Өлеңдер ✍️

Көңілді жазбай танитын,
Ақылды жан қайда бар?
Есенжол ақын

Сонау үй жай күнде де саңғырлаған,
Ал қазір үнге толы дабырлаған.
Қалтасы мыңды жұтқан саудагердің
Қонағы - көбі жақсы, қадірлі адам.
Кең албар, өңшең күйме жыпырлаған,
Маңайы басқан аяқ сықырлаған.
Ауада былғарының аңқып исі,
Жаңа әбзел жарқырайды тұтынбаған.
Ортада Қыдырбайдың сәйгүлігі,
Көз кәріп тояр емес әйгіліні.
Деп жатыр: «жануардың сүгіреті-ай,
Жылқының туар бұлай қай құлыны!»
− Есік пен төрдей екен ашаң тұрқы,
Осындай түсер қолға қашан жылқы!
− Жетпейді, сатса, мұның бағасына
Атаңның туа сала жиған мүлкі!
− Баяғы Бай тәжінің ақтанкері,
Жылқыда ондай құлын шапқан ба еді!
Жануар ас пісірім оқшау шығып,
Үш жүздің көз алдында топтан келді.
− Кешегі пай-пай шіркін боз арғымақ,
Артында, түстік жерде тозаң шұбап,
Жел жұлып, әкетер деп ерге таңған
Баласы келуші еді азар шыдап.
Жеуші еді, шаншылғанда артқы аяқтап,
Ағаштың басындағы жапырақты ап!
− Сендерге не боп кеткен! - деді біреу –
Сүйегі қурап қалған атты мақтап!
Күндікке жұрттың сөзін тыңдап тұрған,
Кетіңдер, - деді көшір - аулақ мұнан!
Кей біреу жақтырмады оның сөзін:
− Қайтеді ей, қызғана ма мына антұрған
Осылай сырттағы жұрт өзінше мәз,
Табылып іштерінен білгіш «сабаз»
Қоздатып қай-қайдағы әңгімені,
Түн қазір, гуілдейді бұлар біраз.
...Іште жұрт жиналысқан кең бөлмеге,
Өңшең бір қасқа-жайсаң, кердең дене.
Астында атлас көрпе қабат-қабат,
Құс жастық тіреу болған жел кеудеге.
Назары осынша жұрт бір адамда,
Жандар ғой зор құлайтын құлағанда.
Бұрын бұл естілмеген сөз болған соң,
Тыңдайды ұнаған да, сынаған да.
− Жер шалғай алыс жатқан ағайынға,
Келеді қыдырған жан жаз айында.
Сапардай ұзын жолды, бейнеті көп
Жақсылар, бір мақсатым бар ойымда!
Ой тәтті - соған сездің дәмі жетсе,
Дәл осы сәтті жиын, сәнді кеште,
Ғафулық сөз басына, сөз соңына,
Өтейін сол ойымды салып еске.
Жатырсыз естіп, бәлкім, шет жағасын,
Қашан да білген елсіз ниет бағасын.
Ешкім жоқ түс болмаса, өнде көрген
Қазақтың оқып жүрген көп баласын.
Болмады жалпымызда тегіс талап,
Құр ғана ауыз айтып, жөн іс санап,
Қораға қуып келер малдай көріп,
Білімге жатып алдық теріс қарап.
Ұлық та болмады оған әзір тұрған,
Тас жиып, қайтеміз деп жазық құмнан.
Бір малдың етін, сүтін біз ғанамыз.
Жанға да, тәнге де ортақ азық қылған.
Бар мақсат бой өсіру - бала туса,
Мақтаныш надан ата жолын қуса.
Ой еспей, өссе жұмсар жерін таппай,
Қара ақыл, сап кемеңгер болған құса.
Туса да риза қылып жапа-жалқы,
Ауылдан асқан емес ата даңқы.
«Аспанның астындағы жалғыз өзім!»
Дейтұғын қазакеңнің жаман салты.
Халық көп тәңірінің әлемінде,
Тілі бар діні менен әр елдің де.
Баққаны бәрінің де білсем деген –
Бұл шақта ғылым кімде, өнер кімде?!
Біздегі туған бала арманы мал,
«Тап соны - ұрла, жырла, жалданып ал!»
Әкенің күн ұзаққа ұраны сол –
Кеуде де жаннан бұрын малға құмар.
Үйреткен балаға әке жастан айла,
Демейді малдан бұрын басқаны ойла.
Жылына бір-ақ берген сәлемін де:
«Мал-жаның аман ба?» деп бастамай ма?
Дегенде ду күлді жұрт бір қатары,
(Өзге жан байқады ма бұл қатаны? –
Өзіне-өзі күлген жылап тұрып
Адамды кісі қайтіп жұбатады?!)
− Оқыдық үш-төрт қазақ Орынбордан,
Едәуір бізге деген орын болған.
Амал не, көзден таса қылмаймын деп,
Қазақ көп шығармаған ұлын қолдан.
Дәрідей сұрап алған зәру емге,
Тілектес қазақ атты қалың елге,
Табылып ықпалы зор азаматтар,
Рұқсат ұлы ағзамнан алдым мен де.
Ниетім мектеп ашпақ ел ішінен,
Әрине, ел көмегі, ел күшімен.
Зердесі ашық туған ұрпағымыз
Ақтайды осы жолда терді сіңген.
Көп емес мектеп үшін бұл аласы,
Ешкімнің ауырламас бұғанасы.
Жомарт жан сөзге келмес, сараң үшін
Бір күнгі ақ боранның сыбағасы.
Келгем жоқ сауат үшін сауда ашуға,
Ағайын балаң үшін барма ашуға!
Білім бір ұзап қашқан арман еді
Жалына ұмтылып қал жармасуға! –
Деді де ол,- қарады жұрт ажарына,
Қалың ел, қайран туыс қазағына.
Дуылдап көтерілді сонда халық,
Көңілдің түскендей сөз қазанына.
− Мақұл-ақ, бәрекелді, ісіңе сәт!
− Көреміз көпшіліктің күшіне сап!
− Береміз баланы да, қаржыны да
Келді ғой іс қадірін түсінер шақ!
− Жарықтық патша ағзам рұқсатын
Алдым деп айтқаныңда - тыныс таптым!
− Әлтапқа осы үшін, ал, тәуекел,
Атымның жегіп келген бірін саттым!
− Осы әлгі Балғожаның немересі,
Дегені рас болды. Неден есті? –
Деп бәсе ойлап едім. Балжекем-ай,
Ер еді-ау бүтін туған керегесі!
− Бар болса, берілер ғой тебен тиын,
Ал, бірақ бала беру деген қиын.
Балам жоқ, мысалы өзім - не десең де
Орыстың оқуына беретұғын!..
Деді бір сый қонақтың жуандауы,
Табылмай қапы жұрттың бұған дауы,
Көпшілік манағыдан бәсеңдеді:
− Қайсың бұл, ақ ниеттің бұ қай жауы! –
Деп жалғыз ақырғанда Қазыбек би,
Сілтідей тына қалды, дірілдеп үй.
− Ала ауыз, алты бақан, байғұс қазақ,
Мектеп аш, бар баланды білімге жи!
Қисайып, өнер ме екен, қыңыр тартқан?
Онсыз да істі бұзып қиын жатқан,
Көрсеткен, Сапақ мырза, бұл қай бойың
Жырыла, шыға шауып жиын топтан?!
Ел қамы, қауым қамы деген жерге,
Бірігіп, тоспайсыңдар неге кеуде?!
Алыстан айқай қосып, жақын келсе
Жым болар жұрт аз ба еді жеме-жемде!
Ыбырайдың талабы оң, қоста бәрің!
Жосықсыз, шығармаңдар оспадар үн!
Білмесе неге келді алыс жерден
Тілектес ел табарын, дос табарын! −
Қазекең «қалма бірің» деп бұйырды,
Қасына Ыбырайдың, жұрт жиылды.
Кейбіреу тез жылысып шығып жатыр,
Күтпеген тап осындай тұтқиылды.
Дәл қазір осы топтан, осы ортадан,
Жазылған жалтағы жоқ он төрт адам.
− Көрерміз, кейінірек, - деді бірі,
Әуелі молла оқуын етсін тамам.
− Қаржыдан қай-қайсымыз аянбаймыз
− Берер ем екеу болса, - балам жалғыз
− Бала жоқ, бола қалса, бөтен сөз жоқ,
Қазекең жаңағы айтқан қоғамдамыз! –
Десті жұрт, бүтін екен көп көңілі,
Өзі де күтті, аңсады көптен мұны.
Әйтсе де некен-саяқ, езу қырсық,
Бүлдіріп кетер ме екен көп тобырды?
Әлі де қалың жатқан қазақ алда,
Жұмыстың қуанышы, азабы алда.
Құранды қысқа күнде қырық көтеріп,
Елде жүр ел қырсығы - қожа, молда!
Салмағы ұзын даудың солар болмақ,
Түбінде мұны соқса, соғар сомдап.
Кәрі емен, қатты тамыр, зор шатақтан
Ер қайда сонда мұны шығар қолдап?
Осы ойда төсегінде ол көз ілмейді...
«Бір сапар шаршайын-ақ төздім мейлі!
Манаты қара жуан кім болғаны,
Жан екен өзі сұсты, сөзі үрейлі!
ЬІзғары артта жатыр зіл ұстаған,
Кеселге жаратылған қырыс надан.
Ал, мына ақсақалды абзал қария
Кеудесі кең сарайдай туысты адам!
Қайратын кім біледі бойындағы,
Асырып, арнап айтқан ойы ұнады.
Қашаңғы қайсар дізе жалт берер ме,
Самсаса есер қолдың сойылдары?!
Кім және, антқа шыдар тағы кім бар?
Тартысқа тас түйінген тағдырым бар.
Көбісі көңіл аулап отыр босқа,
Сонау бір шағын қара, алды ызғар!
Кім еді қаршығадай мығым тұрық,
Аңына түсетіндей шыға ұмтылып.
Кісіге қарайды екен бас қозғамай,
Бір жола бар денесін бұрып тұрып!.
Ол бірақ жаздырды ғой қарсы болмай,
Алдына сөйлеген сол қамшы қоймай.
Белгісі мықтылықтың іште жатыр,
Тілесең келе бермес қаршыға ондай!
Ақылды, асыл жанның көп болмағы,
Тезіне тез салады сотқар жанды!..»
Деген ой үстінде оның оқ кірпігін
Жапты түн пердесімен қап-қараңғы.
* * *
Қан базар, қалың базар суықтан да,
Келгендер алыстан да, жуықтан да.
Атан, нар, актылы қой, ала жылқы
Тоғытқан осында әкеп көбік қарда.
Шамасы шақырымдай шаршы қора,
Ай сайын анық таныс малшыға о да.
Көк шөпті көпірте сап ортасына
Қойған соң, шарбағынан мал шыға ма?!
Қасқа азбан қарыс жалды мынау тұрған,
Түгіне сап күмістей қырау тұрған.
Қалта мен арғымаққа кезек қараң,
Құнжындап бір саудагер жүр антұрған.
Ноқтадан ұстап алған қара мұрт та,
Асыра бір қояды қарап жұртқа.
Үш ақ боз сәйгүлікті жемге қойып,
Біреу тұр түлкі тымақ аралықта.
Ұстаған тағы бірі қос күреңді,
«Жануар таланымнан тостым енді.
Деп қойып, шырт түкіріп, басады алшаң,
Бұл да бір, саудаға қыр - жақсы белгі.
Сары атан, қос қызыл нар астау бөксе,
− Шіркін-ай, мұны алар ем ақшам жетсе,
Базарда көз біткенді сүріндіріп,
Қайқаңдап қайран белім қайтсам кеште!»
− Қайтпексің ақшаң болып оны алғанда?
Айтатын тәңіріңе тобаң бар ма?
Төрт бұршын дүниенің шарлар ма едің,
Салып ап қатының мен баланды алға?! –
Деп мұнда қос қалжыңбас, екі құрбы,
Қасынан сатушының кетпей тұрды.
− Сабыр ет, ақшалы бай ақтара сап,
Қарына іле кетер шекпен құрлы!
Деді ілез сатушы да әзілге орай,
Саудамен қызбаған кез әзір сарай.
Әр тұстан дәмелілер жатыр келіп,
Бұрқырап бұға толып жазық маңай.
− Әкепті Қойшығара «Көк торғайды»,
− Қайтсін-ай, оны баптар жоқ қой жайы!
Жазылмас бір сырқатқа душар бопты,
Ашылмақ иесімен ат талайы!
− Сатар ма сондай малды жынданбаса!
− Берер ме бір кісілік құн болмаса!
− Бір келгін тақымында кетеді ертең,
Қалайық көз тойдырып тым болмаса!
− Сәні еді, мақтаны еді, біздің елдің!
Кешегі құлыны еді «қыз күреңнің!»
− Бай алса, шығыны ғой үйіндегі
Қырық нар, түркпендік жүз кілемнің!
− Жолықсын біздің қазір Бірімжанға,
− Сол кісі бұл базарда бүгін бар ма?
− Ол рас, оның еркін жетеді әлі,
Алдырар ат қаласа Қырымнан да!
...Ал, міне қызды базар шаңқай түсте,
Көрінді бәсеке не, астам күш не?
Жердегі ыстық буға кеуде тосып,
Шыныдай жалтырайды аспан үсте.
Манағы сабасына толған базар,
Мал шығып бір-біріне, сыйған азар,
Тесіліп, әр жерінен ойсырайды
Саумалап жұтқандай бір жалмап тажал.
Жан-жақта ақша сықыр, аяқ сықыр,
Қос адам бір ноқтаға таласып жүр.
Құлақты cap аязда тұндырады
Айқайлап бересі бір, аласы бір.
Қасында Қазыбек шал, бір топ адам,
Ыбырай қыдырыстан жүр манадан.
Саудасы сәт болғандар нарттай жанып,
Етегін тымағының түріп алған.
Күз бойы асыраған жалғыз тоқты,
Кедей сор әкеп еді, арзан соқты.
Шай, қант ап, бала-шаға қуансын деп,
Базардан сата сала, жылдам шықты.
Көк торғай бұл базарда жиын сәні,
Он екі бөлмелі ағаш үйін салды,
Салды да жібек ноқта ұшын сүйреп,
Жетектеп шыға берді Сүйіншәлі.
Сол кезде Қойшығара бір жылады,
Құшақтап аттың жалын тұрып алды.
«Жануар құлағымнан кетер ме!» - деп,
Дауысың кісінеген құлындағы.
Бәйгеге жүйрік атты кім қоспаған,
Озғанда дұшпан күндеп, дос қостаған.
Жаудырап кісіге ұқсап қараушы едің,
Көзіңнен айналайын қос тостаған!
Сүйретіп шылбырыңды бос тастаған,
Мал едің менен аулақ баспас қадам,
Көп айтып қылығыңды сұқ қылмайын,
Даусымды бір естіп қал «қош-қош» таған
− «Бұлттардай тау басына қонып бір күн,
Үзіліп, жөнелетін дүркін-дүркін.
Сылаңдап ақырғы рет ойнап алып,
Көзбе-көз көше берді-ау, дүние шіркін!»
Деп бір шал іркіп алды көзден жасын,
Босатқан шөбін сатып, тал шанасын.
Қапталдас мұны көріп, - деді біреу –
− Байғұс-ау, сен не біліп тамсанасың?
Керді ол, Ыбырай мұның бәрін,
Өзінше өзге сырды ұғынғанын,
Жүзінен жүгіре өткен бір көлеңке
Баяндап тұрды жұмбақ сырдың барын.
...Қарайған малын құртып дала сәні,
«Мені алда, мені же» деп таласады!
Ішінен күліп, сырттай қынжылған боп,
Саудагер болмашыға ала салды.
Тұрмайтын он екі айда бейнетіне,
Жер-жерге шашып жатыр келмей тілге.
Сауданың сөзі басқа, оны ұғар ма,
Неткен ел алғыс айтқан жендетіне!
Көзінің біреу кетті жасын төгіп,
Анау кім ол жыласа, тұрған сөгіп?!
Жан қалай жадырамақ, жөн сұрамақ,
Жатқанда мына қапас тұман шөгіп!
Бай анау малы барда күпсіп жүрген,
Айқайлап айдалаға түстік жерден.
Байлығы, сенген малы - бір қалталық,
Қазақтың мына күні құрсын көрген!
Осы ойда, тағы өршиді білім, арман,
Мыңдарды күші жетіп, жығып алған.
Сол қазақ, жамылғаны қараңғы аспан,
Кес-кестеп шыға берді тағы да алдан.