онда үнемі.

Сипасам оны әманда,
Рухтанып кетем табанда.
Алақанының ыстығы,
Сәулемнің иісі бар онда.

Сондықтан, оны төске мен,
Қадауды ылғи қош көрем.
Қазақтың қызы ғажап қой,
Сезімін айтқан кестемен.

Сезімге баға бере біл,
Емессің онсыз ерен ұл!
Жалғанда мынау сәулем бар,
Сондықтан, сүйем сені де,
Сондықтан сүйем, сені, Өмір!

Мирқодир: Миртемир-акадан бір де кем емес-ай мына қазақ.
Нұржан: Рахмет, Реке! Айтпақшы, естідіңдер ме, кеше көрші ротаның солдаты пәренжі жамылып келе жатқан біреуге: «Қарындас, су алуға көмектесейін. Сізбен танысуға бола ма?» – деп, орнынан тұра бергенде, пәренжінің ішінен тарс еткізіп атып сапты. Сөйтсе, ешқандай қарындас емес, қара ниет дұшпан екен-ей...
* * *
(Қайғылы, ауыр музыка. �инк табыттар тізіліп кетіп барады. Табыттарға жарық әр жақтан түсіріледі. Музыка күшейеді. �инк табыттар сахнада айналып кетіп бара жатады. Аналардың, әйелдердің бебеулеген, жоқтаған даусы. Сүйген жардың сыңсылауы естіледі).
Диктор (актер): Ауған соғысында 1979 жылы Қазақстаннан 4 адам, 1980 жылы – 176 адам, 1981 жылы – 78 адам, 1982 жылы – 146 адам қаза тапты...

* * *
(Қайтадан «апокалипсис», қырғын соғыс, айқас-шайқас. Аспан жерге, жер аспанға айналған. Атыс, гүрсілдеген жарылыс, сахна қараңғылығында түсініксіз нәрселер болып жатады. Оқта-текте Маратханның, Рахман Ахметовтің, Серікжан Елубаевтың, Нұржанның, Мирқодирдің бет-жүзі көрініп қалады. Басқа да жауынгерлер соғысып жүрген сияқты).

* * *
Диктор (актер): Сол түнгі шайқаста Серікжан Елубаев, Мирқодир Зияматов, Нұржан Нысанбаев шалажансар күйлерінде госпитальға жөнелтілді. Қандағар, Парван, Каписа, Нимроз провинцияларында, Жабал-Уссаражда, Панжер шатқалында ауыр шайқастар, соғыстар жүріп жатты. Ол шайқастарға ауған жағынан – 20, совет жағынан 16 батальон, сондай-ақ 320 бронды танк, 155 зеңбірек пен миномет, 104 тікұшақ пен 26 ұшақ қатысты. Серікжан Елубаевтың әскерде, Ауғанстанда қызмет ету мерзімі төрт ай бұрын аяқталып, әлдеқашан елге қайтуы тиіс еді. Амал қанша...
Ал, лейтенант, талантты ақын Рахман Ахметов... Рахман Ахметовтің бір қолы мен бір аяғы ғана табылды...
(Музыка. Пауза).
* * *

(Бозторғай төбеге Нұрбике ана шығады. Бозторғай әні немесе өлеңі, музыка беріледі. Нұрбике ана төбеге шығып қарайды. Ұлы Серікжанды күтеді).
Нұрбике: Серікжаным! Құлыным! Көзіңнен айналайын, мұрныңнан айналайын! Қолыңнан айналайын! Аяғыңнан айналайын... Қашан келесің, мерзімім бітті, уақытты бітірдім деп жазып ең бір хатыңда... Не хатың жоқ, не өзің жоқсың... Өзің аяқ-қолың серейіп, одан сайын өсіп кеттің бе? Әлде толып, әкең секілдендің бе екен? Ойбуй, бетім-ай, қырғын соғыста қайдағы толған, қайдағы өскен?! Әйтеуір аман келші, құлыным. Аман оралшы, алтыным...
* * *

(Қазақстанның бір ауданындағы Рахман Ахметовтің үйі. Ортада цинктелген табыт. Жанында подполковник Маратхан Жандосов, Рахманның әкесі және бірер адам отыр. Маратхан баяу үнмен көңіл айтады).
Маратхан: Аға, сабыр етіңіз. Қазақ: «Болған іске болаттай берік бол» дейді, «Жүктің ауырын нар көтереді» дейді. «Серпілмесе, қайғы жаман» дейді. Бәрін бұрынғы бабаларымыз кейінгі ұрпақтарды жұбату үшін айтып кеткен ғой. Мен оларға не қоса алармын, ағатай...
Рахманның әкесі (үнсіз егіліп жылайды): Анасы... Анасы естілгелі бері ес-түссіз аудандық ауруханада жатыр...
Маратхан: Құдай қуат бергей, аға... Ұлыңыз нағыз ерлерше, батырлық көрсетіп қаза тапты... Міне, мынау –– Қызыл Жұлдыз ордені... (Тапсырады). ... Мынау – Рахманның жыр дәптері...
(Сахнада жарық өшеді. Қараңғыда Рахман Ахметовтің елес-бейнесі пайда болады. Жарық сол елеске түсіріледі).
Рахман-елес (Өлең оқиды):
Әр тағдырды таразылар тең безбен,
Құсни дүние- ай, ұшқаның ба сен көзден?!
Ер едім ғой еңселігім екі елі,
Енді, міне, елеспін мен ел кезген.

О, жалған-ай, жалған дүние-ай, жалған-ай,
Жанбай өшкен жабығулы арман-ай!
Жүрегімнің тыншып қана қалғаны-ай,
Сәулешімнің сыңсып дауыс салғаны-ай.

Рухымның жанды соғар шері сең,
Тағдыр, сенен, айтар ем ғой, жерісем...
Жағаңнан ап қайтар дер ме ем жанымды,
Жалған дүние-ай, естимісің мені сен?!
Жалған дүние-ай, естимісің мені сен?!
(Сахна қайта жарықтанады. Бұрынғы көрініс).
Маратхан (күрсіне түсіп): Аға, ескеретін де біраз нәрселер бар. Мына цинк табытты ашуға болмайды. Тәртіп солай... Жерлеуге мен де қатысып кетсем деймін...
Рахманның әкесі (жыламсырап): Айналайын шырағым, ашып айта берші. Әртүрлі әңгіме естиміз. Кейбір боздақтардың денесі табылмай, мынадай табытқа топырақ па, тас па, ағаш па, әйтеуір бірдеңе салып, алдап әкеледі деседі. Сол рас па? Мына табыттың ішінде менің Рахманым бар ма өзі?! (Үгітіле жылайды). Шыныңды айтшы...
Маратхан: Аға! Сіз көпті көрген кісісіз. Бәрін түсінесіз...
Рахманның әкесі: Кінәламан ешкімді... Шыныңды айтшы, шырағым...
Маратхан: Түрлі-түрлі жағдай болады, аға. Біреулердің денесі жан баласы жете алмайтын құзар шыңдардың түбінде, терең шатқалдардың табанында қалып, мүлде табылмай да кетеді. Кейбір бозымдар көз алдымызда қаза тауып, оққа ұшады. Тасада тұрып пышақ лақтыратындардан тіл тартпай кететіндер де аз емес. Минаға түсіп, денесі күл-талқан болатындарды да жинаймыз. Бүп-бүтін денені шыжыған ыстықта бүлініп кетпесін деп, жақын жердегі мұздай ағын суға салып сақтаймыз кейде. Мүмкіндігінше. Бүп-бүтін боп... Мүлде... Жарамай кететін жағдай да жоқ емес... Не салқын су жоқ, не жер қазылмайды, не таспен жаба алмайсың, не көлік жоқ. Ағатай-ай, не болмайды дейсіз онда... Онда...
Рахманның әкесі (өкіріп): Сонда... Сонда... Мына табытта менің балам, менің Рахманым... Жоқ па? Жоқ па-а-а-а?!. Тас па? Ағаш па?! А-а-а-а-а... (Әзер тоқтап, үнсіз қалады).
Маратхан: Сабыр етіңіз... Сіздің Рахманыңыздың тұла бойы тұтас-түгел дей алмаймын. Бірақ, денесінің қалдығын... Аяғы мен қолын... Тазалап, жуып... Өз қолыммен салдым... Сеніңіз маған, аға... Алайда, табытты ашуға болмайды...
Рахманның әкесі (жылап): Түсіндім, бауырым! Бұған да шүкір... Мұныңа да рахмет, шырағым... Денесінің бір бөлігі болса да, аяқ-қолы болса да... Шүкіршілік... Не дейін басқа, шырағым... Ашып неғылайын, шашып неғылайын...
(Музыка). (Пауза).
* * *

(Бозторғай төбенің маңайы. Кешқұрым шақ. Мәшиненің тоқтаған даусы, адамдардың түскені естіледі).
Серікжанның даусы естіледі: «Қайта беріңдер. Рахмет. Қайта беріңдер дедім ғой. Енді өзіміз барамыз. Рахмет!» (Сахнаға бір қолы жоқ Нұржан Нысанбаев және ол сүйреткен, екі аяғы жоқ екені білініп, арнайы арбашада (коляска әлде басқалай бір жабдық) отырған Серікжан Елубаев шығады. Айнала Созақтағы Шу өзенінің бойы екені, Бозторғай төбе бейнеленген. Қамыстар шоғырланып тұр.)
Серікжан (арбашада отырып, күрсініп, айналаға қарап): Міне, біздің ауыл. Анау Бозторғай төбе. Кіндік қанымыз тамған жер осы, Нұржан. Ан-ау-у –– біздің үй. Ауылдың шетіндегі...
Нұржан: Көріп тұрмын. Сәл ертерек түсіп қойған жоқпыз ба, Серікжан?
Серікжан: Жоқ, Нұржан. Ауылға сыртынан қара-а-а-ап отырғанды жақсы көруші ем... Біраз ойласып алайық. Әдейі мына қалың қамыстың жанына тоқтаттым ғой.
Нұржан: Неге?
Серікжан: Қазір айтам. Кел, алдымен қамыстың қалқасына жасырынып алайық. Қараңғылық түсетін уақыт та таяу. Бізді әзірше ешкім көрмесін.
Нұржан: Неге?
Серікжан: Неге-негелеп, шегедей состимай, сүйреле мені қамыстың қалқасына!
(Нұржан Серікжанды арбашасымен қоса сүйреп қамыстардың қалқасына әкеледі. Серікжан қамыстардың иілген қарқараларын сипалап, бетіне басады да, өкіре өксіп жіберіп, зар илеп, зарын айтады).
Серікжан: А-а-а-а! А-а-а-а! Айналайын қамыстар-а-а-у! Қарқаралы қамыстарым-а-а-ау! Мен кіммін енді? Кім боп оралдым мен сендерге-е-е? Шабандоз Серікжан емес пе ем? Шабандоз ем ғой мына мен! Атқа мінбей... Міне де алмай... Армандап қана өтем бе? Атқа мінбекке зар болып... Арбашаға таңылып кетем бе-е-е... Мына жалған дүниеден... Мүгедек болып өтем бе... Жалаң аяқ жер де баса алмастан... Топырақ та кеше алмастан... Белімнен төмен шолтиып... Арбашаға таңылып... Армандап қана өтем бе? Шуыма да шомылмай... Суыма да түспестен... Арғы бетке жүзіп өтіп жүруші ем... Кім болдым мына мен енді?! Не болдым мына мен енді... Қарқаралы қамыстар! Айтыңдаршы, кім болдым... А-а-а-а...
Нұржан (жұбатады, біресе қосыла қайғырады): Қой, Серікжан, сабыр ет. Қой деймін енді... Ер-еркек емеспіз бе? (Шолақ қолының орнын сипалап, қайта жұбатады).
Серікжан (сабырға келіп, күрсініп, көз жасын тыйып, сүртіп, қамыстарды сипалайды): Сабыр етпегенде, қоймағанда, не істемекпін... «Біраз ойласып алайық» дегенім сол, менің анамның жүрегі қырық жамау ғой, Нұржан. Бұрын да айттым ғой деймін. Жүрегі нашар апамның. Жастай жесір қалды. Әпкемді біреулер зорлықпен алып қашып кетті. Сонда да кейбіреулер аямай, апамның өзіне де тыныштық бермеген... Не көрмеген сорлы. Мені ертерек есейген күйімде көргісі кеп, әкемнен қалған киімдерді қайта-қайта кигізіп, қайта-қайта өлшейтін еді. Үлкен-үлкен кәстөм-шалбар алып, жылдамырақ өскенімді армандайтын. Бар жиған-тергенін жұмсап, тай әперген еді. Сол таймен бірге өсіп, сол таймен бірге шыныққам. Шабандоз атым шыға бере ауған асқам... Анамның... Арманының күйі мынау ғой енді... А-а-а-ай, дүние-ай! (Қайта ес жиып). Мені көргенде апамның жүрегі ұстап, тіпті... бірдеме боп кете ме деп те қауіптенем, Нұржа-а-а-н... Екі аяғымнан, қос тізеден жоғары тұстан айырылғалы өзімнен гөрі апамды көбірек ойлаймын. Қалай көрінем? Ана шіркін қандай күйде болады?! Әпкем Жаңатаста ғой, оның бір мәнісі болар... Ал, апамды алдын-ала дайындау керек-ау деп ойлаймын...
(Дәл осы кезде аттардың тұяқ дүрсілі, адамдардың даусы естіледі).
Серікжан: Жат, Нұржан! Еңкей! Тығыл! Жасырын!
Нұржан (Түсініңкіремей): Неге? Неге?
Серікжан: Жат дедім ғой мен саған!
Нұржан (жатады): Неге?
(Ат тұяғының дүрсілі, жігіттердің даусы қаттырақ естіледі).
Серікжан (күрсініп): Мынау өтіп бара жатқандар –– көкпаршылар ғой. Шабандоздар. Бұлар бізді байқап қойса, ай-шай жоқ аттан салып, ауылға шабады. Шүйінші сұрап апама барады. Апам қатты қуанады. Қуанып қалып, мені мынадай күйде көрсе, не болады? А-а-а-ай, дүние-ай!
(Көкпаршылар өтіп кетеді. Мұңлы музыка ойнайды).
Нұржан: Серікжан, қой енді. Таусыла бермегін. Апаң, бәрібір, қуанады саған.
Серікжан: Қойшы-ей...
Нұржан: Өзің – қойшы.
Серікжан: Жоқ, мен қойшы емеспін, жылқышымын (Күлді).
Нұржан (жыламсырай күлімсіреп): Е, бәсе! Осылай, бұрынғыша күлсеңші кішкене.
Серікжан (тағы да күледі): Мен қойшы емеспін, жылқышымын. Апам шынымен қуана ма? Мына мені көргенде... Қуана ма?
Нұржан: Қуанады... Неге қуанбайды? Ауған соғысына кеткен ұлдарының аяқсыз-ақ, қолсыз-ақ қалқайып қайтқанына зар болып, армандайтын аналар бар. Білесің бе? Бір саусағына зар болып жүргендер көп. Түсінесің бе?!
Серікжан: Сонда да менің апамды алдын-ала дайындамаса, жүрегі ұстап, менен өткен мүгедек боп қалуы мүмкін. Қорқамын...
Нұржан: Онда алдымен мен барып, жайлап айтамын ба? Не істейін?
Серікжан: Сен айта бастағанда, апам... Менің өлгенімді естірткелі келген екен деп... Өзі өліп кетпей ме?
Нұржан: Қайдағыны, қай-қайдағыны айтасың.
(Кенет автобустың биікке ызыңдай көтеріліп барып тоқтағаны, есігінің ашылып-жабылғаны естіледі).
Серікжан (сасқалақтап): Нұреке, отыр! Отыр! Жасырыншы тағы да!
Нұржан (сыбырлап): Жаңа жат деп едің. Шүкіршілік, енді отыр дедің-ау, әйтеуір. (Отырады).
Серікжан: Бұл – Жаңатас жақтан келетін автобус қой. Біздің ауылдың тұсына тоқтап, адамдарды түсіріп кетеді (Қамыс арасынан сығалап). Әнеки, бір адам қарауытып көрінеді. Осылай, мына сүрлеуге қарай келе жатыр.
Нұржан (сасқалақтап): Не істейміз? Жасырынамыз ба, алдынан шығамыз ба?
Серікжан (батылданып): Кім де болса, осы бір жанға ілесейік. Апама барып, алдын-ала хабар жеткізер. Бұл адамды да апамды дайындауға дайындайық. Сен жайлап, алдынан шық. Амандас. Сөйлес. Сонсоң мені шығарарсың сүрлеуге қарай... Жарай ма? Бара ғой, енді...
(Нұржан отырған жерінен түрегеліп, келе жатқан адамның алдынан шығады. Сахна шетінен жас әйел көрінеді).
Сәлима (алдынан шыққан Нұржанға аңтарыла қарап, қараңғылықта аңғара алмай): Сен... Сен... Кімсің... (Көздерін сүрткіштеп...) Құдайым-ау, сен... сен... Менің Серікжаным емессің бе? А-а-а-а... Бүгін... Жүрегім біртүрлі боп... Апама... Үйге... Кеп кетейінші деп едім... Өңім бе, түсім бе? Қорқайын ба, қуанайын ба? Құдай-ай, қорқып нем бар?! Қуанта гөрші, Құдайым...
Нұржан: Сәлеметсіз бе, апай...
Сәлима: Амансың ба, айналайын. (Өзіне-өзі). Жоқ, даусы басқа... Серікжан емес екен... (Нұржанға қарап). Кімсің, айналайын?.. Мен сені... Серікжаным екен деп... Ойлап-пын...
Нұржан: Мен... Мен...
Серікжан (Өзіне-өзі сөйлеп, қиналып): Мынау –– менің әпкем... Әпкетайым ғой... Сәлима ғой...
Нұржан (не істерін, не айтарын білместен): Се-Серікжан... Анда...
Сәлима (Жанұшырып): А-а! Қайда-а-а... Анда-а-а... Қайда дедің?! Анда-а-а... (Ентелей ұмтылады).
Серікжан: Әпке-е-е-е...
Сәлима: Се-рік-жа-а-а-н... (Екеуі құшақтасып, өкіріп жылайды). Сен... Сен... Серік-жа-а-а-ан... Ая... Ая... Ая-а-а-а... Ая-ғы-ы-ың қайда-а-а-а?! Мейлі... Мейлі... Қайтейін-ай... Тірі кепсің ғой, әйтеуір... Көзіңнен айналайын... Жыламайық... Кәйтейін-ай... Мейлі... Мейлі... Жаның аман қапты... Ал... Ал... Ауылға... Үйге... Ап-па-а-а... Апама кеттік... Жүр... Жүріңдер... (Қайтадан інісін құшақтап жылайды). Айналайын сенен... Құлағыңнан қалқайған... Мұрныңнан... (Шашын иіскейді). Шашыңның иісінен...
Серікжан: Әпке, әпке-е-е, танысып қойыңыз. Мынау –– Нұржан. Мені алып келе жатыр. Өзі –– Сарыағаштан. Досым, майдандас жолдасым...
Сәлима (Нұржанды да құшақтап сүйеді). Досыңнан да айналайын... Жүріңдер, кеттік... Ауылға... Үйге... Апа-ма-а... (Білдірмей кемсеңдейді). Апа-а-а-а-ма-а-а-а...
(Үшеуі кетіп бара жатады. Нұржан арбашаны сүрейді, Сәлима сүйемелдейді, біресе құшақтайды).
(Пауза).(Музыка).

Серікжан: Нұржан, марқұм Рахман Ахметовтің бір өлеңін оқышы, а?!
Нұржан (сәл ойланып барып, Рахманның өлеңін оқи бастайды):
Әр тағдырды таразылар тең безбен,
Құсни дүние-ай, ұшқаның ба сен көзден?!
Ер едім ғой еңселігім екі елі,
Енді міне, елеспін мен ел кезген.
(Одан соң Рахман Ахметовтің өз даусымен өлең оқығаны естіледі).
О, жалған-ай, жалған дүние-ай, жалған-ай,
Жанбай өшкен жабығулы арман-ай!..
Жүрегімнің тыншып қана қалғаны-ай,
Сәулешімнің сыңсып дауыс салғаны-ай.
(Музыка. Үшеуі ауылға қарай кетіп барады).

(Сәлден соң үйлеріне келгені көрсетіледі. Үшеуі не істерін білмейді. Жерге қарасады. Сәлима үнсіз жылайды).
Сәлима (сасқалақтап): Қазір-қазір. Мен үйге кірейін. А-а-апама айтайын... Ха-ха-хабар берейін... Алдын-ала... да-да-дайындайын... А-а-а-ап-па!
(Кенет есік ашылып, Нұрбике шығады).
(Бұдан ары қарайғы Нұрбикенің ұлын көруі, көрісуі, жылауы, алғаш түсінбеуі, кейін бәрін-бәрін түсінуі, аяқ-қолын, басы-көзін сипалауы, жылауы, қайғы шегуі ― бәрі режиссер еркінде).

(Бірінші актінің соңы).

Екінші акт

(Арада 15 жылдан аса уақыт өткен. Нұржанның ауылы. Шарбақтың іші, ерте көктем кезі. Нұржан сол қолтығына балдақ сүйеп алып, оң қолымен кетпен шауып жүр. Нұржанның сол қолы да жасанды. Бір аяғы жансыз. Шашы ағарған, егде тартқан. Бірталай жұмыс істеп тастағаны байқалады. Бір жағында балдақ, бір қолында кетпен екеніне жарық түсіру арқылы ерекше назар аударылады).
Нұржан (демалуға отырып, кетпенін жанына қойып): Он түп өрік, жеті түп жаңғақ, сегіз түп сабдалы бар. Жаман емес. Екі қарық қызанақ, үш қарық сәбіз ексек, аштан өле қоймаспыз. Биылғы көктем ақпаннан-ақ қызып кеткелі тұр-ау, өзі. Сарыағаштың жағдайы да жаман болмас. (Орнынан қайта тұрып, балдағын таянып, қолына кетпен алып, шаба бастайды).
(Мәшиненің келіп тоқтағаны, есіктерінің ашылып-жабылғаны естіліп, сахнаға екі адам шығады. Бірі – ауған соғысы ардагерлері облыстық кеңесінен келген Әділбек, екіншісі – ауыл әкімі).
Ауыл әкімі: Міне, біздің ардагеріміз Нұржан Нысанбаев ақпан айынан-ақ кетпен шауып жүр.
Әділбек (тебіреніп): Талай тағдырды көріп жүрміз ғой. Бірақ, балдақ сүйеніп, кетпен шапқан «ауғандықты» алғаш рет көруім (Күрсінеді).
Ауыл әкімі: Бұл кісі өзгелер секілді міндетсінбейді, ешкімнен ештеңе сұрамайды. Қолдан келсе, көмек берер едік, жағдай көтермей жатыр. Әйелі мектептің еденін жуады, бес-алты бала-шағасы мектепте, төменгі сыныптарда. Жалғызбасты боп жүріп, кеш үйленді... Бір қолсыз келіп еді Ауғанстаннан. Кейін қолына жасанды жабдық жалғап алғантұғын. Екі-үш жыл болды, бір аяғы жансызданып қалды ғой. (Даусын көтеріп, Нұржан жаққа қарап). Ассалаумағалейкүм, Нұреке-е-е!
Әділбек: Сәлем бердік, ағатай!
Нұржан (Кетпенін тастап, балдағына сүйеніп, келгендерге қарай жүреді). Уағалейкум-ассалам, келіңіздер, төрлетіңіздер. (Бір шеттегі скамейкаға жайғасып, әңгімеге кіріседі үшеуі).
Ауыл әкімі: Нұреке, мына кісі облыстағы ауған соғысы ардагерлері кеңесінен, әдейі сізді іздеп келіпті. Әділбек деген ағамыз болады.
Әділбек: Сіз осы Жандосовтың арнайы батальонында болдыңыз ғой деймін?
Нұржан: Иә-иә, Маратхан Жандосовта болдық қой.
Әділбек: Аман жүріңіз, ағатай. Балдақ сүйеніп, кетпен шаппақ та оңай емес. Амал қанша... Бірақ, әбден-ақ үйреніп алыпсыз. Құдай қуат берсін.
Нұржан: Рахмет, інім. Қой, мен мектептен жеңгелеріңді шақыртайын. Қазан көтерсін. Шақырып келтіре алмайтын қонақсыздар...
Әділбек: Көп рахмет, ағатай. Мен біраз әңгімелесем де, тез қайтып кетемін. Осы аудандағы барлық «ауғандықтарды» аралап, жағдайын біліп қайтуым керек. Биыл Ауғанстандағы соғыстың аяқталғанына он бес жыл толды ғой. Соған байланысты біраз шаруалар жасап жатқанымыз дә.
Нұржан: Жағдайымыз жаман емес. Былтыр мына ауыл әкімі отын-судан қарасты ғой, айналайын. Ел ішіндеміз. Аштан өліп, көштен қалмаспыз. Мен көбінесе өзімді емес, ауған соғысында шейіт боп кеткен боздақтарды ойлаймын. Күнде солар түсіме кіреді... Сонсын... Созақтағы Серікжан Елубаев деген досымды ойлаймын. Біраз жылдан бері хабарсыз қалдым. Жылда жаз шыға іздеп, бір барып қайтпақты ойланамын. Қол қысқа, жол ұзақ дегендей, әйтеуір уақыт өтіп жатыр...
Әділбек: Аға, мен сізге сол досыңыздан мынадай қап-қалың хат па, дәптер ме, әкеп тұрмын. Бізге, бас қосуға келген екен. Сәлемін жеткізуді өтініп еді. Соны да ала шыққам (Пакетті тапсырады). Ол досыңыз қазір Созақта да емес, Жаңатаста да емес, облыс орталығында, Күншуақ қаласында.
Нұржан (таңырқап): Апырай, ә?! Қалаға, облыс орталығына көшкен екен ғой, ә?
Әділбек: Иә-иә, қалада. «Ауғандықтар» асарлатып досыңызға шәһардың бір шетінен кішкене ғана қоржын там салып бердік. Қазір жаман емес. Әйелімен тұрып жатыр.
Нұржан (таңдана): Әйелімен дейсің бе? Ол үйленді ме? Алда айналайын Серікжан-ай, а... Үйленген екен ғой...
Әділбек: Анау қолыңыздағы хатта да жазған шығар. Оқуға асығып отырсыз ғой, ә? Жарайды, бізге не тапсырмаңыз бар? Айтыңыз. Біз жолға шығамыз енді.
Нұржан: Ешқандай тапсырма жоқ. Шай-пай ішпей-ақ кетесіңдер ме? Ұят болды-ау бұл, а?
Ауыл әкімі: Бір шайыңызды менің есебімнен ішеді де. Жақсы, Нұреке.
Әділбек: Он бес жылдыққа біраз шаралар өткіземіз. Облыс орталығына шақырсақ, мерекеге, ескерткішке гүл қоюға бара аласыз ба?
Нұржан: Өзім де бір барып қайтуды ниет етіп жүр едім.
Әділбек: Бопты онда, келістік. Аман болыңыз, ағатай.
Ауыл әкімі: Көмектесеміз біз де... (Кетеді).
(Пауза).

(Нұржан асыға-аптыға пакетті аша бастайды. Қолы дірілдеп, бірнеше парақ хатты оқуға кіріседі. Сахна күңгірт тартып, жарық тек Нұржан Нысанбаевқа түседі, жанында сүйеулі тұрған балдағына, кетпеніне түседі. Хатты алғаш өз даусымен оқи бастайды, артынша Серікжан Елубаевтың даусымен естіледі).
Нұржан (өз даусымен): Жан досым Нұржан! Ассалаумағалейкүм! Аман-есен жүрсің бе, жарығым, жан жолдасым! Ұшарға қанатым жоқ. Бірақ көптен бері хабарсыз қалдық қой. Тіпті бір-біріміздің өлі-тірі екендігімізді де білмейміз. Нартәуекел деп, облыстық ауған соғысы ардагерлерінің кеңесі арқылы өзіңе іздеу салуға бел байлап отырмын. Алдымен осы хатты жақсылап жазып алайын дедім. Сонсоң облыстық кеңеске барайын дедім...
(Бұдан әрі хаттың сөздері Серікжанның өз даусымен оқылып, үзік-үзік көріністер елес ретінде көрсетіледі).
Серікжанның даусы: Нұржан, өзің білесің ғой. Апамның дікәс жүрегі бәрібір алып тынды. Менің күйімді көріп, күйігіме шыдамады ғой, амал қанша. Баяғы Ауғанстанда асылып өлген Жартыбай ше, сол секілді талай мәрте өзіме өзім қол салуды да ойландым. Бірақ, Сәлима сорлыны аядым. Мен дегенде шығарға жаны жоқ, ақыры Созақтағы ауылдан Жаңатасқа көшіріп әкетті...
(Сахнада Сәлима. Серікжанның жағдайын жасап, шыж-быж болып, жанұшырып жүр).
Сәлима (айналып-үйіріліп): Тамағыңды ішпепсің ғой. Көзіңнен айналайын. Құлағыңнан қалқайған. Құлағың қалқайып азып кетесің ғой. Кітапты көп оқитын болдың... Көзіңді аясаңшы... Газеттен газет қоймайсың... Жаңатас тозбай тұрғанда кітапханасы да жақсы еді... Газет те жақсы еді...
Серікжан (кітап оқып отырып, басын әзер көтеріп). Тамақ ішкім келмеді бүгін... Жаңатастың жас кезін аңсап отырсың ба, әлде совет заманын аңсап отырсың ба? Тоқ сияқтымын, Сәлима (Күрсінеді).
Сәлима (күрсініп): Сен де күрсінесің, мен де күрсінемін. Сенің күрсінгеніңді кейде естігім келмейді (Жыламсырайды). Совет заманын аңсап неғылайын. Ауған соғысын шығарған сол заман емес пе?
Серікжан: Масыл болдым ғой мен сендерге. Балаларың да, жездем де қиналады, тозған Жаңатас қана емес, мен де кінәлімін. Өз үйлеріңде емін-еркін жүре алмай, емен-жарқын күле алмай... Айттым ғой, мені Күншуақтағы мүгедектер үйіне өткізбесеңдер, болмайды, бәрібір...
Сәлима (қиналып): Қой, оны қоя тұршы. Заман жақсарып, қираған қалалар аз да болса оңалып жатыр ғой. Неғыпты сонша, неғыппыз сонша. Жаңатас та жөнделер. Түгел болмаса да жартылай... Жездең жұмыс тауып алар. Базарға да үйреніп қалды-ау, бірақ...
Серікжан (газетке үңіліп): Ауғанстанда бізбен бірге болған, көз алдымызда жарылыстан қаза тауып, бір қолы мен аяғы ғана әзер табылған Рахман Ахметов деген ақын өткен бұл заманнан, Сәлимаш! Соның өлеңдері шығыпты. Әттең, тірі қалғанда рухани дабыл қағып тұратындай текті өлеңдер жарататын жан еді. Мына шумағын тыңдашы (оқиды):
Дүн-дүние әрсіз, мен – әлсіз,
Соғысқа құмар көп арсыз.
Мұңымды естіп тоңарсыз,
Сырымды ұққан боларсыз...

Тауқымет салған басқа ауыр,
Кім болар бұған тосқауыл?!
Қырқаның анау астында
Қырқысып жатыр қос бауыр.

Бұл соғыс, – дейді, – тым зор іс,
Политбюродағы сыншы орыс.
Соғыстың бәрі мәнсіз ғой,
Мың есе мәнсіз бұл соғыс!

Ұрлады ол менің барымды –
Бағымды, жастық жалынды.
Пейіштей көрген СССР,
Пейілің неден тарылды?!

Айып жоқ менде, ақ арым,
Қарсы да келер жоқ әлім.
Обадан бір күн табылсам,
Одағым, саған обалым!
Одағым, саған обалым!

Сәлима: Айтпақшы, Айгүлді көрдім...
Серікжан (елең етіп): Сөйлестің бе?
Сәлима (күрсініп): Сәлем айтып жатыр.
Серікжан (қуанып): Шынымен бе?!
Сәлима (таңырқай): Қасында адамдар бар екен, сыбырлай амандасты да, сыбырлай сәлем айтты.
(Жайма сауда жасап отырған мүгедек Серікжан пайда болады. Жаймасынан әлдене жерге түсіп кетіп, оны Серікжан қиналыңқырай көтеріп алып, қайтадан орнына қояды. Осы кезде Оқас әйелін (Айгүлді) жетелей нұқып, қорлағандай етіп ертіп келіп, Серікжанның сырт жағынан қарап тұрады).
Оқас (кекете мұқатып): Әне, ғашығың! Көрдің бе? Мүмкін, менен жасырынып келіп, жолығып қойған да шығарсыңдар. Әпкесінің үйінде. А-а?! Міне, тірлігін көргін енді. Жақында аштан өлетін болған соң саудаға шықты. Ғашығың! Ауғанстан геройы! Осы ғой сенің аңсаған ауғандығың. Күндіз ойыңнан, түнде түсіңнен шықпайтын мәһ-һа-батың! (Өзгеріп). Айтшы, Айгүл! Мүмкін енді көзің жеткен шығар бұған оралмайтыныңа? Мүмкін... Маған енді еритін шығарсың? А? Жүрегің жібитін болар, а? Айтшы! Егер ерісең, жібісең, мына мүсәпірді, мына міскінді біржола ұмытсаң, қорлағанымды біржолата қояйын. Давай, а? Сен де қой, мен де қоям... Давай, а...
(Айгүл үндемейді. Үнсіз жылайды. Қайтадан Серікжанға қарайды. Көз алмай қарайды. Оқас қайта ашуланып, Айгүлді жетелей нұқып, алып кетеді. Оларды Серікжан мүлде байқамайды).
Серікжан өзінен-өзі: Айгүлді Жаңатастың көшесінен қалайша бір көрмеймін деп, талай күнді өткердім. Кейіннен ойландым. Менің осылай, мүгедек боп, тізерлеген күйімде, азапты арбашада отырғанымды көргенінен көрмегені жөн шығар, бәлкім. Мен оны көрсем, ол мені көрмей-ақ қойса, шіркін-ай, дейтін де болдым. Сөйтсем, ол оқта-текте С