Өлеңдер ✍️

Мамық төсек, кең жайлау,
Кеңшілік қазақ арасы.
Ыбырай
* * *
Уақыттың озды күні сонан бері,
Туған ел құшағына ол кіргелі.
Ақ қардың омырауынан көз шығарып,
Көктемнің есті рақат қоңыр желі.
Аспанның кеудесіне жуықтамай,
«Апырау, әлем жүзі суық қалай!»
Дегендей шыға салып батқанда күн,
Жеріне жетпес жолшы ымырттамай.
Сол күн тұр енді көктің заңғарында,
Ауылдың мал балалап албарында.
Ауызы аман жұрттың аққа тиіп,
Арттағы қош айтысты қалған жылға.
Дос мейман әр қорада аттан түсіп,
Қолдарын жаңа жылда қатты қысып.
Әр үйдің қазанында бүлк-бүлк қайнап,
Наурыздың қадірлі асы жатты пісіп.
Бұл өзі қашандағы ескі мирас,
«Қалың ел бір тасиды» дейтіні рас.
Қазақта жалғыз мейрам халыққа ортақ,
Сол күні жаппай қауым жейтін бір ас.
Қатынап енді жиі ауылға ауыл,
«Ат мініп барайыншы бауырға бір!»
Дейтіндер, көбейеді көңілшектер,
Арасы ағайынның абыр-сабыр.
«Аманбыз!» «Аман шықтық» - сөз алғашқы,
Жол үсті қос жолаушы қосса басты.
Есендік, саулық сөзі бір тынбайды,
Жаңғырып айдалада аспан асты.
Таусылмай жиен, бөле, дос, құданда,
Жөнелтіп салып қойып кешін алға,
Қазақтың ұзақ сәлем, ұзын жөні,
Себебі болар, бәлкім, осыдан да.
Ауруға бір жан жиі болса тұтқын,
Қадірін көп білмей ме денсаулықтың?!
Тұра қап есендеспей қайтсін қазақ,
Кеселін кешкен бастан сонша жұрттың?
Бастайды жаңа жылды ұзын марттан,
Қалың ел бұл бір сәті қызығы артқан,
Қариялар ескі күнін есіне алып,
Сүюге жігіт ынтық, қыз құмартқан.
Ашылар ақ көрпеден жер құрсағы,
Көбейіп береке, ырыс, малдың саны.
Жаны бір жадыраса қарқ қылған,
Адам ғой - тіршіліктің, жердің сәні!
Осы шақ еліменен бірге тойлап,
Кәрімен кәрі болып, ойын ойлап,
Ағайын алақанында Ыбырай жүр,
Құрбыға жанын төсеп, күліп-ойлап.
Жауқазын, өзінің де балғын шағы,
Аңсатар, ынтық етер жар құшағы,
Ел тұрса ерке тұтып, қадір сыйлап
Мәлім бе көңіл шіркін қайда ұшпағы?!
Сондайда ұша берер болсын қанат,
Қуаттап, әр ісінді досың қалап,
Сермесің қате басар күні бар ма,
Тұрғанда бақыт күліп, қарсы қарап!
* * *
Отырар қыста жиі ауыл сирек,
Қалың жұрт қайда бармас малы сүйреп?
Бір жылы Сыр қыстаса, бір жылы Арқа,
Қашаннан жолаушыны жаны сүймек,
Бір әдет қазекеңде содан қалған,
Әр үйдің оған тәтті дәмі арналған.
«Қырықтың бірі - қыдыр!» деген сөзге
Құламай қалың елде қалар ма адам!
«Жолаушы қырық қадам жер шыққасын
Мүсәпір», - деп ұстаған сөз тұтқасын.
Әр үйде жылы құшақ сырттағыға,
Демейді «рұқсат сұрап, есік қақсын!»
...Ауылы Қазыбек бидің cap Тосында,
Ол ауыл жазда осында, қыста осында.
Көшсе де қабырғасын бұзбай кешіп,
Отырар, отырса да тұтас мұнда.
Арғынның жалпақ жатқан сүйегінің,
Ортаңғы жілігіндей - ие буын.
Әйгілі Жәнібектің ұрпақтары,
Өзгенің көтермеген шіренуін.
Қазыбек би шақырған соң мұнда келген,
Ыбырай бой тартар ма думан елден.
Танымай, жөн-жосығың таңбаланбай,
Сөзіңе жан бола ма жылдам ерген?
«Қызығың, қылығыңды тәтті демей,
Ақылың көңілімді тапты демей,
Бар дені, ықласымен жығылуға
Өзіңе риза болар сәт тілемей,
Мықтының ерен күшін көрмейінше,
Еңбек қып жемісіңді термейінше,
Көбінен көген көздің салмағыңды
Иыққа ап, ауыр-ау! - деп сенбейінше,
Мынау ел келтіре ме деңгейіне!
Болғанмен қаншама бай кең пейілге,
Шыққанмен үй төріне, болар ма оңай
Көңілдің шыға беру ең төріне!
Әкенің ұлы болып көрген талай,
Тік ұшқан сұңқар сирек жерден самғай.
Жетенде жеткілікті болмай нәрің,
Жеткізбес «елдің ұлы» деген шалғай.
«Шіркіннің өзге жұрттан ісі бөлек»
Деп айтып, өнерліге сүйсінер көп.
Айызы жығылса да бір қанатын
Жауға да жау бола алар кісі керек!»
Осы ойы оны ауылға кеткен алып,
Үмітін, айтпақ сөзін көпке барып.
Осылай ымыртта бір туар жұлдыз,
Түсіріп жапа-жалғыз көкке жарық.
* * *
Дос еді Бөлтірік пен Әбілқасым,
Дәуренін кешіп жүрген жалын жастың
Қалауы, арманындай бұл қос жігіт,
Қазақта қара көзді қарындастың.
Ауылында Қазыбектің бұлар бірге,
Жұлдыздай арнап туған думан күнге
Әкесі Бөлтіріктің дәулеті аз жан,
Болғанмен бір кезде ата, жуан ірге.
Жиені Әбілқасым Қазыбектің,
Әкеден туа сала өзі жетім,
Кем болып өскені жоқ, ол, әрине,
Киімі, тұлғасы да көз ілетін.
Ұлындай қарады қарт бір жиенге,
Жетімді ие қылмай құм жігерге,
Ұл көрмей өз беліңнен, шер байланып,
Жас жетіп қалды қайран шығып өрге.
Келісті ердің сойы даңқына орай,
Алды-арты болса киын тақыр жондай!
Ат мініп, топқа кірген азаматта
Кемеңгер кім бар еді ақылға ондай!
Зор болған кеудесіне құдіреті,
Табиғат жанына оның гүлін екті.
Сыймайтын білім болса дүниеге
Жан еді, ауылына сыйып өтті!
Бітсе де қызыл ерін, тіл әркімге,
Шаршы топ сөз төресін сынар күнде,
Сампылдап ашық даусы алысқа ұзап,
Түріліп түрлі құлақ мынау үнге,
Шолып ап топтық арты, бергі шетін,
Емінтіп көп сұрамай елдің еркін,
Саусақпен тізіп атқан шешен еді
Көмейден көркем сөздің меруертін.
Депті бір қария адам топ сондай күн;
«Қазекең сөйлегенде, - асқан баймын.
Сары жез Самарқанның сандығынан
Құлаштап жібек алып, жатқандаймын!».
Сол қария - Әбілқасым сүйенері,
Қалтқысыз жайсаң жасты сүйеді елі.
Дер ме оны көптің жаны, көп жігіті
Бойында болмаған соң бір өнері.
Өлеңге туыс еді ол бала күннен,
Көңілін көптің баурап ала білген.
Бір жарық жұлдызы еді той-думанның
Арасын таң мен кештің жалғап жүрген.
Киінген үске малшы күпі шидем,
Шырқаған оның даусы білінсе үйден,
Батады рақатқа сыртта тұрып:
«Жан екен, - деп, - аузынан Қыдыр сүйген!»
Әруақыт жақсыға үйір қос жас ұлан,
Шықпады Ыбырайдың еш қасынан.
Құрбы ғой құрметі де ыстық аса,
Ерекше ықласы да басқасынан.
Қашанда жақсы көрсең бір адамды,
Болсын деп соның тілек, ұнағаны,
Қалмасын болмашыдан қайран көңілі,
Табылсын, жоқ болмасын сұрағаны,
Қолымнан бір жәрдемім тисе екен, - деп,
Еңбегім аз да болса сіңсе екен деп,
Жанымды салсам да отқа сол деп салып,
Аярым жоқ екенін білсе екен деп
Тұратын әдеті ғой көңіл шіркін,
Қақпалап, аулақ қуып өмір бұлтын.
Қуантып Ыбырайды, риза ғып
Олар да сондай жақын болды бұл күн.
Кен ашып, ол да ақ көңіл, тұрды жанын,
Ақылын, білген-түйген құйды бәрін. –
Тыңдаңдар, - деді ол бірде, - құрып кеңес,
Зәрдесі нұрға құмар, құрбыларым,
Мезгілін бізге берген тіршіліктің,
Азайтар бірде батып, бір шығып күн.
Ұйқы мен тамақ қамы деп жүргенде,
Ойлады келешегін күрсініп кім?
Жаспыз ғой, жас үлесі сауық делік,
Бір күні кәрілік бұлт ауып келіп,
Төбеңе төне қалған мұнар шақта,
Жаныңа тұрар не бар жарық сеуіп?
Бір нұр бар күннен өзге білім деген,
Қадірі қазаққа әзір білінбеген,
Анасы бар өнердің адамдағы
Сол ғана - сыр теңізі түбі терең.
Адам кім, дүниеге келген не үшін?
Қай адам тарихқа арнап берген несін?
Өнердің неше атасы, неше ұлы бар?
Мекендер қанша халық жер кеудесін?
Адамның жасай алмақ миы нені?
Қолына кім қаратты дүниені?
Өзгеден көңілі ашық ел не істеді?
Қараңғы жатқан елдің күйі не еді?
Осындай сұрақтардың, жұмбақтардың
Ғылымнан сен аласың тыңдап бәрін.
Жауабы көңіліңе көшпей қонып,
Арғы бір замандардың тіл - хаттарын,
Ақтарып, бүгінгіде сырласасың,
Ат мінбей, жаяу жүрмей қырға асасың.
Қалаған бұлағыңнан кезек ішіп,
Туғалы біткен шөлді бір басасың!
Қуанам екеуіңнің достығыңа,
Қазақтың сергек ойлы қос ұлына.
Сән берген құлазыған тіршілікке,
Біздегі ең бір асыл осы мұра!
Қазақта дос деген сөз қадірлі аса,
Ол - арман өмірде дос табылмаса.
Көбейтіп тірлігінде шат күніңді,
Қайғыңды жұқартады қалыңдаса.
Келмей ме жақсы атаулы еңбекпенен,
Жан, аз ба, бойы өсіп, миы ер жетпеген,
Өсірсең еңбек етіп достықты да,
Өлгенше сусының ғой шөлдетпеген,
Бала ғой достық та бір мәпелеген,
Борыш бар дос жандарда әке деген.
Оған нәр үзбей түскен ықыласын,
Көңіліне дық болады сәл тежеген.
Қарамай, бақпай, күтпей, жатырқатып,
Арада көп жылдан соң бауыр тартып,
Табылар әке жоқ па? Дәл соған тең
Жүргендер тозған достық құнын сатып.
Өмірді жалықтырған бұл далада,
Сенімді серік таппай тұрма дара.
Тірлікте бір қызығың осы болмақ,
Дос құнын, дос енбегін біл, бағала!»
«Қарамай өмір азы, жасы азына,
Мінекей кімде болмақ күш қазына!»
Деп бұлар, сүйсіне оған салды назар,
Қарамақ шәкірт солай ұстазына.
* * *
Жаз еді, жасыл дала жан саясы,
Кеудеге жұпар сепкен жақсы ауасы.
Жақындап ел мен елдің іргелері,
Ғажайып шуға толғап аспан асты.
Сылдырлап, өзен ағып, бұлақтасып,
Сыбдырлап, көлдің бетін құрақ басып,
Желі де кісінеген құлын даусы
Қыс бойы бітіп қалған құлақты ашып.
Қамыстың арасында құстар шулап,
Мергендер бүкең-бүкең жарды қулап.
Саңқ етіп мылтық даусы, қаңқ етіп қаз,
Көк ала көкте қалып түтін шумақ.
Құлашын толқынға ұрып, сермеп көбі,
Біразы қоға тартып жел беттегі,
Балалар өзенде жүр жалаң ойнап,
Қырда қап бір жапырақ көйлектері.
Сәске түс. Бірман байдың сән ордасы,
Қазанда қайнап пісіп бағлан басы,
Қымыздың тәтті исін мұрынға әкеп,
Көрші үйде күмпілдейді саба даусы.
Жағалай қонған ауыл қанаттасып,
Жиналған ортадағы алапқа ашық,
Ауылдың бар адамы түгел мұнда,
Кететін күнде іспен жан-жаққа асып...
Сөйлеп тұр көпшілікке Бірман өзі,
Қадалып жүзге көзі, мыңға көзі:
− Халайық, ортамызға бір іс түсті,
− Халықтың керек боп тұр бұған сөзі.
Дуаннан мектеп ашу ел күшімен,
Патшадан іздеп алған келісіммен.
Ортада отыр жігіт, аты Ыбырай
Бұл іске жұрттан бұрын тері сіңген.
«Көл деген көп түкірсе» сөз мирасы,
Жоқ мұның пәлен-түген сөз бұйдасы.
Әркімнің шама-шарқы келгенінше,
Ешкімнің болмас оған көз қимасы!»
− Оқуы қандай екен? - деді бірі,
Басталып осы кезде ел күбірі.
− Бәрін де оқытпаққа қойған талап,
Бар болса өзге жұрттың не білімі!
− Баласын оқытпаған төлей ме ақша? –
Деді бір сақалды адам жирен, шоқша.
Ол кісі молдасы еді осы ауылдың –
Көрінді көпшілікке сөзі топса.
− Төлейді елге ортақ жүк болғасын!
Көздеген өз құлқынын, түпкі олжасын.
Бұл сөзге, ал, шамданды молда келіп:
− Байеке, жұртшылықтың құтқар басын
Салықтан, мына келген тұтқиылдан!
Салынған мектеп бар ма бір тиыннан.
Жұтатып, елге берген білім құрсын,
Балаға ас бола ма бір түйір нан?!
Қай білім, қандай мектеп естілмеген,
Баланын басын шатып ес білмеген.
Беретін бір пенденің тиыны жоқ
Күнәмды қадір алла кешсін! - деген.
Деп тоқтап, молда сүртті беттің терін,
Осы сөз кетті аударып жұрттың көбін.
− Баламыз молдекеңнің қарауында, −
Деп кей жан жұла берді жердің шөбін.
− Көңілге дін сауабын қазық еткен,
Мен өзім тәуекелдік әзір етпен.
− Бұл істің құрандағы жөн-жобасын
Алдымен сұрау керек хазіреттен.
− Бір айсыз жайлауынан ел кете ме,
Тұрмаған шығар қарап дәл ертеңге?!
Дуанда Алдиярдан, хазіреттен
Сұрасын, тапсырайық молдекеңе!
− Өзге ауыл бұл жұмысқа не деді екен?
− Қайткенде құранға сай келеді екен,
Келтіріп, оқытқан жөн балаларды,
Баламды, ақшамды да берем ертең! –
Деді бір орта жасты жұпыны адам,
− Құранды еш көрмеген шикі надан –
Берсең бер, өзің де оқы, керек болса, –
Құтырған осы топта сыйқың жаман! –
Деп молда тыймақ болды әлгі адамды, –
– Ал енше, жаз Ыбырай кіл наданды.
Молданы көрмеген жан өлер болса,
Сал бәрін, өңшең кедей жина малды! –
Оқып қал осындайда тобыңды үзбе,
Емініп, осы ишанға көзің сүзбе.
Білмейміз мұсылманша, кәпірше ме
Әйтеуір, білім болса - болды бізге! –
Деді бір балуан тұлға балғын жігіт,
Сол сөзбен жұрт көңілін алды бұрып:
Барынша қаражатын ел ұсынды,
Біраз жан қорқа соғып, қалды бұғып...
* * *
Дариға, жас махаббат, дәурен алтын,
Өмірдің атап қана сен деп атын,
Жанына көкке құмар қанат бітіп,
Қалады-ау мезгілінде сермеп әркім.
Осынау тірліктегі ғажайып шақ,
Бір сәтке қызығыңды кең жайып сап,
Жалма-жан жиып алып сен кетесің,
Кейбіреу өз үлесін азар ұстап,
Кейсісі сол сырыңды түсінбей-ақ
Ашады кейін барып іші удай-ақ.
Басынан құндыз бөркін жел әкетіп,
Жалаңбас үйге қайтқан кісідей-ақ...
...Бірманның үйінде ұзақ жатқанында,
Көрді ол, сұңқар туған сақтап ұлға,
Өсірген ер маралдай, бір сұлуды,
Ұқсаған тәңірінің ақ таңына.
Адамнан туады бір көркем мүсін,
Жап-жалқы баласындай ерке құстың.
Сезесің қолыңа оны тұрсаң ұстап,
Қаныңның алақанға тепкен күшін.
Айғанша көп ойлатты жас қонақты,
Білдірмей сыры өзгеше қас-қабақты.
Сый түзу, құрмет тегіс, ісі мінсіз,
Бермеді көңіл хабар, қанша бақты.
Бұл сезім өткінші ме, тұрақты ма,
Өзіне көп үңілді сынап бұ да.
Сыбырлап іште бір күш үкім айтып,
Кезінен өте берді сымбат тұлға.
«Көкте тұрмақ ай қанша?
Түннің жүзі тайғанша.
Қай құшақтың сән едің,
Асыл ару Айғанша?!
Көңілімде ой қанша,
Білер ме еді, ойланса?!»
Кей-кейде жыр оралып осындай бір,
Бір ойға, бір ой басы қосылмай жүр.
Уа, жастық! Ақылға да араласып,
Бересің жұмыс тауып тосыннан бір.
Қастерлеп, көп оқыды ол махаббатты,
Сонау кез соның жырын жаттап жатты.
Біледі нелер ғашық шежіресін,
Құрбыға асылдарын мақтап айтты.
Әйтсе де ол әр адамда бола берер,
Демейтін - жиі бақыт, одай өнер.
Алдында жүрексініп сол сезімнің,
Аялап әдеті еді қала берер.
Ал, енді алабұртып жүрек бүгін,
Тындырды іштен неге, күрмеп тілін.
Көңілінің көк жиегін нұрландырған
Қарамақ бұл да кімге сен деп күнім?!
Қонақтан қыз аямай ықласын,
Береді тәтті қымыз, күтіп асын.
Күдік жоқ үй ішінде, күбір де жоқ,
Әркімде шаруа қамы бір тұрғасын.
Кей-кейде атап қалса оның атын,
Көзге көз сонда ғана жолығатын.
Қарайды от жанары алаңсыз-ақ,
Жоқ жандай әзірлігі ой ұғатын.
Ал оның жалғыз сөзі «аға» деген,
Бұл үшін тең бір үлкен бағаменен.
Алыста күміс шолпы сылдырласа,
Көңілі қуанышпен қағады елең.
Әнеугі шоқша сақал, сары молда,
Жүр екен сабақ беріп, бағып ол да.
Шіркін-ай, мына ақ жұмыр білегімен
Білімнің ұстар ма еді шамын қолға!
Деп тағы өз арманын анық көріп,
Бір сәтке ой жүреді барып, келіп.
«Хат білген адам екен, бұл ойымды
Білдірсем қайтер еді жазып беріп!»
...«Кім еді, бұл жас жігіт?» - деген сұрақ
Келді алғаш қыз көңілге, кімнен сұрап
Білмекші оның жөнін? Неге сонша
Ынтықты, қонақ жайын күнде сынап?
Қимады ол бұл сұрағын өзге ешкімге,
Өзінен өзі сұрап, ой кешті де,
Таба алмай жедел жауап, кеп қиналды,
Дариға, осы дәурен келмес кімге?!
Келеді ол аты-жөнін білгізбей-ақ,
Жұмбақ дерт, рақат дерт - күндіздей-ақ.
Дәрумін сол дертіңе, - деп тұрмаса.
Жанынан өтер еді-ау гүлді үзбей-ақ.
Арман не ұстар қолын тапқан гүлде?
Ақ маңдай қарсы қарап шыққан күнге,
Тосты қыз өз бақытын бұл жігіттен
Әзірге өзі білер жұмбақ күйде...
Бітірмей жігіт те ойын кетті аттанып,
Жаңа ояз келсін деген хабар алып.
Кетерде қимас көңіл, бір үмітпен,
Жүзіне ерке қыздың қарады анық.
Қарады ол да бөтен сөзге келмей,
Ойнады жанарында сәуле нендей?
Осылай тұнып бір кез жатар теңіз.

Үңіліп, маржанымды кер дегендей.