Әңгімелер ✍️

БІРІНШІ БӨЛІМ

Бірінші тарау

«ПИЛИГРИМ» АТТЫ ШКУНА-БРИГ

1873 жылы 2 февральда «Пилигрим» атты шкуна-бриг Гринвичтен 43°75 оңтүстік ендік пен 165ʹ19 батыс бойлықта жүзіп жүрген. Оңтүстік теңіздерден кит аулау үшін Сан-Францискода жабдықталған төрт жүз тонналық кеме еді бұл.

«Пилигрим» Калифорнияның кеме иемденуші байы Джемс Уэлдон дегеннің кемесі болатын; бұны ұдайы бірнеше жыл Гуль деген капитан басқарып келген-ді.

Джемс Уэлдон Берингов бұғазынан ары оңтүстік және солтүстік теңіздердегі Тасмания мен Горн мүйісіне жыл сайын топ-тобымен кеме керуенін жөнелтіп тұратын. «Пилигрим» шағын болса да флоттағы шапшаң жүзетін жақсы кемелердің бірі еді. Ол қылаусыз жақсы жабдықталғандықтан шағын командамен-ақ Оңтүстік Мұзды мұхиттың мұз сірескен шегіне дейін барып жүрді.

Сен жаз айларында солтүстіктегіден де оңтүстік жарты шардағы ендікке жетіңкіреп қалады, капитан Гуль кемені сондай сіресіп жатқан көшпелі сеңдердің ара-арасымен тамаша жүргізетін. Ізгі Үміт мүйісі мен Жана Зеландия маңында сен жиі кездеседі. Анығырақ айтқанда, бұл мұздар жылы су шайған көшпелі мұз тауларының тек кішігірім бөлшектері ғана; бұлардың көбісі Атлант немесе Тынық мұхитқа түсісімен еріп кетеді.

Оңтүстік флотилиядағы таңдаулы теңізшілер мен гарпуншылардың (китке шанышқы ататын) бірі капитан Гуль болатын; ержүрек капитан «Пилигримді» басқарғалы бері оның қарамағында тәжірибелі бес матрос пен матростық өнерін жаңа үйреніп жүрген бір жасөспірім қызмет етіп жүрді. Кит аулау кәсібінде, қайықта қызмет атқарып, ауланған китті сойып, баптау үшін көп адам керек, мұндай ірі іске бар болғаны алты-ақ адам тым аз еді. Әйтсе де Джемс Уэлдон басқа кеме иелерінің әдістерін қолданып, Сан-Францискодан тек кеме басқаратын команданы ғана алуды тиімді санаған.

Жаңа Зеландияның тұрғын халқы мен ондағы түрлі ұлттардың қашып-пысқандары арасынан бір маусымға жалдана кететін шебер гарпуншылар мен матростар қашан да болса табыла береді. Бұлар маусым аяқталған соң қожайындарымен есеп айырысады да, кит аулаушы кемелердің келесі жылғы маусымын күтіп, жағаға түсіп қалады. Бұл жағдай команда жалақысынан бірсыпыра ақша үнемдеп, кит аулау кәсібінен түсетін пайданы молайта береді.

Джемс Уэлдон «Пилигримді» сапар шығаруға жабдықтағанда нақ осы әдісті қолданып еді.

Шкуна-бриг оңтүстік Поляр теңіздерінен кит аулау кәсібін аяқтағаны сол, бірақ оның трюмінде (кеменің астыңғы қабаты) кит мұрты сақталатын орын әлі олқы, кит майы толтырылмаған кеспектер де көп. Бұл кезде кит аулау тым қиын еді. Аяусыз қыра бергендіктен кит тым сирек кездесетін болды. Нағыз киттер құрып бітуге айналып, енді аңшылар жолақ жон киттерді аулауға кіріскен, бірақ киттің бұл түрін аулау аса қауіпті еді.

Бұл сапарда «Пилигримнің» жолы болмады. Январь айының бас шамасында, Австралия жазының шыжып тұрған кезінде, кит аулау аяқталмай-ақ, капитан Гуль кері қайтуға мәжбүр болды. Жалдап алған маусымдық матростары жұмысты керенау істей бастаған соң, ондай жалқаулардан тезірек құтылғысы келді.

«Пилигрим» солтүстік-батысқа қарай бет түзеп, он бесінші январьда Жаңа Зеландия аралының шығыс жағындағы Окленд портына келді. Капитан Гуль жалдап алған маусымдық кит аулаушыларын сонда түсіріп кетті.

«Пилигримнің» тұрақты командасы бұл жолғы сапарына барынша наразы еді, өйткені шкуна-бригтың жүгі толу үшін әлде де болса кем дегенде екі жүз тонна кит майы керек. Бұлардың аушылық кәсібінде мұндай сәтсіздік бұрын-соңды болған емес.

Басқа аңшыларға қарағанда капитан Гульдің өзі аса ренжулі. Бұл сәтсіздік оның атышулы «кит аулаушы» деген даңқына аяусыз таңба салды; жұмысқа кедергі жасаған арамтамақ жалқауларды үнемі қарғап-сілеумен болды ол.

Оның Оклендтен жаңа адамдар жалдамақ болған әрекетінен де нәтиже шықпады, теңізшілердің бәрі басқа кит аулаушы кемелерге жалданып қойған. Сөйтіп «Пилигримнің» олқы жүгін толтыру жөніндегі ниетті қоя тұру керек болды. Капитан Гуль порттан кеткелі жатқанда, бізді ала кетіңіз деп бір топ жолаушылар келіп жалынды. Ақырында қиылған халықтың көңілін қия алмады капитан Гуль.

Бұл кезде «Пилигрим» қожасының әйелі миссис Уэлдон, оның енді ғана беске толған бөбегі Джек, миссистің немере ағасы Бенедикт ағай Оклендте болатын. Бұлар сауда ісімен Жаңа Зеландияға оқта-текте бір соғып кететін Джемс Уэлдонға еріп сонда келген-ді. Сан-Францискоға бәрі бірге қайтпақшы екен, бірақ дәл жүрер алдында кішкентай бөбегі Джек қатты сырқаттанып қалады да, күте тұруға болмайтын аса бір асығыс жұмыспен Джемс Уэлдон Америкаға шақырылады. Ол әйелін, сырқаттанып қалған баласын, қайнағасы Бенедикт ағайды Окленд портында қалдырып, өзі Америкаға жүріп кетеді.

Арада үш ай уақыт өтеді, ұдайы үш айды сүйікті адамынан бөлек өткізу жас әйелге ұшы-қиыры жоқ тұтас бір ғасыр боп көрінеді. Кішкентай Джек сырқатынан айыққан соң, әйел жол жүруге әзірлене бастайды. Нақ сол кезде «Пилигрим» Окленд портына келе қалған. Ол кезде Окленд пен Калифорния арасында тікелей қатынас жоқ-ты. Миссис Уэлдон Панама мойнағы мен Мельбурн арасында жолаушылар таситын «Алтын ғасыр» компаниясының мұхитта жүзетін пароходтарының біріне түсу үшін алдымен Австралияға баруы керек. Панамаға жеткен соң, Калифорния мен мойнақ арасында қатынайтын американ пароходтарын күтуі қажет.

Ұзақ сапарда бір пароходтан екінші пароходқа ауыса беру — уақытты көп алатыны, әсіресе балалы әйелге қиын болатыны белгілі. Сондықтан да миссис Уэлдон «Пилигримнің» Окленд портына келген хабарын есітіп, өзін, кішкентай бөбегі Джекті, немере ағасы Бенедиктті, баласын тәрбиелеп жүрген негр кемпірі Нанды Сан-Францискоға жеткізіп сал деп капитан Гульге келіп өтінген болатын.

Желкенді кемемен үш мың лье жол жүру керек! Бірақ капитан Гуль кемесін дәйімі мүлтіксіз тұтатын, оның үстіне ауа райы экватордың екі жағында да тамаша еді.

Капитан әлгі адамдарды ала кететін болды да, дереу өз каютасын жолаушы әйелге босатып берді. Балалы әйел кит аулайтын кемемен қырық-елу күндік сапар шегетін болғандықтан, оған қолайлы жағдай жасағысы келді.

Сөйтіп, миссис Уэлдонның «Пилигриммен» сапар шегуіне қолайлы жағдай туғызылды. Бірақ жолдан бұру болса да, кемедегі жүкті түсіре кету үшін алдымен Чилидегі Вальпарайсо портына соғуы керек. Әйтсе де оның есесіне Вальпарайсодан шығып Сан-Францисконың нақ өзіне дейін ыңғай соққан желді пайдаланып американ жағалауымен жүретін болды.

Миссис Уэлдон күйеуімен бірге ұзақ сапарларға жиі шығып, жол азабына көндігіп қалған, теңіз қиындығынан қорықпайтын ержүрек әйел еді. Жасы отызды қусырған, денсаулығы тамаша болатын. Капитан Гульдің озат теңізші екенін, «Пилигримнің» сенімді кеме екенін де білетін-ді. Ұтыры келіп тұрғанда жағдайды пайдаланып қалу керек болды. Сөйтіп, миссис Уэлдон шағын кемемен сапар шегуге бел байлады. Онымен бірге Бенедикт ағайдың да кететіндігі, әрине түсінікті.

Бенедикт ағайдың жасы елуді қусырып қалған. Орта жасқа келсе де, үйден бір қадам жалғыз шығаруға болмайтын еді. Оны арықтан гөрі қатпа деуге лайық, бойы оншалықты биік болмаса да, бір түрлі ерсі, сорайып көрінеді, шашы қобыраған, басы ебедейсіз үлкен, кеңсірігінде қорабына алтын жалатқан көзілдірігі бар — міне Бенедикт ағайдың түр-сипаты осындай-ды. Оның ғалым адам екендігі бір көргенде-ақ беп-белгілі. Бұл күнәсіз пенденің өле-өлгенше сақалды сәби болуы тағдырына жазылып туса керек.

Оны «Бенедикт ағай» деп тек үй іші ғана атап қоймай, тіптен басқа адамдар да солай айтатын-ды, ол жалпыға бірдей тума-туыс бола кететін ақпейіл адамдардың бірі еді. Бенедикт ағай өзінің тым ерсі ұзын қолдары мен аяқтарын ешқайда сыйғыза алмайтын, өз бетімен ешнәрсе істей білмейтін, дәрменсіз адам болатын; әсіресе дағдылы тұрмыс жөніндегі мәселелерді шешуге мүлдем шорқақ еді.

Оны масыл деуге болмайды, өзінің икемсіздігінен қымсынған болып, басқаларды да қымсындырудың ебін таба қоятын. Ол күй таңдамайтын, ыстық, суыққа бірдей, біреудің көңілін жықпайтын, ынтымақшыл болатын; егер үй іші ескеріп ас бермесе, өздігінен ас сұрамай күнұзаққа аш жүре беретін көнбіс адам еді.

Бенедикт ағай айуанаттан гөрі өсімдік дүниесіне жуығырақ сияқты. Қасындағы жолдасына не пана, не ас болуға қабілеті жоқ жапырағынан айрылған жеміссіз ағаш тәрізді.

Бірақ ол мейірбан, адал адам, нашар да болса оны жұрт сүйетін, мүмкін, оның нашарлығын ескеріп сүйетін болар. Оны миссис Уэлдон өзінің баласындай, кішкентай Джектің бауырлас ағасындай көретұғын.

Дегенмен, Бенедикт ағай ас ішіп, аяқ босатар масыл емес екендігін айта кету керек. Керісінше, шаршау дегенді білмейтін, еңбек сүйгіш, іскер адам. Оның бар ықыласы жаратылыс тарихына ауып, соған әуестенген.

«Жаратылыс тарихына» дегеніміз, айтып бітіре алмайтын көп әңгіме. Бұл жалпы ұғымға: зоология, ботаника, минерология және геология сияқты бірнеше ғылымдар енетіні мәлім, әйтсе де Бенедикт ағай ботаник те, минеролог та, геолог та емес.

Ендеше, кез келген хайуанды мүшелеп сойып, қайтадан бұрынғы қалпына келтіре алатын Жаңа дүниенің Кювьесі дерлік зоолог болғаны ма? Жануарлар дүниесінің Кювье бөлген төрт түрін — омыртқалылар мен былқылдақ денелілерді, буын денелілер мен жарқырауық денелілерді зерттеуге бар өмірін арнаған ба? Бұл ынталы да аңқау ғалым осы төрт түрдің әр түрлі топтарын, кіші топтарын, тұқымдарын, тұқымдастарын талдап біле ме?

Жоқ!

Бенедикт ағай омыртқалылар тобына жататын сүтқоректілерді, құстарды, бауырымен жорғалаушыларды немесе балықтарды зерттеумен шұғылданды ма?

Жоқ, шұғылданған емес!

Мүмкін, ол былқылдақ денелілерді зерттеген болар? Әлде аяғы басына біткен басаяқтылар мен мшанкалардың жасырын сырларын ашқан шығар?

Оны да істеген жоқ!

Ендеше, ол осы медузалар (теңіз жәндіктері), тікенек терілілер, жабысқақ жәндіктер тағы басқа түрлі жарқырауық топтарды зерттеп ұзақ түн шам жағып отырған болды ғой?

Ақиқатын айту керек, Бенедикт ағайдың ықыласы жарқырауық жәндіктерге де ауған емес.

Олай болса, бүкіл зоологиядан қалғаны тек буындылар тобы ғана, әсіресе Бенедикт ағайдың бар ықыласы осы топқа түгел ауғандығы өзінен өзі түсінікті. Әйтсе де мұны әлі де болса анықтау керек.

Буынды жәндіктер алты топқа бөлінеді. Шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа, көпаяқтылар, өрмекші, шаян тәрізділер, мұртаяқтылар, шиыршық құрттар.

Расын айтқанда, Бенедикт ағай жер құртынан сүлікті, үй өрмекшісінен сары шаянды, теңіз жұлдызынан креветканы (шаянның бір түрі), кивсяктан сколопендерді ажырата алмайтын-ды.

Ендеше, Бенедикт ағайдың кім болғаны?

Ол ешкім де емес, қарапайым энтомолог!

Энтомология ғылымы, буынсыздардың барлық түрін тексеріп, зерттеумен шұғылданатын жаратылыс тарихының бір саласы екендігіне таласушылар да табылар. Жалпы алғанда, бұл дұрыс та. Бірақ әдетте «энтомология» деген ұғымның бұл тараудағы мазмұны өте шағын болады. Бұл термин тек жәндіктер туралы ғылым саласын белгілеуге ғана қолданылады, басқаша айтқанда, «омыртқасыз буынаяқтылар; бұлардың денесі үш бөлімнен — бас, кеуде, қарыннан құралады. Жәндіктердің екі мұрты, төсінде алты аяғы, көбісінің екі-екіден қанаты болады».

Сөйтіп, Бенедикт ағай күллі өмірін шыбын-шіркей, құрт-құмырсқа сияқты жәндіктер дүниесін зерттеуге арнаған энтомолог болған.

Бұл жөнде Бенедикт ағайдың бітіретін түк жұмысы жоқ екен деуге болмайды, оның істейтіні кеп. Жәндіктердің бұл бөлімі он топқа бөлінеді:

1-топ түзу қанаттылар (тарақандар, шегірткелер, қара шегірткелер тағысын тағылар).

2-топ тор қанаттылар (арыстан құмырсқа, инелік).

3-топ жарғақ қанаттылар (бал арасы, сағызақ, қанатты құмырсқа).

4-топ қабыршақ қанаттылар (көбелек).

5-топ қатқыл қанаттылар (қандала, шегірткенің тағы бір түрі, шіркей).

6-топ қатты қанаттылар (саратан қоңызы, алтын қоңыз).

7-топ қос қанаттылар (маса, шіркей, шыбын).

8-топ желпуіш қанаттылар (стилопс немесе желпуіш қанатты).

9-топ паразиттер (бит).

10-топ төмен сатылы жәндіктер (қабыршақ қанатты ұсақ жәндіктер).

Бірақ бір ғана қатты қанаттылардың түрі отыз мыңнан кем емес, ал қос қанаттылар алпыс мыңға жетеді. Сондықтан да жұмыс бір адамға артығымен жетіп жатыр.

Бенедикт ағайдың өмірі тұтасымен тек қана энтомологияға арналған. Ғылымның бұл тарауына өзінің күш-қуатын түгел бөліп еді ол, әйтсе де осы ғылыммен ояу кезінде ғана шұғылданып қоймай, тіптен ұйықтап жатқанында да есі-дерті сонда болатын, түсінде де өңшең ғана шыбын-шіркей көретін-ді. Жеңінің қайырмасына, бешпентінің өңіріне, қалпағының етегіне сан жеткісіз түйреуіштер шаншулы болады. Бенедикт ағай қала сыртына шығып серуендеп қайтқан кездерде, қалпағын көрер болсаңыз, шыбын-шіркей жинағының қоймасы екен дер едіңіз. Қалпағының іші-сырты бірдей түйреуішке шаншылған өңшең ғана шыбын-шіркей болатын.

Бұл қызық адамның сыр-сипатын суреттеп толықтыра түсу үшін қосарымыз, оның ерлі-зайыпты Уэлдондарға еріп Жаңа Зеландияға келгендегі мақсаты, тек қана энтомология ғылымы жөнінде жаңалықтар ашып, ғылым құмарлығының шөлін басу еді. Жаңа Зеландияға бару сапары сәтті болып, «қазынасын» бірсыпыра сирек кездесетін шыбын-шіркейлермен байытып алған, енді осы баға жеткісіз табыстарын өзінің Сан-Францискодағы үй музейіне апарып, іріктеп түрге бөлу үшін тез қайтуға асыққан-ды.

Миссис Уэлдон бөбегімен «Пилигримге» отырып елге қайтқанда, Бенедикт ағай да олармен бірге жолға шыққандығы, әрине, түсінікті.

Миссис Уэлдон, жазатайым қауіп-қатер төне қалса, Бенедикт ағай сүйеніш болар деп мүлдем ойламап еді. Енді, бір жақсы жері, жылдың осы бір маусымында мұхиттың тым қатты туламай тыныш жататын кезінде сенімді капитан басқарған кемемен рақаттана сайрандап еліне қайтатын болды.

«Пилигрим» ұдайы үш күн Оклендте тұрған кезінде миссис Уэлдон жолға қажетті шаруасын сақадай сай етіп дайындап алды. Енді кемені бөгемей тезінен жөнеп кеткісі келді. Жергілікті қызметкерлерімен есеп айырысып болды да, январьдың жиырма екісі күні кішкене бөбегі Джекті, Бенедикт ағай мен негр кемпірі Нанды ертіп «Пилигримге» келіп орналасты.

Бенедикт ағай өзінің арнаулы қаңылтыр қалбырға салып мойнына асып жүретін баға жеткісіз шыбын-шіркей коллекциясының ішінде қатты қанатты, көздері төбесіне біткен ет қоректі стафилин деген қоңыз да бар-ды. Ғалымдар оны күні бүгінге дейін тек қана новокаледондық фаунаға тән деп шамалап келген. Ол жақта шаққанынан адам өлетін улы өрмекші болады, оны Жаңа Зеландияның тұрғын халықтары — маорицтер «катипо» деп атайды. Олар Бенедикт ағайға сол өрмекшіні де ала кетіңіз деп мәслихат еткен. Бірақ өрмекші шыбын-шіркейлер тобына жатпайды, өрмекші тәріздестердің тұқымы өзіне басқа, улы өрмекшінің ғылым үшін ешқандай бағасы жоқ. Сондықтан да Бенедикт ағай өрмекшіні қомсынып коллекциясына қосқысы келмей, одан гөрі Жаңа Зеландияның стафилин қоңызын бағалы экспонат деп санады.

Әрине, Бенедикт ағай коллекциясын қамсыздандырып, ақша аямай тиісті жарнасын да төледі. Бұл коллекция оның үшін «Пилигрим» трюмінде жатқан бүкіл кит мұрты мен кит майынан анағұрлым бағалы еді.

Миссис Уэлдон жолдастарымен бірге кемеге келген кезде капитан Гуль жолаушыларға:

— Миссис Уэлдон, сіз мұхитты кесіп өту үшін «Пилигримді» таңдадыңыз ғой, бұл жауапкерлікті әрине, ұғатын боларсыз,— деді.

— Капитан Гуль, бұл сауалыңызды қалай түсінер екенбіз?

— Мен мистер Уэлдоннан ешқандай нұсқау алғаным жоқ, сондықтан сізге осындай сауал беруіме тура келді, бұл — бір. Екіншіден, шындығын айту керек қой, қауіпсіздік жайына келгенде, жолаушылар тасу үшін әдейі жабдықталған пакетботтан шкуна-бриг көп төмен.

— Егер Джемс Уэлдон осында болса ойланбай-ақ, баласын ала менімен бірге «Пилигриммен» сапар шығар еді, сіз бұған қалай қарар едіңіз?

— Оған сөз бар ма! — деді капитан Гуль.— Өз бала-шағам болса, «Пилигриммен» мен де күдіксіз-ақ кете берер едім. Биылғы аушылық маусымын сәтсіз аяқтағаны болмаса, «Пилигрим» тамаша кеме. Өзінің үздіксіз бірнеше жыл басқарған кемесіне теңізшінің сенімі кәміл, менің де «Пилигримге» деген сенімім сондай. Миссис Уэлдон, сізге бұл сияқты сауал беру себебім, ұятқа қалмайын, сіздің әдеттеніп қалған жағдайыңыздың мұнда болмайтынын алдын-ала ескерткенім ғой.

— Капитан Гуль, егер күллі іс жағдайдың қолайлы — қолайсыздығына тіреліп тұрса, ондай нәрсе мені жолымнан қалдыра алмайды. Мен каютаның тарлығы мен дастарқанның олқылығына наразы болып капитанға маза бермейтін ерке жолаушы әйел емеспін.

Миссис Уэлдон көтеріп тұрған бөбегіне бір қарап алды да, сөзін қорытты:

— Сөйтіп, капитан, енді жолға шығайық!

Капитан сол сәтте якор көтеруге бұйырды. «Пилигрим» кешікпей-ақ желкендерін көтеріп, Окленд портынан шықты да американ жағалауына қарай бет түзеді.

Бірақ үш күннен соң шығыстан қатты жел тұрды, енді желге қарсы жүзу үшін кеме бұрынғы бағытын амалсыз өзгертті. Сондықтан өз капитанының ырқына көнбеген «Пилигрим» февральдың екісі күні таңертең жоғарғы ендікке жетіп қалды. Горн мүйісін айналып өтетін кемелердің қай капитаны болса да, Жаңа Дүниенің батыс жағалауымен жүретін төте жолмен жүрмей, нақ осы бағытпен жүрер еді.

Екінші тарау

ДИК СЭНД

Ауа райы айта қаларлықтай жақсы, алғашқы бағыттан ауып, жолдан бұрыс кеткендігі болмаса, сапар тамаша жағдайда өтіп жатты.

Миссис Уэлдон капитан Гульдің кеме кормосындағы кішкентай ғана жинақы каютасына орналасқан. Бұл бөлме кемедегі орынның ең жайлысы еді. Осы тығырықтай бөлмеден кішкентай Джек пен кәрі Нан да келіп орын алды. Соның қасындағы құрқылтайдың ұясындай ғана бір бөлмеге Бенедикт ағайды орналастырды. Капитан Гульдің өзі кеме тұмсығындағы капитан жәрдемшісіне арналған каютаға көшті. Жалақы үнемдеу мақсатымен, «Пилигримнің» экипажын толықтырмаған болатын, сондықтан да капитан Гуль жәрдемшісіз-ақ амалдаған еді.

Шкуна-бригтың командасы — шебер де, тәжірибелі бес теңізші — ынтымақпен тату тұрды. Бұлар кит аулау кәсібінің үш маусымын өткізіп, енді төртіншісін де бірге аяқтап келеді. Бұл матростар Калифорния штатында туған, бәрі де біріне бірі көптен таныс.

Кемедегілердің тек біреуі ғана американ емес, тегі жат адам еді. Ол «Пилигримнің» аспаздық қызметін атқарып жүрген Португалияда туған Негоро деген біреу болатын. Ол португал болса да ағылшын тілін тамаша білетін-ді. «Пилигримнің» бұрынғы аспазы Окленд портында қашып кетіп, кеме аспазсыз қалған. Нақ сол қарсаңда Негоро келіп өзін сол қызметке алынуын өтінген-ді. Бұл адам көрмеген тұнжыраңқы, сөзге сараң, жолдастарымен ашылып сөйлеспей шеттеңкіреп жүретін, бірақ өз ісін жақсы білетін-ді. Сірә, капитан Гуль Негороны танып жалдаса керек, өйткені «Пилигримде» қызмет еткен уақытының ішінде оны ешкім кіналап көрген емес.

Әйтсе де капитан Гуль өзінің жаңа аспазының өткен өмірі жайлы мәлімет ала алмай кеткеніне өкінішті еді. Португалдықтың сырт пішіні, әсіресе оның ойнақы көзқарасы капитанға ұнаңқырамайтын. Құртымдай ғана кит аулайтын кемедегі шағын топтың әрбір адамы бес саусақтай мәлім болуы шарт, ынтымақты топқа жат біреуді қосудан бұрын, ол адамның өткен өмірін түгел білу керек.

Негороның жасы қырықты қусырып қалған. Өңі қара торы, шашы мойылдай қара, ашаңдау келген жылпос адам, аласа бойлы болса да қайратты жігіттің түрін байқатады. Өзі нендей де болса бірер мамандық білім алған болар? Оның оқта-текте аузынан шыққан сөзіне қарағанда, оқыған адам сияқты. Негоро өзінің бұрынғы өмірі мен үй іші туралы ләм деп жақ ашпайды. Оның бұған дейін қайда тұрып, қайда жүргені, не істегендігі ешкімге мәлім емес. Оның келешек өмірінен күтетіні не, ешкім бұдан да хабардар емес. Кемедегі жұрттың бар білетіні, Вальпараисо жағалауына жетісімен Негороның қызметтен босану ниетінде екендігі ғана.

Тегі, Негоро теңізші емес. Себебі өмірінің көбісін теңізде өткізген аспаздармен салыстырғанда, Негороның теңіз ісін анағұрлым аз білетіндігін жолдастары байқап қалған-ды. Бірақ ол теңіз сырқатына шалдығып ауырған жоқ, бұл жағдай кеме аспазы үшін аса зор ерекшелік болатын.

Негоро палубаға сирек шығатын. Ұзақ күнді, ішінің көп жерін плита алып тұрған кішкене ғана камбузда өткізеді. Қараңғы түсісімен плитаның отын өшіріп, кеме тұмсығындағы өзінің тығырықтай ғана үйшігіне баратын да, басы жастыққа тиісімен ұйықтап қалатын.

«Пилиримнің» экипажы көптен бірге істеп келе жатқан бес қарт матрос пен теңіз ісін жаңа үйреніп жүрген бір жасөспірім – небары алты-ақ адамнан құралған.

Бұл жас матрос ата-анасы белгісіз жетім бала еді. Ол сәби күнінде бөтен біреудің есігі алдынан табылып, тәрбие үйінде өскен.

Бала Дик Сэнд атанып кетті, сірә ол Нью-Йорк штатында туса керек, тіптен Нью-Йорктың өзінде тууы да ықтимал.

Тастанды нәрестеге Ричард деген аттан қысқартып Дик деп есім қойылды; бұл ат сәбиді тауып алып, оған аяушылық етіп тәрбие үйіне апарып тапсырған мейірбан жүргіншінің құрметіне қойылған болатын. Балаға Сэнд деген фамилия берілді, Диктің табылған жері Гурдон өзенінің жағасы, Нью-Йорк портына кіре берістегі Сэнд-Гуктың құмдауыт шығанағы болатын, Сэнд деген фамилия нәрестенің табылған жерінен алынған еді.

Дик Сэнд онша бойшаң болмаса да шымыр денелі, көкшіл көзінен от шашырап тұрған, қоңыр шашты бала еді. Теңізшілердің ауыр тұрмысы оны келешектегі тұрмыс талқысына дайындап та қойған. Оның пайымды кескінінен жігер көрініп тұр. Бұл тек батыл адамға ғана тән кескін емес, сонымен қатар қажымас талапты да аңғартады.

Ол он бес жасынан-ақ белгілі бір мақсат көздеп, сол пікірін ақырына дейін аяқтай білді. Өз қатарының көбісінен Диктің бір ерекшелігі – сөзге сараң, тұспалдап сөйлеуді білмейтін-ді. Балалық дәуренінде келешекті ойлайтын бала сирек кездеседі ғой, ал Дик Сэнд сол жастың өзінде-ақ алдағы өмірден өз үлесін аңғара біліп, «ат болар құлын талпынып туар» дегендей, «адам боламын» деп өзіне-өзі серт берді.

Диу өз дегеніне жетті де. Өз қатарлылары балалықтан ажырай алмай жүрген кезде, ол кәдімгі салауатты адам қатарына қосылды. Оң қолы мен сол қолы, оң аяғы мен сол аяғы бірдей жұмыс істейтін талантты адамдардың бірі, қолынан келмейтіні жоқ іскер бала еді Дик Сэнд. Ол шапшаң да, икемді, қайратты да, тапқыр болғандықтан, қолға алған жұмысын жапырып жіберетін, кіммен болса да тең түсетін-ді.

Диктің тәрбие үйінде өсіп ержеткенін айтып өттік. Ол төрт жасында-ақ оқи білді. Сегізге келгенде оңтүстік елдерге қатынап жүрген бір кемеге юнга болып орналасты. Оның бар ықыласы бала шағынан-ақ теңізге ауған еді.

Дик Сэнд кемеде жүріп теңізшілік өнерін үйренді. Талантты баланы кеме офицерлері ұнатып, оның теңіз өнерін үйренуіне шын ықыластарымен басшылық етті.

Еңбек өмір заңы екенін кімде-кім бала шағынан аңғарса, кімде-кім нанның тек қана маңдай терімен табылатынын жастайынан ұқса, соның қолынан ерлік те келеді. Өйткені ерлік істеу керек болса, ерлікті орындайтын күш пен жігер мұндай адамдардан керекті күнінде, керекті сағатында табыла береді.

Дик істеп жүрген кемені басқаратын капитан Гуль қабілетті балаға ерекше назар аударды. Батыл бала жігерлі теңізшіге аса ұнады. Ол Сан-Францискоға қайтқан соң, баланың жайын кеме қожасына баяндады. Джемс Уэлдон баланың тағдырымен танысқан соң, юнганы оқуға беріп, оның мектеп бітіріп шығуына жәрдем етті.

Дик Сэнд білім алуға бар ықыласын сала кірісті. Ол әсіресе география мен саяхатшылар тарихына ерекше көңіл бөлді. Мектепте жоғарғы математика мен навигациядан сабақ берілмегеніне бала қатты қынжылды. Ол мектеп бітірген соң Джемс Уэлдонның кит аулайтын кемесіне матрос болып қызметке орналасты. Нағыз матрос болып шығу үшін, алыс сапарға қатынайтын кемеден гөрі, кит аулау кәсібінің маңызды екендігін Дик жақсы білді. Ойда жоқта тап бола кететін қиын жағдайларға тайсалмай қарсы тұра аларлықтай матростық мамандығына дайындалып жүрген жастар үшін кит аулайтын кемеде қызмет ету — тәжірибенің ең жақсысы еді. Сондай кеме өзінің қамқоршысы басқарып жүрген «Пилигрим» болып шықты. Сөйтіп, жас матросқа ең қолайлы жағдай болды.

Өзін оқытып адам еткен Уэлдон үй ішіне Диктің барынша борышты екенін, оларға Диктің шын берілгендігін айтып жатудың қажеттігі болмас. Миссис Уэлдон өзінің бөбегін ала «Пилигриммен» сапарға шығатынын естігенде, Диктің қатты қуанғаны да түсінікті. Миссис Уэлдон соңғы жылдары Диктің анасындай боп кеткен еді, ал Дик кішкентай Джекті өзінің бірге туған інісіндей көретін-ді.

Диктің бұл үйге шын берілгендігін және оған сенуге болатындығын миссис Уэлдон да білді. Жас әйелдің Дикке шын сенгендігі сонша, оның кішкентай бөбегі Джек соның қарауында болды. Өзін «ағасы» жақсы көретінін біліп бала да Дикке тығыла түсетін.

Ауа райы жақсы болып, ашық теңізде желкендердің бәрін желге кернетіп жүзген шақта, матростар көбінесе бос болатын. Дик Сэнд өзінің бос уақытының бәрін Джекті ойнатуға жұмсайтын-ды. Жас матрос баланы алдарқата жүріп, оған теңіз ісінің неше түрлі қызықтарын көрсететін.

Кішкентай Джек мачтаға шығып, төмен шүйілген бүркітше арқаннан ұстап палубаға қарай зымыраса, оған анасы қорықпай қарайтын. Бес жасар Джектің әлсіз қолы жазатайым арқаннан айрылып қалса, дереу ұстай алу үшін Дик үнемі әзір тұрушы еді. Ауыр науқастан жаңа ғана көтерілген балаға таза ауа мен дене шынықтыру ісі аса зор пайда етті. Теңіз желі мен күнделікті дене шынықтыру ісі баланың бордай бозарып кеткен өңін қысқа мерзімнің ішінде бұрынғы түріне қайта келтірді.

Жолаушылардың Жаңа Зеландиядан Америкаға қайту сапары осы сияқты тамаша жағдайда өте берді. Егер жел шығыстан соғып, кеме бет алған бағытынан бұрыс кетпесе, «Пилигрим» экипажы мен ондағы жолаушылардың бұл сапарға ренжірлік хақы жоқ-ты.

Дегенмен қасарысып қарсы соққан желдің сыңайы капитан Гульге ұнамады. Ол кемені бет алған бағытқа қарай тура жүргізудің амалын таба алмай-ақ қойды. Экваториалдық ағыстың кемені батысқа қарай айдап әкететінінен де қорыққан жоқ, тек қана ақырында тропиктік Козерог тымығына тап боламыз ба деп қауіптенді.

Сапарға ауа райының нашарлығы тосқауыл болды, әрине, бұған капитан кінәлі емес, әйтсе де миссис Уэлдонның жайын ойлап оның мазасы кетті. Егер Америкаға бара жатқан трансокеандық пароходтардың бірі «Пилигримге» кездесе қалса, капитан өз кемесіндегі жолаушы әйелді соған ауысып мінуге қайтсе де үгіттеп көндірер еді. Бірақ, сапарың қырсықса болмайды екен, бұл кездері «Пилигрим» жоғары ендікте жүрген-ді. Панамаға баратын пароходты бұл маңайдан кездесер деп үміттену қиын еді. Оның үстіне Австралия мен Жаңа Зеландия арасындағы қатынас соңғы кездердегідей жиі емес, өте сирек қатынайтын-ды.

Капитан Гульдің ендігі қолданатын шарасы, тек ауа райының өзгеруін күту ғана. Бір қалыпты өтіп жатқан теңіз саяхатшыларының көңіл-хошын ешнәрсе бұза алмайтын сияқты.

Әйтсе де, февральдің екісі күні, әңгімеміздің басында айтылып өткен ендік пен бойлықта ойда жоқ бір оқиға болды.

Күн ашық та шуақ еді. Ертеңгі сағат тоғыздың кезінде Дик Сэнд пен Джек бизан-мачтаның рейіне шықты. Олар биікте тұрып кеменің палубасына қарады, сосын толқып жатқан теңіздің көкжиекпен ұштасқан жеріне дейін көз жіберді. Бұлардың артында көкжиектің шамалы жерін көлегейлеп көлбеу гротты грот-мачта зіңкиіп тұр. Алдыңғы жақта, қанат жайған құс сияқтанып, стаксель мен кливерлі сүйір бушприт тұр. Аяқтарының астында жел кернеп күмпиген фок, тастөбеде фок-марсель. Кеме мүмкіндігі болғанынша желге қарсы жүріп келеді.

«Пилигрим» штирбортқа таман көлбей түссе де, кеменің аударылып кетпеу себебі, үстіндегі жүктің тең тиелгендігінен екендігін Дик Сэнд кішкентай Джекке түсіндіріп тұр еді, бала кенет айқайлап, оның сөзін бөлді:

— Анау не?!

— Джек, сен бірдеңе көріп тұрсың ба?—деп сұрады рей үстінде тікесінен тұрған Дик Сэнд.

— Ие, ие! Әне, ана жақта! — деді Джек, кливер мен стаксель арасындағы ашыққа қарай сұқ қолын шошайтып.

Дик Сэнд Джектің сілтеген жағына бұрылып қарады да, бар даусымен айқайлап жіберді:

Алдымызда, жел жақта, сол жақ бортқа таман бір кеме көрінеді!

Үшінші тарау

АПАТҚА ҰШЫРАҒАН КЕМЕ

Диктің айқайы бүкіл экипажды дүрліктірді. Вахтадан бос матростар палубаға жүгіре шықты. Капитан Гуль де каютасынан шықты. Миссис Уэлдон да, кәрі Нан да, тіптен Бенедикт ағай да штирборттың қоршауына сүйеніп тұрып, бар ынталарын сала теңіз бетіндегі көрінген затқа көздерін тікті.

Тек өзінің тар камбузынан Негоро ғана шыққан жоқ. Ойда жоқта ұшыраса қалған бұл уақиға, бүкіл команда ішінде тек Негороны ғана еліктірмеді.

Баланың көрген заты «Пилигримнен» үш миль шамасы қашықта, толқын бетінде теңселіп тұр еді.

— Бұл не болды екен?—деп сұрады матростардың біреуі.

— Менің байқауымша, сал болса керек!—деді екінші матрос.

— Онда адам да бар шығар?.. Бейшаралар не халде екен?..— деді миссис Уэлдон.

— Жақынырақ барсақ, бәрін де білеміз,— деді капитан Гуль.— Бірақ, бұл көрінген зат, салдан гөрі, бір жанбастап жатқан кеменің жонына ұқсаңқырайды...

— Жоқ, бұл кәдімгі теңіздің сүт қоректі алып хайуаны! — деді Бенедикт ағай.

— Ал, Дик, сен қалай дейсің? — деп сұрады миссис Уэлдон жасөспірімнен.

— Мен капитан Гульдің, бір жамбастап жатқан кеме деген пікіріне қосыламын. Тіптен күнге шағылып жарқырап көрінген ана заттың мыспен қаптаулы киль екенін де ажыратып тұрмын.

— Ие... Ие... енді мен де көріп тұрмын,— деп капитан Гуль Диктің сөзін қостады.

Капитан рульшіге бұрылып команда берді:

— Болтон, кемені ыққа қарай бұр, ана көрінген қарайғанға таман турала!

— Құп болады, капитан! — деді рульші.

— Мен өз пікірімде қаламын,— деді Бенедикт ағай,— ол көрінген заттың теңіз хайуаны екенінде дау жоқ.

— Ендеше, бұл мыс кит болғаны ғой,— деді капитан Гуль.— Өзінің күнге шағылып жарқырауын қараңызшы!

— Бенедикт ағай, егер бұл көрінген кит бола қалса, тірі емес, өлген кит,— деді миссис Уэлдон.— Оның қимылсыз жатқаны ап-анық көрініп тұр.

— Уэлдон қарындас, оның несі таң? — деді қарыспа ғалым,— ұйықтап жатқан киттің үстінен түскен кеме аз емес қой!

— Әбден дұрыс, - деді капитан Гуль.— Әйтсе де бұл көрінген зат ұйықтап жатқан кит емес, кеме.

— Көрерміз,— деп жауап қатты қарыспа ғалым.

Дегенмен Бенедикт ағайдың китпен жұмысы жоқ-ты; кезі келсе, Арктика мен Атлант теңізінің күллі сүтқоректі жануарын, сирек кездесетін шыбын-шіркейлердің біреуіне-ақ айырбастап жіберер еді.

— Болтон, оңға таман, оңға таман! — деп айғайлады капитан Гуль рульшіге.— Кемеге бір кабельтовтан жуық бармау керек. Біз киліксек, өзі қираған кеменің түгі де қалмайды, оған соқтығып «Пилигримнің» қабырғасын қиратуға құмар емен. Оңға таман!

«Пилигрим» аздап оңға бұрылды.

Қираған кемеге шкуна-бриг бір миль жақындады. Жанбастап қалған кемеге матростар сұқтана қарады. Оның трюмінде бағалы заттар болуы мүмкін. Өйткені суға батқан кеменің жүгін аман алып қалғаны үшін сол заттың үштен бір мөлшеріндей бағасы сыйлық ретінде құтқарушыға берілетіндігін матростар жақсы білетін-ді. Егер кеме трюміндегі заттар су тиіп бүлінбеген болса, «Пилигрим» экипажы осы жылғы кит аулау маусымындағы сәтсіздігінің бәрін бір күнде-ақ шығарып алады.

«Пилигрим» ширек сағаттан соң қалқып жүрген затқа жарым миль жақындады. Манадан бергі талас енді күмәнсіз шешілді: бұл зат аударылып бір жақ жанбасымен жатқан бір кеменің қаңқасы болып шықты. Палубаның бір қабырғасы жоғары көтеріліп тік тұрып қалған. Мачталарын су жұлып әкеткен. Такелаждың үзінділері ғана салбырап тұр. Кеменің бүйірінде үңірейген үлкен тесік бар. Тіреулері мен сыртын қаптаған тақтайлары ішке қарай жеміріліп кетіпті.

— Бұл басқа бір кемемен соқтығысқан екен! — деп айқайлады Дик Сэнд.

— Ие, онысында күмән жоқ,— деп капитан Гуль оның сөзін мақұлдады.— Бірақ мұның табанда батып кетпегеніне таңым бар, ғажап!

— Бұған келіп соқтыққан кеме, мұның командасын түгелдей алып кеткен деп сенейік,— деді миссис Уэлдон.

— Ие, миссис Уэлдон, солай деп сенейік,— деді капитан Гуль.— Бірақ соқтығысқанның соңында бұл кеменің экипажы өз қайықтарымен жан сақтаулары да ғажап емес. Мұндағы бір қынжыларлық нәрсе, апатқа себепші болған кеменің командасы, қираған кеменің экипажымен ісі болмай, жайбарақат өз жөніне кете беретін жағдайлар болады, бұл сияқты мейірімсіздік теңіз тәжірибесінде кездесе береді.

— Мүмкін емес! Бұл іс адамгершіліктен тыс, шектен шыққан қаталдық!

— Амал нешік, шынында да солай. Кемеде бірде-бір қайық қалмауына қарағанда, команда бұл кемені тастап кеткен деп шамалауға болады. Апатқа ұшыраған бейшараларды ұшырасқан кеме мінгізіп алар деп сенейік. Бұл арадан құрғақ жерге қайықпен жету мүмкін емес: Мұхит аралдары немесе Америка континенті тым шалғай.

— Бұл апаттың құпия сыры бір уақытта ашылар ма екен? — деп сұрады миссис Уэлдон — Кемеде командадан біреу-міреу қалуы мүмкін, сіз қалай дейсіз?

— Бұған сенімім шамалы,— деп жауап қатты капитан Гуль.— Егер кемеде тірі адам болса, бізді әлдеқашан-ақ көріп, бірер белгі берер еді. Әйтсе де, ішке кіріп тексерерміз... Болтон солға таман, солға таман! — деп айқайлады ол, рульшіге кеменің бағытын қолымен нұсқап.

Қираған кеме мен «Пилигрим» арасы үш кабельтовтай-ақ. Енді команданың кемені тастап өз беттерімен кеткендігі күмәнсіз анық болды.

Дик Сэнд кенет үндемеңдер деп ым қақты.

— Тыңдаңдаршы! — деп айқайлады ол.

Бәрі де құлақтарын түріп тыңдай қалды.

— Ие, ит үргені естіле ме, қалай...

Шынында да ғарық болған кемеден иттің үрген даусы естілді. Онда тірі ит барлығы күмәнсіз. Ит люк жабық болып шыға алмай қалса керек. Дегенмен көрініп тұрған ит жоқ еді.

— Ит те болса,— тірі жан ғой, құтқаруымыз керек, капитан! — деді миссис Уэлдон.

— Ие, ие,— деп шырылдады кішкентай Джек,— итті құтқару керек! Өзім-ақ асыраймын. Ол ит бізді жақсы көреді... Мама, мен оған бір шақпақ қант әкеліп берейін!

— Орныңда бол, балақайым,— деді миссис Уэлдон. — Ол бейшара аштан өлгелі жатқан болар, сенің бір шақпақ қантыңнан да, оған бір тостаған быламық тиімді болар еді-ау.

— Ендеше, оған менің сыбаға сорпамды бере ғой,— деді бала,— мен сорпасыз-ақ лаждармын!

Сөйтіп тұрғанда иттің үрген даусы бірден-бірге анығырақ естіле түсті. Бұл кезде екі кеменің арасы үш жүз ярдтан жақынырақ еді. Қапелімде кеме бортынан бір ірі төбеттің басы көрінді. Ит өршелене абалай берді.

— Говик! — деді капитан, боцманға.— Кемені дрейфке тоқтат та, суға қайық түсіріңдер.

— Шыдай тұр күшігім, шыдай тұр! — деген Джектің айқайына, ит көмескі қыңсылап жауап қайырғандай болды да, артынан шаңқ ете түсті.

Матростар тез-тез желкен түсірді, «Пилигрим» қираған кемеге жарым кабельтов жақындап тоқтады.

Суға түсірілген қайықты толқын теңселтіп тұр. Капитан Гуль мен Дик Сэнд тағы екі матрос қайыққа түсті.

Ит тынбастан абалай берді. Бірақ ол тез жақындап келе жатқан қайыққа үрмеген тәрізді, оқтын-оқтын ішке түсіп қайта шығады. Мүмкін, қираған кеменің тірі қалған жолаушыларын немесе матростарын шақырғалы кеткен болар?

«Шынымен-ақ мұнда тірі адам бар болғаны ма?» — деп сұрады миссис Уэлдон өзінен өзі.

Қайық межелеген жерге таянып қалды.

Ит кенеттен тағы абалап қоя берді. Бірақ оның бұл абалауы өзін құтқарушыларға «тез жетіңдер!» дегендей жалынышқа ұқсамайды. Оның үнінен ерекше бір өштік, ыза кернеп ашынғандық естіледі.

— Мына төбетке не болған? —деді капитан Гуль.

Бұл уақытта қайықтағылар суға жартылай батып тұрған кеменің бортына тоқтау үшін кемені айналып келе жатыр еді.

Иттің, әсіресе Негоро камбуздан шығып кеменің тұмсығына қарай жүрген кезде өршелене абалағанын капитан Гуль де, тіптен кемедегілер де байқап қалды.

Ит шынымен-ақ кеме аспазын тани ма екен? Бұл тіптен шындыққа жуыспайтын уақиға ғой.

Мұның мәнісін кім білсін, бірақ құтырына абалаған итке Негоро жалт қарады да, өзінің таңданғанын ешкімге сездірмей, сәл тыжырынып, ешнәрсе сезбеген кісідей камбузына қайта кіріп кетті. Қайықтағылар кеменің арт жағын айналып оның қапталынан «Вальдек» деген жазуды көрді.

Кеменің қай порттан шыққандығы жазылмапты. Бірақ теңізшінің көзі алдыменен кеменің корпусына, оның кейбір құрылыстарының өзгешеліктеріне түседі ғой, сондай-ақ капитан Гуль теңізшілік көзбен қарап, кеменің американдық екенін анықтады. Оның бұл жорамалын кеменің аты да дәлелдеді. Бес жүз тонналық ірі кемеден бар болғаны қаңқасы ғана қалған.

«Вальдектің» тұмсығында үңірейген үлкен тесік бар. Бұл тесік сол бір қырғынды соқтығысудан түскен таңба еді. Кеме бір жанбастап қисайып жатқандықтан, тесік судан бес-алты фут жоғары көтеріліп, ішке су толмаған соң, кеме батпай қалған еді.

Кеменің палубасында адам да жоқ.

Ит борттан кетіп, қисайып жатқан палубаны жағалап ортадағы люкке жетті де, басын люкке сұғып қаңсылап келіп үрді.

— Сірә, кемедегі тірі жан бір ғана осы ит емес шығар,— деді Дик Сэнд.

— Мен де сол пікірдемін,— деді капитан Гуль.

Қайық енді жартылай суға батып тұрған бортты жағалай жүрді. Бірінші соққан ірі толқынның «Вальдекті» су түбіне жіберетіндігі сөзсіз.

Кеменің палубасы тап-таза, сыпырып қойған тәрізді. Палубада екі футтай жерінен омырылып қалған грот-мачтаның түбірі ғана сорайып тұр. Шамасы, кеме соқтыққан кезде мачталары омырылып суға құлаған да, желкені мен арқан жіптерін өзімен бірге ала кетсе керек. Бірақ та көкжиектің көз жетерлік жерінен ешқандай кеме сынығы көрінбеп еді. Бұған қарағанда «Вальдектің» апатқа ұшырауы бұдан бірнеше күн бұрын болған деп қорытынды шығаруға болады.

— Бұл кеменің адамдары соқтығысудан тірі қалған күннің өзінде де,— деді капитан Гуль,— аштық пен шөлден қырылған болар: Камбузы суға толып кетіпті ғой. «Вальдектің» бортында тек адам өлігі ғана болуға тиіс.

— Жоқ! — деп Дик Сэнд шақ ете қалды —Жоқ! Олай болса, ит бүйтіп үрмес еді. Мұнда тірі қалған біреулер бар.

Ол сөйдеді де, итті шақырды. Ақылды төбет сол сағатында сырғанап теңізге түсті де, әлсіреген аяғымен әрең есіп қайыққа жетті. Итті сүйреп қайыққа шығарып, Дик оған кептірілген нан тастап еді, ит асқа қараған да жоқ, тұщы су құйылған шелекке қарай ұмтылды.

— Бейшара-ай, әбден қаталап қалған екен,— деді Дик Сэнд.

Бұлар қайық тоқтататын қолайлы орын қарастырып, батып бара жатқан кемеден бірнеше фут кейін шегінді. Ит бұл адамдардың кеме бортына шықпайтын ыңғайын білгендей, Диктің курткасының етегінен тістеп, қайтадан ашына абалай бастады.

Иттің қылығы мен абалай үргені ауызбен айтылған сөзден де анығырақ болды.

Матростар қайықты кемеге тақап, бортқа байлады, капитан Гуль Дикті ертіп палубаға шықты. Олар оншалықты қиналмай-ақ, еңбектей жылжып, омырылып қалған екі мачта түбірінің арасындағы орталық люкке жетті. Олардың соңынан ит те еріп келе жатыр. Адамдар люкке түсті.

Жартылай суға толған кеме трюмінде ешқандай товар жоқ. Баллас орнына құм тиелген. Ол құм енді бакбортқа төгіліп, салмақ кеменің бір жағына ауған, сондықтан кеме де бір жақ бүйіріне қисайып кетіпті. Кеме бортында бағалы жүк болуға тиіс деген үміт бекерге шықты. Кемеде аман алып қаларлық құнды заттан түк те жоқ.

— Мұнда ешкім жоқ қой,—деді капитан Гуль.

— Ие, ешкім де жоқ,— деп жас матрос оның сөзін мақұлдады да, трюмнің түкпіріне қарай жүре берді.

Бірақ палубада тұрған ит, адамдардың әбден мұқият тексеруін талап еткен тәрізді, ауыз жаппай үре берді.

— Мұнда қарайлайтын түк те жоқ,— деді капитан Гуль.— Кейін қайтайық.

Олар палубаға шықты.

Ит, соңымнан еріңдер дегендей белгі беріп, ютқа қарай жер бауырлап жүре берді.

Адамдар да иттің соңынан жүрді.

Бес. адам, яғни бес өлексе кубриктің еденінде жатыр екен.

Ашылып қалған люктен түскен күндізгі күннің айқын жарығымен капитан Гуль бұл жатқан бесеудің негрлер екенін таныды.

Дик Сэнд ол бейшаралардың бірінен соң бірін барып көріп, әлі де болса тынысы бар, жүрегі соғып жатқандарын байқады.

— Бұларды «Пилигримге» жеткізейік,— деді капитан Гуль.

Қайықтағы матростарды жәрдемге шақырды. Олар келіп апатқа ұшыраған бейшараларды жатқан жерлерінен көтеріп тысқа алып шықты.

Бұл оңай жұмыс емес еді, сонда да болса амалдап бес негрдің бесеуін де қайыққа түсірді. Олардың ешқайсысы ес-түсін білмейді. Бірақ капитан Гуль бірнеше тамшы дәрі мен бірер жұтым тұщы су бұларды тірілтер еді деп сенген еді.

«Пилигрим» қираған кемеден жарым кабельтов жерде жылжымай тұрып қалған, қайық әп-сәтте кемеге жетті.

Апатқа ұшыраған бейшараларды көтергіш горденьмен кезек-кезек көтеріп палубаға шығарды. Итті де қалдырған жоқ.

— Ой, бейшаралар-ай! — деп мүсіркеді миссис Уэлдон, қимылсыз жатқан шалажансар бес денені көріп.

— Бұлар тірі, миссис Уэлдон! — деді Дик Сэнд.— Әлі жаны бар, біз бұларды өлімнен құтқарамыз!

— Бұлар не бәлеге ұшырады екен? — деп сұрады Бенедикт ағай.

— Бұлар алдымен естерін жинасыншы, сосын өздерінің бастарынан кешірген уақиғаларын айта жатар,— деді капитан Гуль.— Бірақ бұларға алдымен су беріп, сосын аздап ром жұтқызу керек.

Ол сөйдеді де, камбузға қарап дауыстады:

— Негоро!

Ит Негороның атын естігенде, арқасын күжірейтіп сіресе қалды. Жүні тікірейіп, даусы көмескі шығып ырр ете түсті.

Аспаз көрінген жоқ, жауап та қайырмады.

— Негоро! — деп капитан Гуль даусын қаттырақ шығарып тағы айқайлады.

Ит бұрынғысынан бетер ашына ырылдады.

Негоро камбуздан шығып, палубаға көтерілді.

Негopo аяғын аттап басуы-ақ мұң екен, ит секіріп барып оның кеңсірігінен ала түсуге ыңғайланды. Португал камбуздан келдек ала шыққан екен, итті келдегімен құлаштай сілтеп періп жіберді. Екі матрос итке жармасып азар айырды.

- Сіз бұл итті білетін бе едіңіз?—деп капитан Гуль аспазға қарады.

— Мен бе? — деп қайтарып сұрады Негоро.— Бұл итті ешқашан көрген емеспін. Қайдан білем...

— Ғажап екен! — деп күбірледі Дик Сэнд.

Төртінші тарау

«ВАЛЬДЕКТЕН» ҚҰТҚАРЫЛҒАНДАР

Экваторлық Африкада құл саудасы әлі бар-ды. Англия мен Францияның соғыс кемелері теңіз жағалауын ұзына бойға күзетіп жүруіне қарамастан, Ангола мен Мозамбиктен тұтқын негрлер тиелген құл саудагерлерінің кемелері бұрынғысынша ағылып жататын-ды. Мәдениеті дамыған елдердің көбісінде «қара товарды» қажет қылушылар әлі де болса көп болатын.

Бұл жағдай капитан Гульге мәлім еді.

Қазіргі уақытта «Пилигрим» құл саудагерлерінің әдеттегі жүретін жолынан аулақ, теңіздің олар жүрмейтін бөлегінде болса да, капитан Гуль өздерінің өлімнен құтқарып қалған негрлерін құлдар тобынан болар, «Вальдек» бұларды Тынық мұхиттың алыс түкпіріндегі отар елдерге сатқалы әкетіп бара жатқан шығар деп шамалады.

«Пилигримдегілер» өлімнен құтқарылған негрлерді аса жақсы күтіп қамқорлыққа алды. Миссис Уэлдон оларға қасықпенен таза салқын су ішкізіп жатқанда, кәрі Нан да, Дик те жәрдемдесті, бейшаралар талай күннен бері су көрмеген екен.

Ақырында таза су мен бірнеше жуым быламық бейшара негрлерге жан енгізді.

Олардың арасында жасы алпысты қусырған қартаңдау біреуі ағылшынша біледі екен.

— «Вальдек» нендей пәлеге ұшырап еді?—деп сұрады капитан Гуль ең алдымен.

— Бұдан он күн бұрын түн ішінде, кемедегілер тегісінен ұйықтап жатқан кезде, бір кеме келіп, біздің кемемізге килікті,— деп жауап қатты кәрі негр.

— «Вальдектің» командасы не болды?

— Білмеймін. Біздер үске шықсақ, палубада адам да жоқ, қаңырап қалған екен.

— Олар «Вальдекке» киліккен кемеге мініп үлгірген болар деп шамалайсыз ба?

— Солай болар деймін...

— Сөйтіп, сіздерге соқтығысқан кеме, апатқа ұшырағандарға жәрдем етіп, оларды мінгізіп алу үшін тоқтамады ма?

— Жоқ.

— Мүмкін ол кеменің өзі суға батып кеткен шығар?

— О, жоқ,— деп басын шайқады қарт негр.— Оның кетіп бара жатқанын біз көріп тұрдық.

Қарттың бұл сөзін «Вальдектен» құтқарғандардың бәрі растады. Бұл адам нанғысыз қаталдық еді, бірақ, шындығына келгенде бұл сияқты жан түршігерлік апатқа себепші болған кеменің капитаны, апатқа ұшырап өліп бара жатқан адамдарға аз да болса жәрдем етпей, сол күйінде қалдырып, тезірек қашып құтылуға асығады, бұл жиі кездесетін уақиға.

Көшеде кетіп бара жатқан біреуді көлігіне қақтырып, өзінің аңсыздығынан болған жазымға жәрдем етіп әуре болуды басқа біреуге артып, қаша жөнелуге асыққан кісі әдетте қатаң жазаға тартылады. Бірақ, көшеде кездейсоқ жазым болғандарға тез жәрдем етіледі. Ал суға батып бара жатқандарға жәрдем етпей, оларды ашық теңіздің ортасында қалдырып, қашып кеткен адамдар туралы не айтуға болады? Оларды адамзаттың арына нұқсан келтіруші азғындар деген дұрыс.

Капитан Гуль бұл сияқты уақиғалардың талайын білетін. Мұндай фактылар адам таңғаларлық сұмдық болып көрінсе де, жиі кездесе беретін уақиға екенін миссис Уэлдонға қайталап айтты да, өлімнен құтқарып алған адамдарынан сұрайтын сауалын жалғастыра берді:

— «Вальдек» қайдан келе жатыр еді?

— Мельбурннан.

— Демек, сіздер құл емес екенсіздер ғой?

— Жоқ, сударь, біз құл емеспіз,— деп негр тік тұрып, тез жауап қайырды. — Біздер Пенсильванияның тұрғын адамдарымыз.

— Ал, достарым,— деді капитан Гуль,— «Пилигрим» бортында сіздердің еріктеріңізге ешкім қол сұқпайды, мұны бір деп біліңіздер.

«Пилигримнің» өлімнен құтқарып алған бес негрі, шынында да Пенсильвания штатының адамдары болатын. Олардың ішіндегі ең кәрісі — бала күнінде, жасы алтыға толмай-ақ құлдыққа сатылған адам еді. Оны Құрама Штатқа Африкадан әкелген. Мұнда келгесін, құлдық деген масқаралық сөз атымен жойылып, басына бостандық тиген. Оның өзінен жасы кіші жолдастары туысынан ерікті адамдар болғандықтан, оларды ақ нәсілді адамдардың ешқайсысы меншігім деп айтуға правосы жоқ-ты. Бұлар тіптен негрлердің соғыстан бұрынғы сөйлеп жүрген ескілікті тілдерін де білмейтін. Бұл негрлер ерікті азамат болғандықтан, Америкадан өз ықтиярларымен кетіп, енді өз елдеріне қайтып келе жатыр еді.

Қарт негр капитан Гульге, өздерінің Оңтүстік Австралияға барып Мельбурнға таяу жердегі бір ағылшынның плантациясына қызметке кіргендерін, онда үш жыл бойы жұмыс істеп азын-аулақ ақша тапқан соң, еліне қайтқылары келгенін айтты.

Олар кәдімгі жолаушылар қатарлы ақы төлеп «Вальдекке» түседі де, январьдың он бесі күні Мельбурннан аттанып кетеді. Он жеті тәуліктен соң, қараңғы түнде бір үлкен кеме келіп «Вальдекке» соқтығысады. Ол уақытта негрлер өз каютасында ұйықтап жатады. Негрлер кеменің қатты сілкінгенінен оянып кетеді де, бірнеше минуттан соң жүгіріп палубаға шығады.

Олар мачталардың құлап бортта жатқанын, «Вальдектің» бір жамбастап қисайып қалғанын көреді, бірақ трюмге кірген су мөлшері оншалықты көп болмағандықтан, кеме су түбіне кете қоймаған.

Палубада «Вальдектің» капитаны да, командасы да жоқ, кеме шайқалған уақытта олар теңізге құлап кеткен немесе «Вальдекке» соқтығып жауапкершіліктен асыға қашқан кеменің палубасына шығып үлгірген болуы керек.

Бұл бес адам қираған кеменің үстінде, жақын маңдағы құрғақ жерден бір мың екі жүз миль қашық теңіз ортасында қала беріпті.

Негрлердің ішіндегі жасы үлкенінің аты Том екен. Ол кісіні жолдастары басшымыз дейтін-ді. Том қартты басшы еткен тек жасының үлкендігі ғана емес, оның жігерлі, еңбекпен шыныққан ұзақ өмірінің мол тәжірибесі еді. Басқалары жиырма мен отыздың арасындағы: Бат, Остин, Актеон, Геркулес деген жас негрлер болатын. Бат Том қарттың баласы екен.

Бұл төртеуі зауқаға сатылатын болып Африканың орталық еріксіздер базарына түсе қалса, ең жоғары баға беріп аларлықтай кең иықты, бойшаң да, күшті жас жігіттер болатын.

Сөйтіп, кеме апатынан кейін Том және оның жолдастары елден аулақ, мұхит ортасында қала береді. Олар «Вальдектің» қираған жерін оңдап қатарға қоса алмайды, өйткені кеме соқтығысқан уақытта екі қайықтың екеуі де қирап істен шыққан-ды. Кездейсоқ бірер кеме кездесіп өлімнен құтқармаса, бұлардың басқа жолмен құтыларлықтай мүмкіндігі жоқ-ты.

Басқарушысынан айрылған «Вальдек», жел мен толқынның ойыншығы болып, бет алды ығып кете береді. Сондықтан да «Пилигрим» апатқа ұшыраған кемеге, мұхиттың осы бөлегінде, Мельбурннан Құрама Штаттарға баратын кемелердің әдеттегі жолынан шеткері, оңтүстікке таман кездескен-ді.

Панасыз қалған бес негр кеменің апатқа ұшыраған күнінен бастап «Пилигрим» келгенге шейінгі екі арада өткен он күнді, қираған кеменің буфетінде қалған азықпен жан сақтап өткізген. Тұщы су құйылған кеспектер кеме соқтығысқан кезде қирап қалған, ал камбузға су толып, ондағы спиртті ішімдіктерді алуға мүмкіндік болмайды.

Тоғызыншы күні Томның өзі де, оның жолдастары да шөлден кеуіп естерінен танып жығылады, осы қарсаңда «Пилигрим» де жетіп үлгіреді.

Том қарттың қысқа сөзбен капитан Гульге берген түсініктері осы ғана. Карт негр өздерінің көрген-білгенін ешбір қоспа қоспай шындығын айтты. Бұл әңгіме көрініп тұрған айғаққа толығынан сәйкес келетін және Томның айтқанын жолдастары да растады.

Суға батып бара жатқан кемеден құтқарылғандардың алтыншысы - ит, егер оның сөз сөйлейтін тілі болса, Томның айтқан сөздерін о да қайталап айтар еді. Әңгіме, Негоро көрінген уақытта ызаға булығатын ит туралы болып отыр. Иттің кеме аспазын жек көруі бір түрлі ғажап уақиға болды.

Иттің мойнындағы қарғы бауында ойып жазылған «С» тын ірі күзетші иттердің тұқымынан еді. Әйтсе де, «Вальдектің» капитаны Дингоны Австралиядан алмаған. Капитанның бұл иті бұдан екі жыл бұрын Конго өзеніне жақын Африка жағалауынан аштан өлгелі жүрген жерінен тапқанын Том қарт естіген болатын. Капитан бұл тамаша итті ұнатып, асырап алыпты. Бірақ Динго жаңа қожайынына үйір болып кете қоймаған. Ол өзінің еріксіз айрылған бұрынғы қожасын сағынып қайғырады десе де боларлық еді.

Иттің мойнындағы қарғы бауында ойып жазылған «С» және «В» деген екі харіп бар, иттің бұрынғы өткен жай-күйінен қалған белгі тек осы ғана.

Динго өте тамаша күшті төбет болатын-ды. Артқы екі аяғымен тек басып тұрғанда, ұзын тұрқы кісі бойы келетін. Қызыл-қоңыр қою жүнді, ұзын құйрықты, пантера мен Америка жолбарысына тайсалмай шабатын, аюмен жекпе-жек алыса алатын аса қайратты да, оралымды, шапшаң иттің нәсілінен еді.

Мұндай иттер ызаланған кездерінде қатерлі жау, ал оның қылығы Негороға неліктен ұнамағанын түсіну қиын емес.

Динго момын ит емес-ті, бірақ оны ызақор, қабаған деуге де болмайтын әлденеге күйінішті, кекті ит десе де боларлық. Том қарт, Дингоның негрді жаратпайтынын бұрын «Вальдекте» болған уақытында-ақ сезген. Оның негрлерге зиян тигізерлік ниеті жоқ-ты, әйтсе де оларға жұғыстық жасап еркелемейтін. Мүмкін, ол Африка жағалауын кезіп жүрген кездерінде, оны сол жақтың тұрғын халқы зәбірлеген болар?

Қалай болғанда да бұл негрлер адал ниетті, жақсы адамдар болғанымен Динго оларға үйір бола алмады. Апатқа ұшыраған кеме бортындағы он күн бірге болған уақытында да, Динго олардан шеттеп жүрген. Бұл күндерде оның не жеп жан сақтағаны белгісіз, бірақ өзімен бірге болған адамдар шөлден қандай қиналса, о да сондай қиналған еді.

Бесінші тарау

«С» және «В»

Қарсы соғатын желмен сіресіп қалатын тымырсықты ойлап капитан Гульдің мазасы кетті. Өйткені Жаңа Зеландиядан Вальпарайсоға дейін әдеттегі мерзімнен көп болса бір-екі жеті уақыт артық жүрер, әбігер шегерлік түк те жоқ. Бірақ бұл сияқты кездейсоқ кідіріс жолаушыларды қалжыратуы мүмкін.

Мүлгіген тымырсық пен қарсы соққан жел «Пилигримді» мұхиттың осы бөлегінде аялдатқанның арқасында ғана, қираған кемеге паналаған алты тірі жанға капитан Гуль жәрдем ете алды.

Ендігі мәселе, апат уақытында ұдайы үш жыл азаптанып азды-көпті тапқанынан айрылған бес негрді еліне жеткізіп, басталған адамгершілікті ақырына жеткізу ғана. Үстіндегі жүгін— кит майын Вальпарайсоға өткізіп, «Пилигрим» Оңтүстік пен Солтүстік Америка жағалауын бойлай жүзіп Сан-Францискоға баруы керек. Миссис Уэлдон Том мен оның жолдастарына Калифорниядан Пенсильванияға жетулеріне қаражат беретін болып уәде етті.

Негрлер миссис Уэлдонның мына уәдесін естіп қатты қуанысты. Негрлер бұларға онсыз да борышты еді, олар миссис Уэлдон мен капитан Гульге шын көңілдерімен алғыс айтты. Борышымызды бір кезде өтерміз деген үміт ізгі адамдардың көңілінде терең сыр болып сақталып қалды.

Миссис Уэлдон жол қиыншылығына ешқандай наразылық білдірмей, аса шыдамдылықпен төзді.

Сол күні, екінші февральдің кешінде, «Вальдек» қаңқасының қарасы үзілді.

Капитан Гуль өлімнен құтқарылған негрлерге барынша жақсы жағдай туғызуға тырысты. «Пилигримнің» командасы тұратын бөлме, жаңадан бес адам қосылған соң тығыздық ете бастады, сондықтан капитан Гуль негрлерді кеменің арт жағына, палубаға орналастырмақ болды. Олар ауыр жағдайларда жұмыс істеп көндіккен адамдар ғой, анау-мынау ыңғайсыздықты елеген де жоқ. Ауа райы жақсы түндерде,— күндізгі ми қайнатқан ыстықтан кейін,— ашық ауада жатып ұйықтаудың өзі қандай рақат!

«Пилигрим» үстіндегі өтіп жатқан бір қалыпты тамаша өмірді «Вальдектің» кездесуі бұзып жіберген тәрізденді, бірақ ол жағдай ұзаққа бармады, кеме үстіндегі тұрмыс бұрынғы қалпына қайта түсті.

Том, Остин, Актеон, Бат, Геркулес жұмыстың нендей түрі болса да тартынбастан шын ықыластарымен істеп жүрді. Бірақ жел үнемі бірыңғай соғып, желкендер тегіс көтеріліп қойылған кездерде, кеме үстінде істейтін жұмыс та болмайтын. Оның есесіне жел ыңғайына байланысты кеме бағытын өзгерту керек болған шақтарда, қарт негр жолдастарымен бірге экипажға жәрдемдесуге асығатын-ды. Алып денелі Геркулестің арқан тартқан кездерінде, басқа матростардың істеуге жұмыс таппай қолдарын қусырып тұрып қалатынын айта кету керек. Бойы алты футтан астамырақ келетін бұл қуатты жігіт, тегершікті жалғыз өзі-ақ айналдыра беретін-ді.

Кішкентай Джек алып негрдің жұмыс істегеніне таңдана қарайтын болды. Геркулес оны қуыршақтай етіп жоғары секіртетін, ал Джек мұндай ойыннан сескенбек түгіл, қайта рақаттана сықылықтайтын.

— Геркулес, әлде де жоғарырақ! — деп айқайлайтын ол.

— Тағы секіртейін, Джек,— дейтін Геркулес.

— Шаршаған жоқсың ба?

— Сені тіптен қаңбақ құрлы көрмеймін.

— Ендеше, әлде де жоғарырақ секірт! Барынша жоғары!

Кейде Геркулес өзінің жалпақ алақанына Джекті тік тұрғызып, қолын соза, бейне цирк ойыншылары сияқты, палубада жүретін. Геркулестің мұнысына жаны сүйсінген Джек, өзін алыпқа теңеп бәріне жоғарыдан қарайтын еді. Ол барынша салмағын салса да, Геркулес оны қаңбақ құрлы көрмейтін-ді.

Сөйтіп, кішкентай Джектің досы екеу болды: біреуі Дик Сэнд, енді біреуі Геркулес.

Ол көп кешікпей-ақ Дингоны үшінші дос етіп алды.

Дингоның адамға үйірлігі жоқ төбет екенін жоғарыда айтып өттік. Оның бұл қасиетінің өрши беруі, «Вальдектегі» адамдар иттің көңіл күйіне жақпағандығынан болуы да мүмкін. Бірақ «Пилигримге» келген соң, иттің мінезі жедел өзгерді. Шамасы, кішкентай Джек Дингоның ықыласын өзіне аударып алудың амалын тапса керек. Динго баламен құмарта ойнайтын; бұл ойын балаға да зор қуаныш, ермек болды.

Динго өте-мөте баланы жақсы көретін иттердің бірі еді. Джек те оны ешқашан зәбірлеп әурелеген жоқ. Төбетті бәйгі атына айналдырып алу, иттің ықыласын өзіне аударып ала алғандық емес пе? Қай бала болса да, мұндай атты аяғына дөңгелек орнатып әбден жасандырып қойған ағаш аттан анағұрлым артық көреді деп ойланбай-ақ айта салуға болады.

Кішкентай Джек Дингоға мініп мәз-мейрам боп үнемі шапқылайтын да жүретін, ит те өзінің кішкентай досының зауқы шапқан талабын арсалаңдап қуана-қуана қарсы алатын-ды. Өзі арық балада не жөнді салмақ болсын, үстіне мінген Джекті Динго тіптен ауырламайтын да.

Баланың мейірі қанды-ау, бірақ бұл жағдай камбуздағы қантты шығындатты.

Динго көп кешікпей бүкіл экипаждың еркесі болып кетті. Дингомен кездесуге жалғыз-ақ Негороның зауқы шаппай, аулақ жүретін болды. Неге екені белгісіз, алғашқы кездескен сәттен-ақ ит оны жек көре бастап еді.

Дик Сэнд пен Джек екеуі ескі дос қой, Джектің итпен айналысуы, екі достың арасындағы көптенгі татулықты салқындата алмады. Дик Сэнд өзінің қызметтен бос уақытын бұрынғысынша кішкентай досымен ойнап өткізетін-ді. Бұл екеуінің достасып кеткеніне миссис Уэлдонның да аса риза болғандығы өзінен өзі түсінікті.

Бір күні,— бұл февральдың алтысы күні болған еді,— миссис Уэлдон, капитан Гульге Дик туралы әңгіме айтты. Капитан жас матросты қызулана мақтады.

— Осы баланың тамаша капитан болып шығуына мен кепіл,— деді капитан.— Оның жаратылысында теңізге деген бір түрлі ерекше сезім бар, оның білімді өте тез меңгеріп ала қоятынына таңым бар және аз уақыттың ішінде қаншама нәрсе үйренді десеңізші!

— Мұның үстіне,— деді миссис Уэлдон,— адалдығы мен ақпейілдігі бар, жас та болса байсалды да ұқыпты бала. Мен оны көптен білемін, өмірі кісі ренжірлік іс істеп көрген емес.

— Несін айтасыз! — деп капитан іле түсті. — Бұл Дик деген жігіттің сырбазы ғой! Оны жұрттың бәрі жанындай жақсы көреді, әрине, бұл тегін емес.

— Сан-Францискоға барған соң,— деп сөзін жалғастырды миссис Уэлдон,— капитандық диплом алып шығуы үшін менің ерім оны теңіз мектебіне береді.

— Онысы өте жақсы,— деді капитан Гуль.— Диктің бір уақытта жақсы теңізші болып шығатынына сенімім мол.

— Бейшара баланың балалық шағы ауыр жағдайда өтті ғой. Бұл бала өмірдің ауыр мектебінен шықты...

— Диктің қиыншылық мектебінен алған сабағы бекерге кеткен жоқ. Адамды адам қатарына қосатын тек қана қажырлы еңбек екенін Дик жақсы білген.

— Ол осы күнде де дұрыс бағытта.

— Өзіңіз байқасаңыз, миссис Уэлдон,— деп капитан Гуль сөзін жалғастыра берді,— ол кәзірдің өзінде-ақ штурвал вахтасында тұрып, бушприт басынан көзін айырмайды. Ол аса ұқыпты да, басқа нәрсеге алаңдамайды, сондықтан да кеме өз бетімен қаңғымай, бет алған бағытқа тура жүреді. Бұл балада осы күннің өзінде-ақ тәжірибелі рульшінің қалпы бар. Бұл әдет теңізші үшін жақсы бастама. Сіз білесіз бе, миссис Уэлдон, жақсы теңізші болу үшін теңізшілік кәсібімен бала жастан шұғылдану керек. Жастайынан матростық қызметін атқармаған адам, ешуақытта да жақсы капитан болып шыға алмайды, әсіресе сауда кемесіне капитан бола алуы мүмкін емес. Балалық шағыңда бәрінен де сабақ алсаң, сенің істеген ісіңнің орынды болып шыға беретіні былай тұрсын, тіптен ішкі сезімнің өзі-ақ істетеді, соның нәтижесінде, кеменің желкенін ауыстырған сияқты, оп-оңай тоқтамға келесің.

— Дегенмен, озат теңізшілер соғыс кемелерінде де аз емес қой,— деді миссис Уэлдон.

— Әрине, бірақ мен білген озат теңізшілердің бәрі де қызметті жастайынан теңіз ісінен бастаған. Бұл жөнде Нельсонды, тағы басқа озат теңізшілерді еске алсақ та жетеді.

Осы минутта Бенедикт ағай каютасынан шығып палубаға көтерілді. Ол бұрынғы әдетінше ойға шомған күйі, жарық саңылау біткенді сығалап, борттың смола жабысқан жерлерін тіміскілеп, абыржыған кескінмен палубаны кезе берді.

— Жайыңыз қалай, Бенедикт ағай? — деді миссис Уэлдон.

— Рақмет, Уэлдон қарындас... Шүкір, жаман емес... Ренжитін жөнім жоқ... Әйтсе де, тезірек жерге жетсек екен деймін, мені асықтырып жүрген тек осы ғана.

— Бенедикт мырза, сіз скамейка астынан не іздеп жүрсіз? — деп сұрады капитан Гуль.

— Шыбын-шіркей іздеп жүрмін, сударь! — деп кейіген кескінмен жауап қатты Бенедикт ағай.— Мен олардан басқа не іздеуші ем.

— Шыбын-шіркей? Бір өкінішті жері, сізге әлде де болса шыдай тұруға тура келер, ашық теңізде коллекцияңызды толтыра алмассыз деймін.

— Толықтырмайтын несі бар? Кеме үстінде шыбын-шіркейлердің бірнеше түрі болатыны түсінікті...

- Жоқ, Бенедикт ағай,— деп миссис Уэлдон оның сөзін бөлді.— Сіздің капитан Гульге ренжуіңіз тым-ақ орынды. Бұл кісі кемесін барынша таза ұстайды, сондықтан сіздің шыбын-шіркей іздеп әуре болуыңыз бекершілік.

Капитан күліп жіберді.

— Әрине, миссис Уэлдон әзілдейді ғой,— деді ол. — Бірақ, егер сіз каютадан шыбын-шіркей іздесеңіз, шынында да уақытты бекерге өткізерсіз-ау деймін.

— Білемін, білемін! — деп Бенедикт ағай ызалана айқайлап, иығын қомдай түсті.— Каюталардың ұңқыр-шұңқырын қалдырмай әбден қарап шықтым...

— Бірақ сіз трюмді тінтіп көрсеңіз,— деп капитан Гуль сөзін жалғастыра берді, — ол жерден тарақан табуыңыз ықтимал, әрине, ол сияқтылар сізге қажет бола қалса...

— Қажет болуында сөз жоқ! Олар тамақ таңдамайтын тік қанатты жәндіктер, мекендейтін жері...

— Былғанышты, лас...— деді капитан Гуль.

— Борт патшалығы!—деп Бенедикт ағай оның сөзін түзей қойды.

— Тарақан патшалығы!

— О, сударь, сіздің энтомолог емес екендігіңіз бірден-ақ көрініп тұр.

— Ешқандай да.

— Сіз мынаған құлақ салыңызшы, Бенедикт ағай,— деп күлді миссис Уэлдон, — ғылымды сүйсеңіз де, дымыңды шығармай тарақанға жем бола беріңіздер деп айтпассыз деймін?

— Қарындас Уэлдон, сізге ешқандай талабым жоқ! — деп жауап қатты қызуланған энтомолог.— Менің талабым біреу-ақ, ол сирек кездесетін жәндіктермен коллекциямды толықтыру ғана.

— Демек, сіз жаңазеландиялық табыстарыңызға наразы екенсіз ғой.

— Керісінше, қарындас Уэлдон, өте ризамын. Мен ол жерден стафилин деген қоңыз ұстадым, бұл қоңызды менен бұрынғы ғалымдар тек қана Жаңа Каледониядан тапқан.

Манадан бері Джекпен ойнап жүрген Динго, осы сәтте Бенедикт ағайдың қасына келді.

— Кет әрі, кет! — деп ақырды ол итті итермелеп.

— О, Бенедикт мырза!—деп үн қатты капитан Гуль.— Итті жек көріп, тарақанды тәуір көргеніңіз қалай?

— Ие, осындай жақсы итті жек көруге бола ма! —деді кішкентай Джек, екі қолымен Дингоның басын құшақтап.

— Ие... бәлки...— деп міңгірледі Бенедикт ағай.— Бірақ бұл жексұрын менің сенімімді ақтамады, алдап кетті.

— Бенедикт мырза, мұныңыз қалай! — деп миссис Уэлдон шаңқ етті.— Сіз шынымен-ақ Дингоны да қос қанаттылар немесе қабыршақ қанаттылар тобына жатқызғыңыз келе ме?

— Жоқ, — деп шындап жауап қатты ғалым.— Динго австралиялық иттердің тұқымынан болғанымен, ол батыс африкалық жағалаудан табылған!

— Әбден дұрыс,— миссис Уэлдон оның сөзін мақұлдады.— Том мұны «Вальдекте» болған уақытында естіген.

— Сондықтан... мен... мен бұл хайуанның үстінде батыс африкалық жануарлар дүниесіне тән бірер жәндік болар деп түсінген едім...

— О, тоба! — деді миссис Уэлдон.

— Оның үстінен, оңдырмай шағатын бірер бүрге табылып қалуы да ықтимал.

— Динго, естимісің? — деді капитан Гуль.— Естимісің? Сен борышыңды өтемепсің ғой.

— Бірақ мен оның жүнін тарап босқа әуре болдым,— деді энтомолог, өзінің ренжіп қалғанын жасырмай.— Оның үстінен ең болмаса жалғыз бүрге де табылмады.

— Егер оның үстінен бүрге табыла қалса, сіз оны өлтірер ме едіңіз? — деп сұрады капитан.

— Сударь,— деп Бенедикт ағай салқын жауап қатты,— сэр Джон Франклин ешқашан да жәндікті бекерден-бекерге өлтіре бермеген, мұны біліп қою сізге артық болмас деймін, ол кісі тіптен бүргенің шаққанынан анағұрлым улы американ масаларын да өлтірген емес. Сэр Джон Франклиннің теңіз ісінде аз да болса еңбегі бар екендігіне таласпассыз деймін?

— Дұрыс! — деп капитан Гуль басын изеді.

— Бір кезде оны көкшыбын — москит шағыпты. Бірақ Франклин оны үркітіп жіберіп былай депті: «Жөніңе кетсейші. Дүние кең, екеумізге де еркін жетеді ғой!»

— Aha! — деді капитан Гуль көп мағыналы үнмен.

— Ие, сударь!

- Бенедикт мырза, бұл сөзді Франклиннен көп бұрын басқа біреудің айтқанын білесіз бе?

- Басқа біреу?!

- Ие, оны Тоби ағай айтқан екен.

- Ол энтомолог болған ба? — деп сұрады жалма-жан Бенедикт ағай.

- О, жоқ, Стерннің Тоби ағайы энтомолог болмаса да, мұрнының астына келіп ызыңдаған шыбынға: «Әрі кет, оңбаған сорлы! Мен саған зиян келтіріп қайтем? Дүние кең, қысылып, қымтырылмай-ақ екеуміз де еркін сиямыз» деген сөзді мейірбандық етіп айта алған.

- Бұл Тоби ағай дегеніңіз жігіт екен! — деп айқайлады Бенедикт ағай.— Ол кісі өлген бе?

- Өлген болар деймін,— деп жайбарақат жауап қатты Капитан Гуль,— өйткені Тоби ағайдың өзі дүниеде болған емес.

Жұрттың бәрі Бенедикт ағайға қарап күліп жіберді.

Бұл сияқты достық әңгіме-әзіл, ұзаққа созылған жолдың қысқаруына себепші болды. Бенедикт ағай қатысқан жердегі әңгіме энтомология ғылымының маңында болатындығы өзінен өзі түсінікті.

Теңіз беті толқынсыз үнемі тынық болды, бірақ баяу ескен жел, кеме желкенін әлсіз керіп, «Пилигримнің» шығысқа қарай жүзуі мандымады. Капитан Гуль кеменің жел жақсы соғатын аймаққа енуін асыға күтті.

Бенедикт ағай энтомологияның жасырын сырын Дикке түсіндірмек болып әрекеттенгенін айта кетуіміз керек. Бірақ жасөспірім оның бұл құрметіне көңіл бөліңкіремей, жалтара берді, сондықтан ғалым лекцияны негрлерге оқи бастады. Ақырында шыбын-шіркей туралы әңгімеден олар да тойып, қашқалақтай берді. Бенедикт ағай палубада көрінсе-ақ болды, негрлер команда бөлмесіне кіріп тығылатын болды. Құрметті энтомолог енді лекцияны бір ғана тыңдаушыға — тек Геркулеске ғана оқып қанағат етуіне тура келді; ол Геркулестің бит-бүргеден жарғаққанаттыларды ажырата аларлықтай қабілеті барлығын білген еді.

Алып негр енді қоңыздар арасында болды, олардың ішінде ызылдауық қоңыз, шелкундар, мүйізді қоңыздар, ұзынтұмсық қоңыздар, шұбар қоңыздар, қабық кемірушілер, дән жеушілер, тағы басқалар бар. Геркулес Бенедикт ағайдың коллекциясын аударыстырып көре берді; Бенедикт ағай өзінің кеудіреп тұрған құрт-құмырсқаларын Геркулестің жұп-жуан қышқаштай қатты қолдарымен дөрекі ұстағанын көргенде, қиратады деп қорқып, зәресі қалмады. Бірақ есейіп қалған оқушы лекцияны аса зейін қоя тыңдайтын-ды. Сондықтан да профессор өз байлығын алыптың қолына беруге тәуекел етті.

Бенедикт ағай Геркулеске сабақ беріп жүрген кезде, миссис Уэлдон да кішкентай Джекке жазу жаздырып, хат танытты, ал Дик Сэнд оған есеп бастамасын үйретті.

Үйретілген сабақ қызғылықты ойын сияқты болғандықтан, бес жacap сәби оқуды оңай меңгеріп кетті. Миссис Уэлдон, кішкентай Джекке оқу үйреткенде, әліппе қолданбай, қызыл бояумен үлкен етіп әріптің таңбасы салынған ағаш ойыншық қолданды. Кейде ол әріптерден бірер сөз құрастыратын да, араластырып жіберіп, әлгі сөзді қайтадан құрастыртатын-ды.

Бұл ойын балаға аса ұнады. Ол біресе әріптерден сөз құрап, біресе барлық әріптерді араластырып жіберіп, әлгі сөзді қайтадан құрап, каютада немесе палубада күн сайын ұзақ уақыт әуреленетін болды.

Бұл ойын дәріптеп айтуға тұрарлық, сондай ғажап, ойда жоқ бір оқиғаның пайда болуына себепші болған еді.

Бұл уақиға тоғызыншы февраль күні ертеңгісін болды.

Джек текшеден бірер сөз құрастырып палубада отыр, сөз құрастырылған текшені Джек араластырып жіберген соң, Том қарт әлгі сөзді жаңадан өзі құрауға тиіс. Ол Джектің нендей сөз құрастырғанын көрмеу үшін, көзін қолымен басып, ойын тәртібін сақтап, бір шетте отыр.

Онда бас әріптер мен жол әріптерден басқа, цифрлар жазылған текшелер де бар-ды. Сөйтіп бұл ойын оқып үйрену үшін ғана емес, есеп үйрену құралы да болды.

Джек текшелерді қатарынан тізіп қойды да, қабағын түйе түсіп, ішінен өзіне керекті әріпті алды. Ауыр жұмысқа баланың беріліп кеткендігі сонша, тіптен өзінің қасында жүрген Дингоны да байқаған жоқ.

Ит ойда-жоқта бір әріпке көзін қадап, тұрған орнында сіресті де қалды. Оң жақ алдыңғы аяғын көтеріп, құйрығын бұлаңдатты. Сосын текшені тістеп алып, бірнеше қадам арырақ апарып палубаға қойды.

Бұл текшеде «С» әрпі жазылған еді.

— Бер, Динго! — деп айқайлады Джек, текшені Динго жеп қоятындай көріп.

Динго қайтып келді де, тағы бір әріпті тістеп алып ана әріптің қатарына апарып қойды.

Екінші текшеде «В» әрпі бар-ды.

Джек айқайлап жіберді.

Оның айқайына палубада жүрген миссис Уэлдон, капитан Гуль және Дик Сэнд — бәрі жүгіріп келді.

Джек оларға иттің таңғажайып қылығын баяндады.

Динго әріп таниды екен! Мұны кішкентай Джек өз көзімен көрген.

Дик Сэнд текшені Джекке әкеліп бергелі итке барып еді, Динго оны ырылдап қарсы алды.

Сонда да болса жасөспірім текшені иттің алдынан алып, қалбырдағы текшелерге әкеліп қосты. Динго жүгіріп келіп, әлгі екі әріпті қалбырдан қайта аралап тауып алды да, бір шетке апарып қойды. Әріптің үстіне аяғын салып, ешкімге бермеймін деген сияқты кейіп көрсетіп, тұрған адамдарға алара қарады. Әліппенің басқа әріптеріне қараған да жоқ, оған бөтен әріптер мүлдем керексіз сияқты.

— Нендей ғажап! — деп дауыстады миссис Уэлдон.

— Шынында да өте ғажап,— деді капитан, текшеге тесіле қарап.

— С, В,— деп оқыды миссис Уэлдон.

— С, В,— деп капитан Гуль де қайталады.— Дингоның қарғы бауындағы әріптер де осы!

Сосын ол қарт негрге кенет бұрылып:

— Сіз бұл итті «Вальдек» капитаны жуырда асырап алды дедіңіз білем? — деп сұрады.

— Ие, Дингоның «Вальдекке» келгеніне небәрі екі-ақ жыл шамасы ғана.

«Вальдектің» капитаны бұл итті Африканың батыс жағалауынан тауып алып па еді?

— Ие, Конго жағасынан тапқан. Бұл туралы «Вальдек» капитанының бір емес, әлденеше рет айтқанын естігенім бар.

— Сөйтіп, Дингоның бұрынғы иесінің кім екенін және оның Африкаға қалай барып қалғанын ешкім білмеді ме?

— Ол жағы ешкімге мәлім емес, капитан. Иттің тағдыры тастап кеткен нәрестеден де жаман ғой: өйткені, оның ешқандай документі, айтуға тілі жоқ.

Капитан Гуль ойға қалды.

— Сіз, бұл екі әріптен бірдеңе түсіндіңіз бе? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Ие, миссис Уэлдон, бұл әріптер мені ойға қалдырып тұр... Дегенмен, мүмкін, әлдеқалай дөп келе қалған болар.

- Қалайша?

- Бұл екі әріпте мән болуы мүмкін, бұлар бір ержүрек саяхатшының тағдырын анықтауға жәрдем етер деймін.

- Сіздің не айтқалы тұрғаныңызға түсіне алмадым.

- Миссис Уэлдон, сабыр етіңіз, қазір айтам: 1871 жылы, дәлірек айтқанда, бұдан екі жыл бұрын, бір саяхатшы континентті батыстан шығысқа қарай кесіп өтпек болып, Францияның географиялық қоғамынан тапсырма алып, Африкаға жөнелген. Оның экспедициясының аттанған жері дәл Конго өзенінің жағасы болатын. Барып тірелетін ақырғы пункті Ровум өзенінің сағасындағы Дельгадо мүйісі; саяхатшылар Ровум өзенін жағалап төмен ағуға ниеттенген. Ол Самюэль Верной деген адам еді.

- Самюэль Вернон?! — деп қайталады миссис Уэлдон.

- Ие, Самюэль Вернон. Байқайсыз ба, ол кісінің аты мен фамилиясы Дингоның алфавит ішінен аралап алған әріптерінен басталады, және ол әріптер оның қарғы бауына ойылып жазылған.

— Шынында да сәйкес екен,— деді миссис Уэлдон.— Ал сонымен ол саяхатшы не болды?

— Ол кісі экспедицияға аттанып кеткен,— деп жауап қатты капитан Гуль,— сол күннен бері одан ешқандай хабар жоқ.

— Мүлдем хабарсыз кетті ме? — деп сұрады Дик Сэнд.

— Ие, мүлдем хабарсыз,— деді капитан Гуль.

— Бұдан нендей қорытынды шығармақсыз?—деп сұрады миссис Уэлдон.

— Демек, бұл ит...

— Бұл ит, Самюэль Вернонның иті болса керек. Бірақ егер менің болжалым әділетті болса, Динго қожасынан гөрі бақыттырақ: ол өзін «Вальдектің» капитаны тауып алған жерге, Конго өзенінің сағасына кері оралып жетуіне мүмкіндік болды.

— Капитан, сіз мынаны айтыңызшы, француз саяхатшыға ит еріп шыққанына сеніміңіз бар ма, әлде бұл сіздің тек жорамалыңыз ба?

— Жоқ, миссис Уэлдон, бұл менің тек жорамалым ғана,— деп жауап қатты капитан Гуль.— Дегенмен, Дингоның бүкіл алфавит арасынан «С» пен «В» әрпін ажырата білуі, Самюэль Вернонның иті екендігіне талассыз дәлел бола алады. Әрине, иттің жиырма алты әріптен құралған алфавит арасынан екі әріпті ажырата білуді қайдан және қалай үйреніп жүргенін айта алмаймын. Әйтеуір сол екі әріпті Дингоның білетіні анық, ана қараңызшы, оның текшелерді аяғымен ысырып қоюы, мынаны оқыңыз деп бізге жалынған сияқты емес пе?

Шынында да Дингоның қылығын басқаша пайымдауға болмайтын еді.

— Бұл қиын экспедицияға Самюэль Вернон жалғыз шыққан ба? — деп сұрады Дик Сэнд.

— Білмеймін,— деді капитан Гуль.— Бірақ жергілікті халықтан жүк көтеруші отряд алуы ықтимал.

Осы минутта Негоро палубаға шыға келді. Алғашқыда оның келгенін ешкім байқаған жоқ, және «С» пен «В» әрпін бұрынғысынша аяғымен басып тұрған итке португалдың отты көзімен қарағанын да ешкім сезбесе керек. Бірақ Динго кеме аспазын көрісімен, тісін ақситып ызалана ырылдады.

Негоро сол сағатында кері бұрылып өзінің каютасына кіріп кетті, бірақ оның итке қарап өткен отты көзінде ешқандай жақсылықтың нышаны жоғы айқын еді.

— Мұнда бір құпия сыр бар екен,— деп күбірледі капитан Гуль.

— Иттің алфавит ажыратуды үйренуі ғажап емес пе? — деді Дик Сэнд.

— Жоқ, жоқ! — деп айқайлады кішкентай Джек.— Мамам оқи да, жаза да білетін иттің әңгімесін маған талай айтқан. Ол иттер тіптен мектеп мұғалімі сияқты домино ойнауды да біледі екен.

— О, қарашығым,— деді миссис Уэлдон күлімсірей сөйлеп,— мен саған Мунито деген итті әңгіме еткенмін, ол ит мүлде сенің айтқаныңдай білімді емес. Егер менің естігеніме сенетін болсаң, Мунито өзінің сөз құрастырған әріптерін бірінен бірін ажырата да білмейді, оның «білгірлігіндегі» күллі жасырын сыр, — есту органының аса сезгіштігінде екен. Оның иесі бір пысық американ болған, ол Мунитоның бұл қасиетін біліп, итті үйрете бастайды, сөйтіп, ақырында таң қаларлық нәтиже шығарған.

— Миссис Уэлдон, ол адам Мунитоны қалай үйретті екен? — деп сұрады, жас әйелдің әңгімесіне Джектен де бетер қызыққан Дик.

— Ол былай, достым! Мунито жиналған жұртқа «ойын» көрсетерде, стол үстіне мына текшелер сияқты әріп таңбасы салынған текшелер қойылады. Ит құрастырылуға тиісті сөзді халықтың айтуын күтіп стол үстінде әрілі-берілі жүре береді. Айтылған сөзді ит иесінің білуі шарт.

— Демек, иесі қасында болмаса...— дей беріп еді Дик.

— ...Ит өздігінен түк те істей алмас еді,— деп миссис Уэлдон Диктің сөзін жалғастырып әкетті.— Әріп таңбалары жазылған текшелердің стол үстінде жаюлы жатқанын жаңа ғана айтып өттім, Мунито ол әріптердің жанына келіп әрілі-берілі жүре береді. Құрастыратын сөзге керекті әріптің тұсына келеді де, қалт тұра қалады, бірақ ол өзіне керекті әріпті танығандықтан тоқтайды емес, иесінің қалтасындағы тіс шұқуыш қауырсынның шырт еткен дыбысын естіп тоқтайды, қауырсынның шырт еткенін басқа адамдар аңғармай қалады. Болмашы дыбыс иттің әлгі текшені алып, басқа текшелердің қатарына апарып қоюына берілген белгі еді.

— Мұндағы жасырын сыр бар болғаны осы-ақ па? — деді Дик Сэнд.

— Ие, бар болғаны осы, жасырын сырдың ешқандай қиындығы жоғын байқаған боларсың,—деп жауап қатты миссис Уэлдон.— Дегенмен, циркте көрсетілетін басқа да фокустердің көпшілігі осы сияқты оңай болады. Иесі жанында болмаса, Мунито «талантты білгірлігін» өздігінен істей алмас еді. Ал енді мына Динго Самюэль Вернонның жоғында-ақ,— егер мұның иесі шынында да сол болса,— мына екі әріпті тани білді, мен бәрінен бұрын осыған таңданып тұрмын.

— Расында да бұл таңданарлық уақиға,— деді капитан Гуль:—Дегенмен, бұл арада Динго жұрттың қалауымен сөз құрастырып тұрған жоқ: оның аралап алатыны тек қана екі әріп, сол әріптен жаңылып жаза баспайтыны ғажап. Бір ит қайыршыларға үлестіруге арналған қалдық астан ас сұрап монастырь есігіндегі қоңырауды шылдыратуды үйренген екен, сол ит ет қақтайтын істік темірді күнара аударып тұруға тиіс бопты, осы жұмысын кезексіз күндері істемей жүріпті. Мүмкін, ол иттер біздің Дингодан анағұрлым зейіндірек болар. Бірақ әңгіме онда болып тұрған жоқ. Біздің алдымызда талассыз екі факты тұр: Динго, текше алфавитының ішінен тек қана «С» пен «В» әрпін аралап алады. Шамасы, ол басқа әріптерді танымайтын шығар. Бұдан бір ғана қорытынды шығаруға болады: осы екі әріп иттің есінің қалмастай бір уақиғаға себеп болған.

— Ах, капитан Гуль,— деп күрсінді Дик Сэнд,— Дингоның тілі болса, мына екі әріпті қайдан білетінін және аспазға неліктен тісін қайрайтынын айтып берер еді!

— Tic болғаныңа! — деп күлді капитан Гуль, Динго есінегенде оның ақсиған өткір тісін көрсетіп.

Алтыншы тарау

КӨКЖИЕКТЕН КӨРІНГЕН КИТ

Дингоның адам таңқаларлық қылығы капитан Гульдің, миссис Уэлдонның және Диктің кеме кормосындағы әңгімелеріне әлденеше рет тақырып болғанын аңғару қиын емес. Кеме аспазының мінезі әзірге бұрынғысындай қалтқысыз бола тұра, жас матрос іштей Негороға сенімсіз қарады.

Бақтағы команда бөлмесінде болған әңгімеде, оқи білетін иттердің арасында Динго білімдірек, тіпті кейбір жаман-жәутік матростардан жақсырақ жаза алады деген сөздер айтылды. Егер ол әзір адамша сөйлемесе, оның құпия сырды сақтай тұруға байланысты бірер себебі бар шығар.

— Бір сәтті күні,— деп шешенси кетті рульші Болтон, — бұл төбеттің маған келіп: «Болтон, біз бүгін қай жаққа қарай бет алып бара жатырмыз? Норд-вестке ме, болмаса вест-полунордқа ма?» деп сұрағанын әлі-ақ көрерсіздер. Әрине, сонда мен оған жауап қайырамын ғой.

— Тіл білетін хайуандар аз емес,—деді екінші матрос,— мысалы, сауысқандар, тотылар!.. Олар сөйлей білгенде, ит неге сөйлемеске? Ауызбен сөйлеуден гөрі, тұмсықпен сөйлеу анағұрлым қиынырақ болар.

— Дұрыс қой,— деді боцман Говик,— дегенмен, адамша сөйлейтін ит ешқашан болған емес.

Дүниеде адамша сөйлей алатын ит бар екенін «Пилигрим» командасы білсе, қайран қалар еді. Бір дотчан ғалымның жиырма сөзді анық айта алатын иті болыпты. Бірақ иттің сөзі мен мағыналы сөздің арасы жер мен көктей алшақ жатыр. Дотчан ғалымның итінің үн шығаратын мүшесі, дауысты анық шығара алатын болып ерекше жаралған. Бірақ ол ит айтылған сөздің мазмұнына, тотыдан немесе шықылдақ торғайдан артық түсінбеген. Сөйлей білетін хайуандар үшін бұл сөздер ән мен айқайдың бір түрі сияқты.

Қанша айтқанмен, әйтеуір «Пилигрим» бортында Динго ең қадірлі хайуан болды. Иттің осы ерекшелікті мақтан етіп мардамсымағанын айта кету керек. Капитан Гуль ағаш текшелерді иттің алдына бірнеше қайтара жайып тастап байқау жасады, бірақ Динго жаңылып не болмаса қобалжымастан «С» мен «В» әрпінің таңбасы салынған текшені ғана ала берді. Алфавиттің басқа әріптеріне қараған да жоқ.

Капитан Гуль осы тәжірибесін Бенедикт ағайдың алдында бірнеше рет қайталап жасады. Бірақ ғалымның бар ықыласы жәндікте болып, Дингоның қылығына ешқандай қызықпады.

Бұл сияқты қабілеттілік тек итке ғана тән деп ойлауға болмайды,— деді: ол бір күні.— Басқа да толып жатқан ақылды хайуандар бар. Бірақ олар да ит сияқты, ішкі сезімге бағынады. Дегенмен, кеменің апатқа ұшырап талқаны шығатынын алдын ала сезіп кемеден қашатын егеуқұйрықты мысалға алсақ та болады. Құндызды еске түсіріңіз, олар өзен суы көтерілер алдында өздерінің бөгеттерін биіктетіп алады, есектің қатері деген қатер тіптен тамаша; өлген иесін жоқтап, соның қайғысынан ақырында өзі де өлген атты да айта кетуге болады. Үйретілген кұстың үйретушісіне ілесіп бір сөйлем сөз сөйлегені де белгілі. Біз бір бөлмедегі қонақтың есебін дәл санап шығаратын тотыны да білеміз, оның бұл данышпандығын астраномия обсерваториясының есепшісі де күндер еді. Құмырсқалар үлкен қалаларымыздың құрылысшыларын үйрете алады. Мен титімдей ғана жәндіктердің де ақыл-сезімінің өрістегеніне шексіз мақтанамын. Бір кардиналдың (католик дінбасыларының бірі) тотысы туралы әңгіме бар, ол тоты бүкіл дұғаны мүдірмей қатарынан оқып шығатын болыпты; тоты бұл еңбегі үшін жылына жүз алтын ақша алып тұрыпты деседі. Физика заңын білмейтін су өрмекшісі су түбіне ау күмбезін орнатады, бүргелер желгіш ат сияқты арба сүйрейді, олар сапта тұрып жаттығу ісін карабинерлерден кем орындамайды, олардың зеңбірек атуы, Вест-Пойнтты бітіріп диплом алған зеңбірекшілерден ешбір кем емес. Жоқ, Динго сіздердің мақтауларыңызға лайық емес. Ал енді ол әліппеге жетік болса, онысы өз еңбегі боп табылмайды, бұл әлі де біз білмеген «сayатты иттер» тұқымынан шыққан болуы ықтимал.

Бірақ, көпшілік пікірінше, күншіл энтомологтың бұл сияқты сөздері Дингоның беделін ешбір кеміте алмады, ол туралы және иттер дүниесіндегі адам таң қаларлық уақиғалар жайындағы әңгімелер бақта бұрынғысынша өтіп жатты.

Итті мақтаған қызу әңгімеге жалғыз-ақ Негоро қатысқан жоқ. Әлде ол оны өте-мөте ақылды деп ойлайтын болар.

Дингоның кеме аспазына деген өштігі өзгерместен бұрынғы күйінше қала берді. Егер Динго, біріншіден, өзін өзі қорғауға қабілетсіз ит болса, екіншіден, оны бүкіл экипаж жақсы көріп қадірлемесе, Негоро Дингоның сыбағасын берер де еді.

Негоро енді бұрынғыдай емес, Дингоның көзінен аулақ жүретін болды. Текше алфавитінен кейін адам мен иттің арасындағы өшпенділік өршіп бара жатқанын Диктің байқауына, Негороның бұл қашқалақтауы кедергі бола алмады. Ол екеуінің арасындағы бұл сияқты өшпенділік мүлдем түсініксіз мәселе еді.

Адамдарды мезі қылып, «Пилигримді» бір орыннан тапжылдырмай февральдың онына дейін созылған тымырсық, солтүстік-шығыстан қарсы соққан желге ауысты. Бірақ сол күні норд-осттың желі бірсыпыра бәсеңдей түсті, енді капитан Гуль тез арада жел ыңғайы ауысады деп үміттене бастаған-ды. Солтүстік-батыстан жел соқса, кеме желкендерін түгел көтеруге мүмкіндік болады, капитанның үміттенгені де осы еді. «Пилигримнің» Окленд портынан шыққанына небәрі он тоғыз күн. Кідіріс көп емес, жел ыңғай соқса, жақсы жабдықталған кеме, бос өткен күндердің есесін оп-оңай толтырар еді. Бірақ жел әлі ауысқан жоқ. Мұны бірнеше күн күту керек болды.

Мұхит беті бұрынғысындай құлазыған күйі. Оңтүстік полюс теңіздерінде кит аулап жүрген аушылар елдеріне қайтуды әлі ойлаған да жоқ. Сондықтан да, ерекше жағдайдың қысымымен кит аулау кәсібін уақытынан бұрын тоқтатып, аушылық орнын тастап кеткен «Пилигрим», тропикке қарай Козерогқа бара жатқан бірер кеме кездесер деп үміттенген.

Жоғарыда айтылып өткен Америка мен Австралия арасында қатынап тұратын трансокеандық пакетботтар өте төмен ендікпен жүретін-ді.

Алайда теңіз беті иесіз жатқан кездерде айнала төңіректі шолмай бейқам отыруға болмайды. Теңіз беті ілтипатсыз теңізшіге біркелкі өзгеріссіз көрінгенмен, нағыз теңізші оның құбылып, алуан түске еніп тұрғанын көре алады.

Теңіздің көз тойғысыз көркем көрінісі, теңіз сүйетін адамдарды рақатқа бөлейді. Міне, бір уыс теңіз шөбі қалқып келеді, ұзын-ұзын теңіз өсімдігінің теңіз бетінде болмашы ғана ізі қалып барады; ана бір жақта тақтай сынығы көрінеді; ол сынықта не-не қызық жұмбақты жағдайлар болуы мүмкін. Осынау шексіз көк айдын адам қиялына қаншама азық десеңізші! Бірде бу болып бұлтқа ұшып, бірде жаңбыр болып теңізге құйған осы бір су тамшыларының әрқайсысында әлдене бір апаттың құпия сыры жоқ деймісіз!

Мұхиттың құпия сырын алдыңа жайып сала білетін адамдардың сол бір алғыр ақылы жан сүйсінерлік нәрсе-ау!

Судың бетінде де, түбінде де — қайда қарасаң да қайнаған өмір. «Пилигрим» жолаушылары, қыс болып суық түсер қарсаңында поляр жақтан қайтып бара жатқан құстардың ұсақ балықтарды аулап жүргенін тамашалап келе жатты. Дик Сэнд аңшы мылтығына да, алты атарға да — екеуіне бірдей мерген болатын: жас жігіт ұшып бара жатқан құстардың бірнешеуін атып түсірді.

Ақ дауылпаздар аспанда қалықтап айналып жүр. Сонау шырқау биікте, аспан айдынына шарықтай өрлеп, алып шағалалар қалықтайды. Судан алатын азығын көргенде, біресе ол жағына, біресе бұл жағына төңкеріліп, төмен қарай құйылғаны-ақ тамаша! Балықты іліп алған кейбір алып шағалалар, толқын жалын жалай ұшып, аспандайды.

Теңіз бетінің осылай үздіксіз құбылуы кереметтей көркем көрініс. Тек табиғат құбылысына немқұрайды салқын қарайтын кейбір адамдарға ғана теңіздің бірқалыпты көрінуі ықтимал.

Февральдың оны күні миссис Уэлдон «Пилигрим» палубасында серуендеп жүріп, теңіз бетінің кенет қызғылт тартып бара жатқанын байқап қалды. Су қанмен боялған тәрізді боп көрінді. Осы жұмбақ қызыл алқап көз жетерлік жерге тегіс жайылған.

Миссис Уэлдон, палубада кішкентай Джекпен ойнап жүрген Дикке қарап:

— Дик, ана қарашы, теңіз беті нендей ғажап. Мына қызыл бояу қайдан пайда бола қалды? Бұл әлде бір түрлі теңіз шөбі болар ма? — деді.

— Жоқ, миссис Уэлдон,— деді бала жігіт,— теңіз суын бояп тұрған миллиондаған құмдай ұсақ шаяндар, бұл жәндіктер теңіздің сүт қоректі алып хайуандарының азығы. Балықшылар бұларды «кит көжесі» дейді.

— Ұсақ шаяндар! — деді миссис Уэлдон таңданып.— Тіптен құртымдай екен, өздерін теңіз жәндіктері десе де болады! Бенедикт ағай бұларды коллекциясына қуана-қуана қосатын болар.

Сөйдеді де, миссис Уэлдон айқайлап Бенедикт ағайды шақырды.

— Бенедикт ағай, мұнда келіңізші...

Бенедикт ағай мен капитан Гуль каюталарынан қатар шықты.

Бенедикт ағай, ана қараңызшы! Теңіз бетіндегі құжынаған қызыл дақты көресіз бе? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Ие, көрдім,— деп дауыстады капитан Гуль.— Кит көжесі ғой! Мінеки, Бенедикт мырза, шаянсымақтарды зерттейтін болсаңыз, өте қолайлы жағдайыңыз келді.

— Түк те емес! — деді энтомолог.

— Түк емесі қалай? — деп таңданды капитан.—Бұларға сіздің көңіл бөлмей, немқұрайды қарауға хақыңыз жоқ! Егер жаңылмасам, бұл шаянсымақтар — буынды жәндіктер тобына қосылады, және сапа жағынан да...

— Түк те емес! — деді Бенедикт ағай басын шайқай түсіп.

— Япырай! Энтомологтың бұл сияқты немқұрайдылығы...

— Капитан Гуль,— деп Бенедикт ағай оның сөзін бөлді,— сіз менің жәндік зерттеуші екенімді ұмытпаңыз.

— Демек, Бенедикт мырза, сіз бұл шаянсымақтарға қызықпайтын болдыңыз ғой? Егер сіздің кит құрсағындай құрсағыңыз болса, мына тойға қандай қуанар едіңіз! Миссис Уэлдон, біздер кит аулаушылар теңізде жүріп бұл сияқты шаянсымақтарға кездесе қалса, гарпун мен қайықтарымызды әзірлеп қоюға асығатынбыз. Мұндай жағдай ұшырасса, олжаның жуық екеніне күмәнданбауға болады...

— Бірақ мына құртымдай ғана шаянсымақтарға кемедей үлкен кит тоя қоя ма? — деп сұрады Джек.

— Ей, балапаным, мұның таңданарлық несі бар? — деді капитан Гуль.— Астың ең дәмдісін жарма мен майда тартылған ұннан пісіреді ғой. Киттер бұл сияқты шаянсымақтар тобына кезіге қалса, мұны оның үшін жаюлы тұрған дастарқан дей бер. Оның кеңірдегінен келгенше көжеге тоюы үшін тек қана аузын ашса, болғаны. Мың-мыңдаған шаянсымақтарды асап алады да аузын жабады. Оның таңдайындағы щетка сияқтанып салбырап тұрған «кит мұрты» деп аталатын мүйіз талшықтар сүзекі болып балықшы ауының міндетін атқарады. Сөйтіп, оның аузына түскен шаянсымақтар құтылып кете алмайды, сенің жұтқан көжең қарныңа қарай қалай жылжыса, мың-мыңдаған шаянсымақтар да киттің орасан кең құрсағына солай жылжи береді.

— Джек, сен кит мырзаның шаянсымақтарды бір-бірлеп қабығын аршып уақыт оздырмайтынын біліп қой! — деп үстеді Дик.

— Алып мешкей көжемен жеңсігін басып жатқан кезде,— деп капитан Гуль сөзін жайғастыра берді,—оны шошытпастан кеменің мүлдем таяу барып қалуы да ықтимал. Кит аулаушылар осындай жағдаймен...

Осы сәтте, капитан Гульдің сөзін қостағандай, вахтада тұрған матрос айқайлап жіберді:

— Кит! Алдыңғы жағымызда, сол жақ бортқа таман!

Капитан Гуль ұшып тұра келді де:

— Кит! — деп айқайлады. Ол кенет аңшылық делебесі қозып, тұмсыққа қарай тұра жүгірді.

Оның соңынан миссис Уэлдон, Джек, Дик Сэнд, Бенедикт ағай да бара жатыр.

Төрт миль шамасы ық жақта теңіз беті қайнап жатқан тәрізді.

Тәжірибелі кит аңшысы қателеспепті: теңіздің сүт қоректі алып хайуаны шаянсымақтар тобының арасында жылжып жүр екен. Бұл хайуанның қай түрлі кит екендігін анықтауға екі ара орасан алшақ еді.

Бұл, бәлкім, солтүстік теңізде жүретін аңшылардың көбірек аулайтын нағыз киттерінің бір түрі болар? Нағыз китте арқа қанат болмайды. Олардың жарғақ қанаты тым жалпақ та, кесіп алғандай моп-молтақ, ал мүйіз талшықтары— кит мұрты — аса ұзын да көп болады. Әйтсе де нағыз киттің ұзындығы он екі метрден он алты метрге шейін келеді, некен-саяқ жиырма метрге жететіндері де, тіптен одан артық келетіндері кездеседі, тері астындағы май қабаты жарты метрге жетеді. Бұл сияқты алып киттің бір өзінен ғана үш жүз гектолитрге тарта май алуға болады.

Бұл әлде жолақ жон немесе бүкіш кит болар? Бүкіш киттің бауыр ескегі ұзын, қанат сияқты болады, ұзындығы үш метрге таяу. Бүкіш киттер, киттің ішіндегі ең жуаны да ебедейсіз, ең ойыншылы болады: ол дәйімі су бетіне ыршып шыға береді.

Мына көрінген кит ірі жолақжон болуы да ықтимал. Жолақжондар ірілік жағынан нағыз киттерден қалыспайды, салмағы да бір мың екі жүз центнерге жуық.

Әзірге бұл көрінген қай тұқымды кит екенін ажыратудың мүмкіндігі болмады.

Капитан Гульдің өзі және «Пилигримнің» бүкіл экипажы сүт қоректі хайуандарға сұқтана қараумен болды.

Егер сағат шебері әлдеқалай басқа бір бөлмеде ілулі тұрған сағатты көрсе, оған сағаттың бұрауы таусылған, бұрау керек сияқты көрінеді, ал енді кит аулайтын аңшы теңіз бетінде жатқан китті көрсе қайтер еді? Ұсақ аң аулаушыларға қарағанда, ірі аң аулайтын аңшылар, өз кәсібіне көбірек көңіл бөледі деседі. Егер ірі аңның желігі де күшті болса, онда піл мен кит аулаушылар қайтпек?

«Пилигрим» экипажы кеменің жүгін толтырмай елге қайтқандарына наразы еді, өйткені бұл жағдай матростардың табысын азайтқан-ды.

Капитан Гуль теңіз бетіне қараумен болды. Кит әлі алыста, көмескі көрінеді, бірақ танау тесігінен шаншылып аспанға атылған суға қарап, оның қай түрлі кит екенін шамалауға болатын еді.

— Бұл нағыз кит емес! — деді капитан Гуль.— Нағыз киттің фонтанынан мынаның фонтаны биігірек. Бүкіш те емес! Фонтанның шуылы, алыстан естілген зеңбірек гүріліндей боп шықса, бүкіш екен дей бер. Мына киттің шуылы мүлдем өзгеше. Дик, сен бұған қалай дейсің? — деді капитан Гуль бала жігітке қарап.

— Мен мұны жолақжон кит болар деймін,— деп жауап қатты Дик Сэнд.— Фонтанының күштісін қараңызшы. Егер жаңылмасам, бұл ерекшелік тек жолақжон киттерге ғана тән?

— Дұрыс айтасың, Дик! — деді капитан Гуль.— Ана қызыл судың ішінде жүзіп жүрген жолақжон екендігінде күмән жоқ.

— Қандай тамаша! — деп айқайлады кішкентай Джек.

— Ие, балақайым, ол алып хайуан жайбарақат көжесін сылқытып жүр, тіптен өзін кит аулаушылардың бақылап тұрғанын да сезер емес!

— Меніңше,— деді Дик Сэнд салмақты пішінмен,— бұл жолақжонның ең ірісі болса керек.

— Күмән жоқ! — деп жауап қатты капитан Гуль көзі жайнап.— Оның ұзындығы кем дегенде жиырма екі—жиырма үш метр.

— Тамаша! — деді боцман.— Осындай киттің алтауы болса, «Пилигримнің» жүгі жетіп жатыр.

— Ие...— деп күрсінді капитан Гуль.

Китті анықтап көру үшін бушпритке шықты ол.

— Егер біз осы китті соғып алсақ,— деп боцман оның сөзін жалғады,— бос тұрған кеспектердің кем дегенде жарымын майға толтырар едік-ау...

— Ие... шынында да... не! — деп күбірледі капитан Гуль.

— Бұл, ақиқат,— деді Дик Сэнд,— бірақ бұл алып жолақжонға шабуыл жасау — қауіпсіз де емес, қиын. Жолақжонның құйрығы сұмдық күшті болады, бұған сақтанып бару керек. Ең мықты деген қайықты, мұндай жолақжонның құйрығы бір соққаннан қалдырмай быт-шыт қылады. Бірақ бұл еңбекке тұрарлық олжа.

— Бұл жолақжон бізге аз олжа емес!— деді матростардың бірі.

— Бұл жолақжонмен тілдеспей өтіп кете берудің өзі өкінішті! — деп даурықты үшіншісі.

Осы жолақжонды аулауға бүкіл команданың көңілі кетті. Су бетінде жүзіп жүрген денеде жүз кеспек май бар. Тек кеспектердің аузын тосса болғаны — май өзінен-өзі сорғалап құйылғалы тұр.

Матростар бизан-мачтаның рейіне шығып, киттің әрбір қимылына сұқтана қарасып тұрды.

Капитан Гуль үндеген жоқ. Ойланып тырнағын тістей берді.

Мына жолақжон, аса қуатты магнит сияқты, бүкіл экипажымен «Пилигримді» өзіне қарай тартты.

— Мама! Мама! — деп кішкентай Джек кенет айқайлап жіберді.— Киттің түрін көргім келеді!

— Ах, балақайым, китті жақыннан көргің келді ме? Несі бар, сенің құмарыңды неге қандырмасқа? Рас емес пе, достарым? — деп капитан Гуль матростарға қарады, ол аңшылық желігімен бұдан былай қарыса алмады.— Бізде адам кемістеу... Дегенмен, қайтсек те амалдармыз деймін...

— Амалдаймыз, амалдаймыз! — деп матростар бір дауыспен айқайлап жіберді.

— Мен гарпуншылық міндетін бірінші рет атқарғалы тұрғаным жоқ, ұмытып қалмадым ба екен, байқап көрейін...

— Ура! Ура! Ура! —деп экипаж бір ауыздан жауап қайырды.

Жетінші тарау

АУҒА ДАЙЫНДАЛУ

Сүтқоректі алыптың көрінуі «Пилигрим» экипажына неліктен бұл сияқты қозғау салуы, әрине түсінікті мәселе. Теңіз бетінде қызыл алаптың ортасында жүзіп жүрген кит орасан ірі көрінді.

Бұл китті соғып алып кеме трюмін толтырсақ деген үміт — олқы құмарлық емес! Аңшылар бұл сияқты ұтыры келіп тұрған жағдайдан қайтып қана құр алақан қала алсын?

Миссис Уэлдон капитан Гульден:

— Бұл китке шабуыл жасау қауіпті емес пе? — деп сұрады.

— Жоқ, миссис Уэлдон,— деп жауап қатты капитан Гуль — Ешқандай қауіп жоқ... Китті жалғыз қайықпен әлденеше рет аулағаным бар, көздеген мақсатыма жетпей қайтқан сапарым болған емес. Қайталап айтамын, бізге төніп тұрған ешқандай қауіп жоқ, ендеше, сізге де қауіп жоқ.

Миссис Уэлдонның көңілі орныққандай болды, ол басқа жағын қайтып сұрамады да.

Капитан Гуль сол сағатында жолақжонды аулауға керекті дайындықтар жасауға бұйырды. Ол осы жолғы аушылықтың қиынға соғатынын жақсы білді, сондықтан да сақтануға қажетті барлық шараларды қолдануға ұйғарды. Кит аулауға үш қайық баруы керек еді, капитан Гуль сол үш қайықтың орнына болғаны жалғыз-ақ қайық жібере алатын болды. Кит аулау маусымында «Пилигримнің» тұрақты командасына жәрдемдесу үшін Жаңа Зеландиядан матростар мен гарпуншылар алғанын жоғарыда айтып өттік. Қазіргі кезеңде ол жәрдемші команда жоқ, енді «Пилигримнің» ауға шығара алатыны тек болғаны бес-ақ матрос, былай айтқанда бір қайықты басқаруға қанша адам керек болса, сонша адам шығара алады. Өз еңбектерін асыға ұсынған бес негрдің жәрдемін капитан Гуль қабылдамады: өйткені, кит аулауда қайықты басқару тек қана тәжірибелі теңізшінің қолынан келеді. Китке шабуыл жасаған кезде рульдің епсіз қимылы немесе ескектің мезгілсіз есілуі қайықты апатқа ұшыратуы ықтимал.

Тағы бір қиын мәселе, капитан Гуль кемеде ең болмаса бір тәжірибелі матрос қалдырмай кете алмайды, дүние деген алмағайып нәрсе ғой.

Бірақ кит аулайтын қайыққа адамның әлдісі керек, капитан амалсыздан кемені Дикке тапсыратын болды.

— Дик,—деді ол, — ауға кеткен уақытымда, сені өзімнің орынбасарым етіп қалдырамын. Аушылық ұзаққа созылмас деймін.

— Құп болады, капитан!—деп жауап қатты жасөспірім.

Диктің өзі де кит аулау ісіне қатысқысы келіп еді, бірақ ол, қайық үстінде тәжірибелі кит аулаушы пайдалырақ екенін және «Пилигримде» капитан Гульдің орнын өзі ғана баса алатынын ескерді. Сондықтан да ол сөз қайырмай капитанның бұйрығына бағынды.

Сөйтіп, «Пилигрим» командасы түгелдей ауға аттанды Төрт матрос ескек есуге отырды, ал боцман Говик өзінің үйреніп қалған жұмысы рульді артқы есікті ұстады. Руль тез маневр жасауға мүмкіндік бермейді. Егер китке шабуыл жасаған кезде ескек күректер жазатайым сынып қалса, шебер теңізші жалғыз артқы күректің өзімен-ақ, жараланып жан ұшырған хайуанға қайықты соқтырмай аман әкете алады.

Капитан Гуль гарпуншы орнында тұрады, бұл міндет оның бірінші рет атқарғалы тұрған ісі емес, осы орында тұрып талай китті гарпундаған болатын. Оның атқаратын міндеті — китке гарпун лақтыру, гарпун сабына байланған ұзын арқанның тарқатылуын қадағалау және жараланған китті мұхит бетінде жүзіп жүргенінде шанышқылап өлтіру еді.

Кейде кит аулау кәсібіне дәрімен атылатын зеңбірек сияқты қарулар да қолданылатын. Кеме бортына немесе қайықтың тұмсығына ерекше жасалған зеңбірек орнатады да, жарылатын снаряд немесе сабына арқан байлаған гарпун атады. Бірақ «Пилигримде» бұл сияқты құралдар жоқ-ты. Дұрысын айтқанда теңізшілер мұндай жаңа әдістер қымбатқа түседі және оның тетігін кім көрінген біле бермейді деп жаратыңқырамайтын, сондықтан да өздерінің үйреніп қалған қарапайым құралы — гарпунды қолданатын-ды. Сөйтіп, капитан Гуль өзінің ескілікті қаруымен ғана ауға аттанды. Жолақжон «Пилигримнен» бес миль шамасы қашықта еді.

Ауа райы да аңшыларға кесірін тигізбей жәрдем еткісі келген тәрізді. Теңіз де тыныш, бұл жағдай қайықты басқару ісіне жеңілдік береді. Жел жоқтың қасында, экипаж ауда жүргенде «Пилигримді» бір жаққа жел айдап әкетеді деп қауіптенудің орны жоқ.

Штирборттағы қайық суға түсірілді, төрт матрос қайыққа түсіп өз орындарына отырды.

Боцман Говик оларға екі гарпун және ұшына өткір ұштық қадаған бірнеше шанышқы әкеліп берді. Шабуылға керекті бұл құралдардың үстіне, әрқайсысының ұзындығы алты жүз футтан келетін бес шумақ сым арқан алды. Бір шумақ арқан тарқатылып жатқанда, матростар оның ұшына екінші шумақты жалғайды, одан соң үшіншісін, төртіншісін жалғай береді. Бірақ кейде үш мың фут арқанның да жетпей қалатын кездері болады.

Гарпундар, шанышқылар мен арқандар — кит аулауға керекті жабдықтар — тәртібімен түп-түгел қайықтың тұмсығына қойылды. Говик өз орнына тұрды да, қайықты шешіп арқанның ұшын бер деген бұйрық күтті. Енді қайықтың ішінде бір ғана бос орын қалды,— бұған капитан Гульдің өзі тұруға тиіс.

Бұлар ауға аттанар алдында кемені дрейфке тоқтатқан-ды, басқаша айтқанда, желкендердің біреуі ілгері тартқанда, екіншісі қарсы итеретін етіп қойылған. Желкендердің қарама-қарсы әрекетінің нәтижесінде «Пилигримді» бір орыннан қозғалмайды деп сенуге болатын-ды.

Қайыққа түсер алдында капитан Гуль ақырғы рет мачтаға көзін салды. Желкендер нық бекітілген, арқандары берік тартулы. Дик Сэнд кемеде жалғыз қалатын болды, мүмкін, оның жалғыз болуы бірсыпыра уақытқа созылар. Капитан желкендерді ауыстыру әурешілігінен Дикті құтқарудың әрекетін ойлап еді.

Бәрі де дұрыс, орын-орнында екеніне көзі жеткен соң, капитан, жасөспірімді шақырып алып, былай деді:

— Дик, мен сені жалғыз қалдырып бара жатырмын. Бекем, сақ бол! Егер ойдағымыз болмай шықса, «Пилигрим» біздің алдымыздан шығатын болар, Том қарт пен оның жолдастары саған желкендерді ауыстырып қоюға көмектесер. Не істеу керек екенін оларға өзің жақсылап түсіндірерсің, оларды қолынан іс келетін адамдар деп сенемін.

— Капитан Гуль,— деді Том қарт,—Дикке өзіміз де қуана-қуана көмектесеміз.

— Ол тек қана жұмыс бұйырсын! — деді Бат.— Біз оған жұмысты қалай істейтінімізді көрсетеміз!

— Нені тарту керек? — деп сұрады Геркулес, білегін сыбана түсіп.

— Қазір тарта қоятын түк те жоқ,— деп күлді жасөспірім.

— Мен әзірмін! — деді алып.

— Бүгінгі ауа райы аса жақсы,— деп капитан Гуль сөзін жалғастырды,— жел де ауыса қоймас деймін. Дик, нендей қиын уақиға болса да қайықты суға түсіруші болма және ешуақытта да кемені иесіз тастап кетпе!

— Құп болады, капитан!

— Біздер китті қуып бір жаққа ұзап кете қалсақ, «Пилигрим» біздің артымыздан келетін болсын, мен багорге байлап вымпел көтеріп белгі берермін.

— Ол жағынан қам жемей-ақ қойыңыз, капитан. Мен сіздің қайықтан көзімді айырмаймын,— деп жауап қатты Дик Сэнд.

— Әбден жақсы,— деді капитан Гуль.— Аса пайымды да, батыр бол, сен енді капитанның орынбасары болдың. Абайла, атағыңа дақ түсіріп алма! Сенің жасыңда әлі күнге шейін бұл дәрежеге ешкім ие болып көрген емес.

Дик Сэнд оған жауап қайырған жоқ, тек қана қызарып күлімсірей берді. Капитан Гуль оның қызаруы мен күлімсіреуінің мәнісіне түсіне қалды.

«Қандай сүйкімді бала! — деп ойлады ол.— Кішіпейілділік пен батылдық — Диктің күллі мінезі осы екі сөздің ішінде!»

Капитан Гульдің қоштасардағы тапсырмалары мен өсиет сөздеріне қарағанда, ол ұзақ уақытқа кетіп бара жатпаса да, ешқандай қауіп-қатер байқалмаса да, оның кемені амалсыз қалдырып бара жатқанын оңай түсінуге боларлық еді.

Теңіз бетінің толқынсыз тыныш болуы, кит аулау сапарын оңайлататын тәрізденді. Аңшылық құмарының ыстық сезімі мен кеме жүгін толтырсам деген ашкөздік үміт капитанды итермелеп еркіне қоймады. Капитанның командасы да, оның өзі де өздерін итермелеген ішкі сезімге қарсы тұра алмады. Мұның үстіне ауға керекті жабдықтар дайын еді, сондықтан капитанның соңғы ой-пікірі өзінің бойындағы барлық сезімдердің бәрінен басым болды.

Ол батыл аттап қайыққа түсірілген арқан басқышқа барды.

— Жолдарың болсын! — деді миссис Уэлдон тілеу тілеп.

— Рақмет! Айтқаныңыз келсін!

— Капитан Гуль, ол бейшара китті қатты ұра көрмеңіз! —деп айқайлады кішкентай Джек.

— Есте болар, балапаным! — деп жауап қатты капитан.

— Оны қатты ұстамаңыз!..

— Ие... ие... қолыма қолғап киермін!

— Кейде бұл сүтқоректілердің арқасында қызғылықты жәндіктер де болатын,— деді Бенедикт ағай.

— Несі бар, Бенедикт мырза,— деді капитан Гуль күліп,— жолақжонды желкелеп әкеліп «Пилигрим» бортына шығарсақ, оның үстін тінтуіңізге ешкім кедергі жасай қоймас!

Сосын Томға қарап:

— Том, біздер китті соғып ала алсақ, сіздер оны союға жәрдемдесер деп сенемін...— деді.

— Қызметіңізге дайынбыз, капитан мырза!

— Рақмет! — деді капитан Гуль.— Дик, біздер ауда жүргенімізде, мына мейірбан адамдар бос кеспектерді палубаға шығарып қоюға жәрдемдесер. Біздер қайтып оралған қарсаңға бәрі де дайын тұрсын, жұмыстың қарқынды жүруіне себеп болар.

— Құп болады, капитан! Бәрі де істеледі!

Капитан Гуль борттан асып, арқан басқышпен қайықтың тұмсығына түсті.

Миссис Уэлдон, Джек, Бенедикт ағай, Том және оның жолдастары капитанға жолын болсын деп ақырғы рет тілеу тіледі.

Тіптен Динго да, екі артқы аяғымен тік тұрып басын борттан шығарып экипажбен қоштасқан сияқтанды.

Бұдан соң «Пилигрим» жолаушылары қатерлі аңшылықты анықтаңқырап байқау үшін кеменің тұмсығына жиналды.

Арқанның ұшы кемеден шешіліп қайықтағыларға тасталды, қайық тең ескен төрт ескектің айдауымен «Пилигримнен» ұзап та кетті.

— Дик, мен саған сенемін! — деп айқайлады капитан Гуль жасөспірімге ақырғы рет.

— Құп болады, капитан!

— Бір көзің кемеде болсын да, енді бір көзін қайықта болсын. Осыны ұмытпа!

Жеңіл қайық «Пилигримнен» бірнеше фут ұзап та кеткен еді. Капитан Гуль қайықтың тұмсығында тұрған-ды. Ол әлі де болса бірдеңелер айтып дауыстап бара жатты, бірақ оның дауысы естілмей кетті, тек қана капитанның қолын сермеп тапсырмалар беріп бара жатқанын Дик анық білді.

Динго осы сәтте борттан кетпей, аянышты түрде ұли берді. Миссис Уэлдон не болса соған илана беретін ырымшыл әйел емес еді, сонда да болса оның денесі түршігейін деді.

— Өшір үніңді, Динго! — деді ол.— Ұялсайшы! Аңға кетіп бара жатқан досына осылай тілеу тілей ме екен? Қане, арсалаңдап үрші!

Динго тына қалды да, кертеден аяғын алып, жайыменен миссис Уэлдонға келіп, қолын жалады.

— Динго құйрығын бұлаңдатып көңілденбейді,— деп күңкілдеді Том.— Жаман ырым! Жаман ырым!

Динго кенет арқа жүнін тікірейтіп ырылдап қоя берді. Миссис Уэлдон бұрылып оның ырылдаған жағына қарады. Негоро каютадан шыққан екен. Аңшылық оны да еліктірген сияқты.

Динго кеме аспазына дүрсе қоя берді. Ызаға булыққан ит қалш-қалш етеді. Оның неліктен үйтетіні әлі күнге түсініксіз еді.

Негоро палубада жатқан қолшығырдың келдек тұтқасын алып қорғана бастады.

Ит оның кеңірдегінен алуға ыңғайланды.

— Динго, кейін! —деп айқайлады Дик Сэнд.

Кетіп бара жатқан қайықты қадағалап тұрған Дик, кеме кормосына қарай тұра жүгірді. Миссис Уэлдон да Heгороны иттен арашалай бастады. Динго амалсыз көнді. Ырылдай түсіп, жайымен бала жігітке қарай бұрылды.

Негоро тіс жарып үндеген жоқ. Бірақ ол өте сұрланып кеткен еді. Қолындағы келдек ағашты палубаға тастады да, кеpi бұрылып каютасына кіріп кетті.

— Геркулес,— деді Дик Сэнд,— осы кісіні бақылап жүруді сізге тапсырсам деймін!

— Орындалады,— деп жайбарақат жауап қайырды алып, шоқпардай үлкен жұдырығын түйе түсіп.

Миссис Уэлдон мен Дик Сэнд кемеден тез ұзап бара жатқан қайыққа көздерін қайта тікті.

Бұл уақытта қайық шексіз теңіздің ортасында кішкене ғана нүктедей боп кетіп бара жатыр еді.

Сегізінші тарау

ЖОЛАҚЖОН КИТ

Капитан Гуль кит аулау ісінде тәжірибесі мол аңшы еді, ол осы жолғы сапарын қайырлы болады деп болжаған жоқ. Жолақжон китті аулау — оңай емес, сақтану шараларының нендей түрі болса да артық емес. Капитан Гуль керекті шаралардың бірде-бірін қалдырмай түгел қамтитын-ды.

Ең алдымен ол рульшіге, китке ық жағынан бар деп бұйырды, ондағы ойы, аңшының жақындағанын кит сезбесін деген.

Говик қайықты кит жүзіп жүрген қызыл алаңның жиегін орай жүргізді. Сөйтіп, жел жақтағы аңшылар енді киттің ық жағына өтулері керек болды.

Боцман, тәжірибесі мол қарт теңізші және ерекше салқын қанды адам еді. Капитан Гуль рульшіге толық сенуге болатынын білетін-ді. Өйткені ол шешуші кезеңдерде асып-саспай, және керекті маневрді тез де дәл орындайтын.

- Говик! — деді капитан Гуль.— Жолақжонды абайсызда бас салып көрейік. Гарпун атуға болатын шамаға білдірмей жетуге тырысып бақ.

- Құп болады, капитан! — деді Говик.— Егер қызыл алаңды жиектей жүрсек, өнебойы желге қарсы жүземіз.

- Дұрыс! — деді капитан.

Матростарға қарап:

- Жігіттер, шалпылдатпай есіңдер!—деп үстеді ол. Ескектер суға ақырын ғана сүңги берді.

Боцман қайықты шебер басқара отырып, шаянсымақтардың қызыл алаңына жеткізді. Оң жақтағы ескек әлі де болса көгілдір тартқан мөлдір суға батып келе жатқанда, сол жақ ескектен қан сияқты қызғылт сұйықша тамып жатты.

— Әрі шарап, әрі су,— деді матростардың біреуі.

— Ие,— деп жауап қатты капитан Гуль,— бірақ бұл су болып сусыныңды қандырмайды, шарап болып мас қылмайды! Қане, достарым, енді әңгімені доғарыңдар!

Қайықтың жылжуы, май бетінде жүзгендей, шылп етіп дыбыс шықпайды. Жолақжонда да түк қимыл жоқ, келе жатқан кішкене қайықты елемеген сияқты.

Қайықтың алыстан орағытып, иін жасай «Пилигримнен» ұзап кеткенін жоғарыда айтып өттік. Ескектер сілтенген сайын, кеменің қарасы кішірейген үстіне кішірейе берді.

Теңіз бетіндегі заттардың бәрі ұзаған сайын әдеттегі көлемінен бірте-бірте кішірейіп көрінеді. Бұл көрініс, төңкеріп көрсететін подзор дүрбіден қараған сияқты, адамға бір түрлі әсер береді. Бұл сияқты көз алдану ұшы-қиыры жоқ шалқып жатқан теңіз бетіндегі алыстап бара жатқан заттың көлемін ешбір затпен салыстыруға болмайтындығын дәлелдейді.

Қазірде де дәл осы жағдай еді. «Пилигримнің» қарасы минут сайын кішірейе берді, қайықтағыларға, «Пилигрим» қалған жерінен анағұрлым алыста тұрған сияқты боп көрінді.

Капитан Гуль мен оның жолдастары кемеден кеткен соң, жарты сағаттан кейін, қайық китті айналып өтті. Кит енді «Пилигрим» мен қайықтың арасында, жел жақта тұр. Жолақжонға жақындай түсетін мезгіл жетті. Бірақ дыбыс шығармай бару керек. Кит аулаушылар кейде тақалып барып гарпунды тіптен жақыннан ататын уақыттары да болады.

— Жігіттер, ақырын!— деп капитан Гуль ескекшілерге сыбырлап қана команда берді.

— Мына балық әлденені сезген сияқты-ау деймін,—деді Говик.— Оның нақ, қазіргі дем алған шуылы, бұрынғысындай емес.

— Ақырын! Ақырын! — деп қайталады капитан Гуль.

Бес минуттан соң аңшылар мен киттің арасы болғаны бір-ақ кабельтов қалды.

Боцман Говик кормода тік тұрған күйі, қайықты киттің сол жақ бүйіріне қарай туралады, бірақ оның қатерлі құйрығынан біршама қашық болуға тырысты.

Капитан Гуль қайықтың тұмсығында тұрып, құлап кетпеу үшін аяғын алшағырақ тіреп, қолына гарпун алды.

Бес шумақ сым арқанның бір шумағы капитанның жанындағы ағаш шелекте жатыр, арқанның бір ұшы гарпун сабына нық байланған. Егер кит тереңге сүңгитін болса, арқандарды бірінен соң бірін кідіріссіз жалғай беру үшін, қалған төрт шумақ арқан да аяғының астында, оңайда жатқан.

— Әзірленіңдер! — деп сыбырлады капитан.

— Құп болады, капитан! — деді Говик, руль-ескекті тірей ұстап.

— Жақында!

Боцман, капитанның айтқанын орындап, қайықты жолақжонға қапталдата түсті. Қайық пен киттің арасы енді он-ақ фут.

Кит қозғалған жоқ, ұйықтап жатыр екен. Китті ұйықтап жатқанында шанышқылау, аңшыға аса қолайлы болады. Кейде бір ұрғанда-ақ киттің жұмысын бітіреді.

«Ғажап!—деп ойлады капитан Гуль.— Бұл қу ұйықтап жата қойды ма екен... жоқ, мұнда басқа бір мән бар!»

Бұл пікір боцман Говиктің де ойында елестеген еді, ол киттің арғы жақ қабырғасын көруге әрекеттенді, бірақ қаншама қадалып қараса да, көре алмай-ақ қойды!

Ойланып тұратын уақыт жоқ: әрекет ететін мезгіл жетті. Капитан Гуль гарпунды ортан белінен ұстап жоғары көтерген күйі, көздеп тұрып, бірнеше рет толғады да, керіле беріп, жолақжонға туралап бар пәрменімен сілтеп кеп жіберді.

— Кейін! Кейін! —деп айқайлады капитан сол сәтте. Матростар ескекті еңкейе сермеп, жаралы хайуанның құйрығына қайықты соқтырмай аулақ әкетуге жанталасты.

Осы сәтте жолақжонның ұзақ уақыт қимылдамай жатуының құпия сырын боцманның айқайы анықтады.

- Баласы бар екен ғой! — деп дауыстады Говик.

Жараланған ана кит жиырыла түсіп, ырши жөнелді. Осы сәтте оның баласын теңізшілер де көріп қалды. Кит баласын емізіп жатқанда, оған гарпун қадалған еді.

Киттің баласы қасында болса, оны аулау өте қауіпті екенін капитан Гуль жақсы білетін-ді. Ана кит өзін ғана қорғай қоймай, «кішкентайын» да қорғауы керек, сондықтан оның ызасы өрши түсетінінде сөз жоқ; кит баласының ұзындығы алты метрден астам келеді, олай болса, кит баласын «кішкентай» деп атауға сияр ма екен!

Әйтсе де, жағдай капитан Гульдің қауіптенгеніндей емес, керісінше болды, жолақжон бірден қайыққа ұмтылмады, ызаланған киттен қашып құтылу үшін, кей кездерде гарпунға байланған арқанды қиып жібереді; бұл арада олай етудің де қажеттігі болмады.

Жолақжон бірден тереңге сүңгіп, сосын атылып үске шықты да, пәрменімен зымырап, жүзе жөнелді. Оның соңынан баласы да ере кетті.

Капитан Гуль мен боцман Говик кит суға сүңгігенше шамалап, лайықты бағасын да мөлшерлеп үлгірген еді. Бұл жолақжон кит ұзындығы жиырма бес метр шамасы келетін орасан ірі хайуан екен. Оның сары-қоңыр терісі қарауытқан теңбілдермен шұбарланған.

Істің басы сәтті болды, ендігі жерде бұл сияқты мол олжадан бас тартып құр алақан қалу, әрине өкінішті болар еді. Аңшылар китке ілесіп кете берді. Ескегі көтерілген қайық толқынды сүйкей атылған оқша зымырады. Жаралы хайуан аласұрып бір олай, бір бұлай бұлтарса да, Говик қайықты киттің ізіне салудан жаңылмады.

Капитан Гуль олжадан көз айырмай:

— Байқа, Говик! Байқа, Говик! — деп үздіксіз айқайлаумен болды.

Бірақ, боцман оның ескертуінсіз-ақ сақтануда еді.

Қайық киттен гөрі бәсең жүзіп келе жатты, ал сым арқанның тарқатылуы соншалықты тез, қайықтың қапталына ысылған сым арқан өзінен өзі тұтанып жанып кете ме деп қауіптенді капитан. Сондықтан ол арқан салынған астауға жалма-жан су толтырды.

Жолақжонның тоқтайын деген немесе жүрісін бәсеңдетейін деген ойы жоқ сияқты. Капитан Гуль екінші арқанды жалғады. Бірақ бұл арқан да көпке жетпей-ақ таусылды. Бес минуттан соң арқанның үшіншісін жалғауға тура келді, о да тезінен суға батып жоқ болды.

Жолақжон судың түбіне батып, бұрынғысынша алға қарай зымырай берді. Шамасы, гарпун оның жанды жерінен қадалмаса керек. Арқанның төмен қарай тұңқиғанына қарағанда, кит су бетіне шығуды ойламайтын тәрізді, керісінше, тереңдеп бара жатыр десе де боларлық еді.

— Пері соқсын!—деп айқайлады капитан Гуль.— Мына оңбаған арқанның бесеуін де жұтатын болды-ау!

— Бізді «Пилигримнен» алыстатып әкетті,— деп үстеді боцман Говик.

— Дегенмен, бұл қарғыс атқан дем алу үшін су бетіне шығуы керек,— деді капитан.— Кит балық емес қой, адамға ауа қандай керек болса, оған да соншалықты қажет.

— Ол шапшаң жүзу үшін демін ішіне тартып барады,— деп күлді матростардың біреуі.

Шынында да, арқанның тарқалу тездігі алғашқы қарқынынан әлі кеміген жоқ-ты. Көп кешікпей үшінші арқанға төртінші шумақ жалғанды.

Киттен түсетін пайдадан өзіне тиетін үлесті ойша есептеп қойған матростар енді торыға бастады.

— Мына қарғыс атқан хайуанды-ай! — деп күбірледі капитан Гуль.— Мұндайды өзім өз болғалы көрген емен.

Ақырында бесінші шумақ арқанды да жалғау керек болды. Бұл арқанның жарымына жуығы тарқатылған кезде, шертіле тартылған арқан бірден босап кетті.

— Ура!—деп айқайлады капитан Гуль.— Арқан іркіліп қалды, демек жолақжон болдырды деген сөз!

Осы кезде қайық «Пилигримнен» бес миль қашықтап кеткен-ді.

Капитан Гуль багордың сабына вымпел байлап жоғары көтеріп, «Пилигримге» жақында деп белгі берді.

Көз ашып жұмғанша болған жоқ, «Пилигрим» желкенінің желге кернеліп, рейдің желге қарсы бұрылғанын байқады капитан. Дик Сэнд бұл маневрді Томның және басқа негрлердің жәрдемі арқасында тез де, дәл істеді.

Бірақ жел өте әлсіз еді, баяу ғана соққан болды да, ізінше басылып қалды. Бұл жағдайда «Пилигримнің» қайыққа жетуі тым-ақ қиын.

Сол арада капитан Гульдің болжағанындай, жолақжон демалғалы теңіз бетіне шықты. Бүйіріне қадалған гарпун бұрынғысынша сорайып тұр. Жаралы хайуан су бетіне шығып бірсыпыра уақыт қимылдамай сұлық жатты, жара ашуымен жан ұшыра қашқан уақытта қалып қойған баласын күтіп жатса керек.

Капитан ескекшілерге есіңдер деп бұйырды, қайық көп кешікпей жолақжонға тағы жақындады.

Капитанның бұйрығымен екі матрос ескектерін қойып, жаралы китті шанышқылап өлтіру үшін қолдарына ұзын сапты сүңгі алды.

Говик сақтанып әзір тұрды. Бұл өте қауіпті минут еді, өйткені киттің бұларға тап беруі ықтимал, сол сәтте қайықты қатерлі жағдайдан тез алыстатып әкетуге дайын тұрулары керек.

- Әзірленіңдер! — деп айқайлады капитан Гуль.— Дәлдеп көздеңдер, жігіттер, қапы жібермей ұрыңдар! Говик, сен дайынбысың?

- Мен дайынмын ғой, капитан,— деп жауап қатты боцман,— бірақ есі кеткен сүргіннен кейін мына қарғыс атқан жолақжонның су бетінде бөрене құсап қимылсыз жатуы мені таңдандырып тұр!

— Мен де күмәнданып тұрмын.

— Сақтану керек!

— Ие. Дегенмен, әрекет етпей, тастап кетуге болмайды ғой! Ілгері бас!

Капитан Гульдің қаны қайнап, ызасы келді.

Қайық китке жақындады, бұрынғысынша тапжылмастан бір орында әлі жатыр. Баласы да көрінбейді.

Жолақжон құйрық қанатын сермеп жіберіп отыз футтай ілгері жүзіп кетті.

Ол тағы қашқалы бара жатыр ма? Ұшы-қиыры жоқ сүргін тағы басталатын болар ма?

— Сақтаныңдар!—деп айқайлады капитан Гуль.— Жолақжон қазір екпінімен келіп бізге шабады! Бұра бер, қайықты, Говик, бұра бер!

Шынында да, жолақжон қайыққа қарай бұрылып алды да, бар күшін сала, қанаттарымен су сабалап, адамдарға қарай тұра ұмтылды.

Боцман, киттің келе жатқан маңдай алдын дәл байқады да бір жақ шетке жанталаса жалтарды, екпіндеп келе жатқан кит қайыққа соқпай өтіп кетті. Капитан Гуль мен екі матрос киттің жанай өткен кезеңін пайдаланып, оның бүйіріне сүңгі салып үлгірді.

Жолақжон бірнеше фут ұзап барып тоқтағанда, қан аралас екі фонтан тіп-тіке аспанға шапшып жатты, кит бұрыла салып тағы да қайыққа қарай ұмтылды.

Ызаланған алыптың жолында тұрып ажал қармағына ілінбеу үшін асқан ерлік керек болды. Сөйтіп, Говик қайықты китке соққызбай тағы да бір жақ шетке қарай бұрып үлгірді.

Жолақжон қайықты жанай өткен мезетте, аңшылар оған тағы да үш жерінен ойсырата: жара салды. Кит өзінің сұмдық күшті құйрығымен суды пәрменінше қойып жібергенде, теңіз бетінде таудай толқын пайда болды. Қайық аударылмай шақ қалды. Жоталанған толқын борттан асып, ішке құйылған су қайықтың ортан белінен келді.

— Шелек әкел! Шелек! - деп айқайлады капитан.

Матростар ескекті тастай беріп, жандарын сала қайықтағы суды төгіп жатыр. Осы арада капитан Гуль гарпунға байланған арқанды қиып жіберді, өйткені бұдан былай арқанның пайдасы жоқ-ты, жара ашуы жанға батып есі кеткен хайуан, бұдан былай қашуды қойған еді. Адамдарға енді кит өз кезегімен шабуыл жасай берді, оның өлім аласы өте үрейлі болды.

Жолақжон қайыққа қарай үшінші рет бұрылды. Бірақ ішіне су толып ауырлаған қайық, жүрісін мандыта алмады, енді не кейін қашуға, немесе шабуыл жасаған киттің маңдай алдынан бір жақ шетке жалтарып кетуге мүмкіндік болмады.

Матростар қаншама күш салып ессе де, жолақжон қанатын тағы бірнеше сермесе болғаны, қайыққа жететіні сөзсіз.

Ендігі жерде шабуылды қойып бас сауғалау керек. Капитан Гуль бұл жағдайды жақсы ұқты.

Киттің үшінші шабуылында боцман Говик қайықты жолақжоннан сәл алыстатуға ғана шамасы келді, бірақ алыптан құтыла алмады. Жолақжон қайықты арқа қанатымен қағып өтті. Оның қатты соққаны сонша, қайық, басқарып тікесінен тұрған Говик ұшып түсті.

Киттің бұл жолғы соғуы, үш найзагердің дәлдеп көздеуіне кедергі болып, атқан сүңгілерін тигізе алмады.

— Говик! Говик! — деп айқайлады капитан Гуль, өзі аяғын зорға басып тұрып.

— Мен мұндамын, капитан! — деп боцман жауап қатты да, жатқан жерінен ұшып тұрып өз орнына қайта барды.

Бірақ боцманның қолындағы руль-ескек қақ ортасынан омырылып қалған еді. Ол үндеместен қолында қалған ескектің сынығын көрсетті.

— Басқасын ал!

— Құп болады!

Осы сәтте қайық маңынан су үйірілгендей болды да, теңіз бетінде киттің баласы көрінді.

Жолақжон баласын көре сала, оған қарай бар пәрменімен жүзе жөнелді.

Жолақжон енді қазірден бастап баласы үшін де, өзі үшін де арпалысуға тиіс. Ендігі арпалыс өте-мөте күшті болмақ.

Капитан «Пилигрим» жаққа көз тастап, багорге байланған вымпелды көтеріп жанталаса бұлғай берді.

Дик Сэнд капитан Гульдің алғашқы берген белгісін көрісімен-ақ қолынан келгенінің бәрін істеп үлгірген болатын. Бірақ аңшылардың ажалына қарай, кеменің жүрісін тездетерлік басқа түрлі лаж жоқ. Дик енді не істеуі керек? Тағы бір қайықты суға түсіріп, негрлердің жәрдемімен тезінен капитанға жәрдемге жетуі керек пе? Бірақ ескек есіп қайықпен оларға жету үшін кемінде бір сағат уақыт керек, суға қайық түсіріп жолдастарына жәрдемге барайын десе, нендей жағдай болса да, кемені тастап кетуші болма деп, жасөспірімнің кемеден кетуіне капитанның өзі тиым салып кеткен.

Сонда да болса Дик Сэнд кормодағы қайықты суға түсіріп, кеменің артына тіркеді, ондағы ойы, егер қажетті жағдай бола қалса, апатқа ұшыраған адамдар пайдаланар деген еді.

Осы уақытта жолақжон баласын денесімен қалқалап тіп-тіке аңшыларға қарай тағы ұмтылды.

- Сақтан, Говик! — деп капитан Гуль ақырғы рет айқайлады.

Бірақ рульші құралсыз қалған еді. Ұзын сапты руль ескектің орнына, оның жұмсайтыны кәдімгі қысқа сапты ескек. Онымен тез маневр жасау мүмкін емес.

Ол, қайықты бұруға әрекеттенді. Бірақ мұнысы жүзеге аспады.

Матростар өздерінің апат болатындарына көздері жетті. Барлығы тік тұрып шулап қоя берді. Мүмкін, бұлардың дауысы «Пилигримдегілерге» жететін де болар...

Кит құйрығының кереметтей күшпен соғылған екпіні қайықты шүйіріп аспанға атып жіберді. Қайық үшке бөлініп, кит құйрығының екпінімен пайда болған иірімге келіп түсті.

Матростардың бәрі жараланды, сонда да болса ол бейшаралардың су бетінде қалқып уақытша жан сақтай тұрарлық әлдері бар-ды. Боцман Говиктың қайық сынығына жармасып, оған капитан Гульдің жәрдемдесіп жүргенін «Пилигримдегілер» көріп тұрды...

Бірақ, кит ақырғы рет жиырыла түсіп құйрығымен су сабалады. Құйынша үйірілген толқын бірнеше минутқа созылып, шашыраған су мен көбіктен басқа ешнәрсе көрінбей кетті. Дик Сэнд негрлерді қайыққа мінгізіп апат болғандарға жәрдем еткелі жөнелді, аңшылардан тірі қалған ешкім жоқ, су бетінде қанмен боялған қайықтың сынықтары ғана қалқып жүрген.

Тоғызыншы тарау

КАПИТАН СЭНД

Адам айтқысыз мына апат «Пилигрим» жолаушыларының есін алып, жанын түршіктірді. Капитан Гуль мен бес матростың қазасы жүйке құртқандай аса ауыр әсер қалдырды.

Үрейлі апатты көзбен көріп, өлім тырнағындағы жолдастарға жәрдем ете алмаудан қиын не бар! Тіптен Диктің өзі мен жолдастары да жаралыларды судан шығаруға жетісе алмай қалды.

Апат болған жерге «Пилигрим» жүзіп жеткен кезде капитан Гуль мен бес матрос қайтпас сапарға кеткен еді.

Миссис Уэлдон, Бенедикт ағай және бес негр көз жастарын көлдетіп құлазып жатқан теңіз бетіне тұнжырай қарасып қалды...

Жақын маңдағы құрғақ жерден мың миль шамасы қашықта, ұшы-қиыры жоқ тынық мұхиттың қақ ортасында, капитаны мен матростарынан айрылған кеменің ендігі тағдыры бейшаралыққа түсіп жел мен ағыстың ойыншығы болу ғана.

Бұл жолақжонды «Пилигримге» душар еткен қандай ғана қырсық тағдыр екен? Капитан қашан да болса алдағысын болжай жүретін сақ адам еді, оны осы жолғы қайырсыз кәсіпке итермелеген қай зұлым тағдыр?

Кит аулау кәсібінің тарихында, бір қайық экипажымен түгелдей жойылып кету өте сирек кездесетін уақиға.

Қалай да капитан Гуль мен бес матростың қазасы жан түршігерлік апат! «Пилигримнің» негізгі командасынан ешкім қалған жоқ, айтпақшы біреуі қалған; ол, Дик Сэнд... Бірақ Дик он бес жасар балғын жас, әлі бала ғой. Осы бала енді капитанның да, боцманның да, бүкіл экипаждың да орнын басып бәрінің жұмысын атқаруға тиіс.

«Пилигрим» үстіндегі жұмысқа жарарлық адамдарды санасақ, тағы бес негр бар, олар ержүрек адал адамдар болғанымен теңіз кәсібінен түк хабарлары жоқ.

Дик Сэнд қозғалмастан палубада ұзақ тұрды. Ол екі қолын көкірегіне айқастыра ұстап, өзінің әкесіндей жақсы көретін адамы — капитан Гульді жұтқан суға қарады.

Сосын көкжиекті көзімен айнала бір шолып өтті. Жәрдем сұрауға, немесе, ең болмаса миссис Уэлдонды паналатарлықтай бірер кеме көрінер ме деп үміттенген-ді. Ол «Пилигримнен» кетуді ойлаған да жоқ, айта көрмеңіз! Кемені жақын маңдағы бірер портқа жеткізудің барлық амалын істейді ол. Бірақ миссис Уэлдон мен оның бөбегі басқа кемеде болса, қауіп-қатерден аулақ және бұл екеуінің өмірін ойлап Диктің мазасы кетпес еді.

Мұхит бетінде жанды қара көрінбейді. Жолақжон ғайып болғаннан кейін «Пилигрим» маңында тек аспан мен судан басқа түк те жоқ.

Сауда кемелерінің әдеттегі жүретін жолынан «Пилигримнің» шеткері екенін және жылдың бұл маусымында кит аулаушы флоттардың бәрі оңтүстік жақта, алыста жүргендерін Дик Сэнд жақсы білетін-ді.

Ол қауіп-қатердің бетіне тайсалмай тіке қарау керек екенін де жақсы ұғынды.

«Енді не істеу керек?» — деп сұрады ол өзінен өзі.

Осы сәтте кеме аспазы палубаға шықты.

Негоро қырсықты аңшылықтың күллі жағдайына аса зер сала қарады, бірақ тіс жарып бір ауыз сөз айтпады, ешқандай қимыл да жасаған жоқ. Орны толғысыз қазаның оған қандай пікір туғызғаны ешкімге мәлім емес.

Дик Сэнд кормода тұр еді, Негоро енді жайлап басып соған қарай жүрді де, жасөспірімге үш қадамдай таяу барып тоқтады.

— Сіз маған бірдеңе айтайын деп пе едіңіз? — деп сұрады Дик Сэнд.

— Жоқ, — деп аспаз жауапты салқын қайырды. —Мен капитан Гульмен немесе боцман Говикпен сөйлесейін деп ем.

— Сіз олардың қаза тапқанын білесіз ғой,— деп айқайлады Дик.

— Енді кеменің командирі кім? — деді ол беті бүлк етпестен.

— Мен!— деді жасөспірім қобалжымастан.

— Сіз?! — деп Негоро иығын қозғап қойды.— Он бес жасар капитан?!

— Ие, он бес жасар капитан! — деп Дик Сэнд аспазға қарай бір аттады.

Негоро ығыса бастады.

— «Пилигримде» капитан бар,— деді миссис Уэлдон.— Ол — Дик Сэнд. Жаңа капитанның әркімді орны-орнына қоя білетінін ұғынып алуларың теріс болмас.

Негоро тәжім етті, сосын мыңқылдап сықақтай бірнеше ауыз сөз айтқан болды да, камбузына тайып тұрды, оның не айтқанына ешкім түсінген жоқ.

Сөйтіп, Дик Сэнд тәуекелге бел байлады.

Осы кезде жел де жандана бастап, кеме «кит көжесінің» қызыл алаңын артқа салды.

Дик Сэнд желкенге қарап, сосын палубаны шолды. Жасөспірім өз мойнына түскен жауапкерлік соншалықты зор болса да бас тартуға хақы жоқ екенін сезді. Кемедегі барлық жолдастарының назары өзіне ауғанын, бұл адамдарға сенуге болатынын олардың көздерінен оқып білді, бұлар да маған сене алады деді ол өзіне өзі.

Дик өз күшін аса бағаламады. Том мен оның қасындағы төрт негрдің жәрдемімен, қажетті жағдайға қарай желкендерді көтеріп немесе түсіріп қоюға болады. Бірақ ол кеменің дәл қай жерде тұрғандығын шамалауға өзінің білімі жетпейтінін мойындады.

Дик Сэнд төрт-бес жыл теңізде жүрсе, қиын да қызғылықты теңіз мамандығын түгел үйреніп алар еді. Сол уақыттың ішінде, капитан Гульдің күн сайын мұхиттың кеме тұрған ендігін шамалайтын сектант құралын қалай пайдаланғанын да үйренер еді-ау. Гринвич меридианының уақытын көрсететін хронометр капитан Гульге бойлықты білдіретін. Күн — оның сенімді кеңесшісі болған. Ай мен жұлдыздар: «сенің кемең пәлен жерде тұр!» — деп хабарлайтын. Оның мүлтіксіз де, қателеспейтін алып сағатының циферблаты — аспан әлемі де, керсеткіш тілі — жұлдыздар болатын. Бұлар кеменің жүрген жолының мөлшерін күн сайын баяндап тұратын-ды. Астрономиялық бақылау «Пилигримнің» тұрған жерінен баратын жерінің бір миліне шейін дәл көрсететін-ді.

Ал Дик Сэнд кеменің тұрған жерін тек компас пен лагтың көрсетуімен ғана шамалай алады.

Сөйтсе де Дик Сэнд сасқан жоқ.

Миссис Уэлдон ержүрек баланың ішкі дүниесінде болып жатқан құбылыстың бәрін білді.

— Рақмет, Дик! — деді ол салмақты үнмен.— Капитан Гуль өлді. Онымен бірге бүкіл экипаж да қаза тапты. Енді кеменің тағдыры сенің қолыңда. Кемені де, біздің бәрімізді де сен құтқарады деп сенемін.

— Ие, миссис Уэлдон,— деді Дик,— мен бұл сенімді ақтауға тырысып бағармын...

— Том да, оның жолдастары да адал адамдар. Сенің оларға толық сенуіңе болады.

— Мен мұны білемін. Мен оларға теңіз ісін үйретемін, сөйтіп кемені бірге басқарамыз. Ауа райы жақсы уақытта бұл оншалықты қиын іс емес. Егер ауа райы бұзыла қалса... е, қайтуші еді, біз қолайсыз ауаны да жеңеміз, миссис Уэлдон, сізді де, кішкентай Джекті де, басқаларды да құтқарамыз! Мұны жүзеге асыруға күшім жетеді деп сенемін!

— Сен қазір «Пилигримнің» қай жерде екенін білесің бе?— деп сұрады миссис. Уэлдон.

— О, мұны білу оп-оңай,— деді Дик.— Картаны қарасақ болғаны: кеше капитан Гуль біздің тұрған жерімізді картадан белгілеп жатқан.

— Баратын жағымызға кемені алып бара аласың ба?

— Апара алармын деп сенемін. Біз американ жағалауындағы елге жетуіміз керек, кемені соған қарай жүргіземін және сол бағытқа бет түзеймін.

— Дик, сен мына апаттың салдарынан алғашқы бағытымызды өзгертуге мәжбүр екенімізді білетін боларсың?

«Пилигримнің» Вальпарайсоға бармайтыны өзінен өзі түсінікті. Жақын маңдағы американ портына жетуіміз керек - кемені апаратын жерің сол!

— Тыңдап тұрмын, миссис Уэлдон,— деп жауап қатты Дик.— Қысылмаңыз, американ континенті оңтүстіктің қиыр шетіне қарай созылып жатыр. Біз қайтсек те оған соқпай кете алмаймыз.

— Ол қай жақта? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Ана жақта...— деп Дик шығысқа қарай қолын шошайтты.

— Сөйтіп, кеме Вальпарайсоға бара ма, немесе Американың басқа бір портына бара ма, біз үшін бәрібір. Біздің бар мақсатымыз — құрлыққа жету!

— Біз онда жетеміз, миссис Уэлдон! — деді жасөспірім сенімді түрде. —Сізді қауіпсіз орынға жеткізуге кепілмін. Құрғақ жерге жуық маңда каботаждық рейс жасап жүрген бірер кемеге кездесерміз деген үмітім зор. Миссис Уэлдон, сіз байқайсыз ба, солтүстік-батыстан жел соға бастады. Егер соққан ыңғайынан айнымаса, жағалауға қалай жетіп қалғанымызды білмей де қалармыз. Желкен біткенді тегіс көтерсек, атқан оқтай зымыраймыз!

Жас матрос бұл сөздерді өз кемесін бағалай білетін және оны нендей қиын-қыстау жағдайда болса да дегеніне көндіре алатынына көзі жететін тәжірибелі, көпті көрген ескі теңізшілерше толық сеніммен айтты.

Дик Сэнд енді желкен көтеріп штурвалға тұруға ыңғайланып еді, миссис Уэлдон алдымен «Пилигримнің» қай жерде екендігін анықтау қажет екенін ескертті.

Шынында да, бұл бірінші кезектегі мәселе еді. Дик Сэнд капитан Гульдің каютасына барып, өткен күні кеменің қай жерде болғандығы жайлы белгі салынған картаны тауып алды. Ол енді миссис Уэлдонға «Пилигримнің» 43°35' оңтүстік ендік пен 114°13' бойлықта болғандығын картадан көрсете алады. Өткен тәуліктің ішінде кемені бір орыннан қозғалмады деуге боларлық еді.

Миссис Уэлдон картаға үңілді. Ол жер белгісі салынған қоңырқай даққа қадала қарады. Бұл Тынық мұхит пен Атланд мұхитының арасын бөліп тұрған Оңтүстік Америка жағалауы — үлкен бөгет еді. Оңтүстік Америка жері ғана емес, тіптен шексіз мұхит түгелдей сыйып тұрған картаға қарағанда, құрғақ жер өте жақын және оған жету оншалықты қиынға соқпайтын сияқты көрінді. Мұндай алдамшы әсер карта масштабына көзі үйреніп әдеттенбеген адамдардың бәрінде де бола береді.

Миссис Уэлдон жерді бір табақ қағаздан көріп, нағыз жердің өзі жақын және оған жетуге болады екен деп жорыды.

Егер дұрыс масштабымен «Пилигримнің» суреті осы бір табақ қағазға түсірілсе, микроскоппен қарағанда ғана көрінетін тым ұсақ жәндіктерден де кішкене боп көрінер еді. Көлемін біліп болмайтын математикалық нүкте сияқтанып, ұшы-қиырсыз мұхит кеудесінде жалғыз қалған «Пилигрим» де картаға түскенде көрінбей қалар еді.

Диктің пікірі, миссис Уэлдонның пікірінен мүлдем басқа болды. Ол кеме мен құрғақ жердің арасы орасан алшақ, көптеген миль екенін білді. Бірақ бұл жағдай оның қажырлы жігерін мұқата алмады. «Пилигрим» үстіндегі адамдардың тағдырына жауапкерлік, бала жігітті егде адам қатарына қосты.

Іске кірісіп әрекет ететін уақыт жетті. Солтүстік-батыстан жел тұрып, сағат сайын күшейе түсті, бұлар енді ыңғай соққан желді пайдаланып қалулары керек. Түпсіз аспанда қалқи көшкен селдір бұлт бар, оған қарағанда жел жуық арада басыла қоймайтын тәрізді.

Дик Сэнд Том бастаған төрт негрді қасына шақырып алып:

— Достарым,— деді ол,— «Пилигримде» бізден басқа экипаж жоқ. Сіздердің көмегіңізсіз ешбір маневр жасай алмаймын. Әрине, сіздер теңізші емессіздер, бірақ сіздерде қарулы білек бар. Егер де сіздер күш аямайтын болсаңыздар, біз «Пилигримді» басқара аламыз. Біздің аман-есен жер басуымыз осыған байланысты.

— Капитан Дик,— деді Том,— менің жолдастарым және өзім де сіздің матросыңыз болуға жан-тәнімізбен ризамыз. Күш-қуатымызда мүлтік жоқ. Бес адам сіздің басшылығыңызбен қолынан келгенінің бәрін істейді, істей алады да!

— Том қарт, тамаша айттыңыз! — деп айқайлады миссис Уэлдон.

— Алайда, біз сақтық тәртібін сақтауға тиіспіз,— деді Дик Сэнд.— Мен ешқандай орынсыз тәуекелге көз жұмып аяқ баспаймын, желкен біткеннің бәрін көтермеймін де. Жай жүрсек, аздаған уақыт ұттырармыз, бірақ оның есесіне қауіп-қатерден аулақ боламыз. Жағдайдың жатқа қақсап бізге айтатыны осы тоқтам. Мен сіздерге қазір міндетті орындарыңызды көрсетемін. Ал, өзім әлімнің келгенінше штурвалда тұрам. Ара-тұра бірер сағат ұйықтап та алармын. Бірақ менің демалысым соншалықты аз болса да, штурвалды иесіз қалдыруға болмайды, сондықтан сіздердің біреуіңіз менің орныма тұра тұруға тура келер. Том, қаласаңыз штурвалды сізге үйретейін? Компастың көрсетуімен кемені бағытқа қарай жүргізу оншалықты қиын емес. Талабыңыз болса, кемені бағдарға туралап ұстауды оп-оңай үйреніп аласыз.

— Мен әзірмін, капитан Дик,— деп жауап қатты қарт негр.

— Жақсы,— деді жасөспірім.— Кешке шейін менімен бірге штурвалда тұрыңыз, егер әлім құрып жығыла қалсам, сіз күні бүгін-ақ менің орныма тұра алатын боласыз.

— Ал, мен ше? — деп сұрады кішкентай Джек.— Менің Дикке тигізетін ешқандай пайдам жоқ па?

— Сенің оған пайдаң тиетіні сөзсіз ғой, бөбегім! — деді миссис Уэлдон, баланы бауырына қыса түсіп.— Кеме басқаруды саған да үйретеді, сен штурвалда тұрсаң, жел ыңғайдан соғатынына сенімім кәміл.

— Әрине, мама, әрине! — деп бала қолын шапақтап айқайлап жіберді.— Мен бұған уәде берем!

— Ие,— деді Дик Сэнд күліп,— жақсы юнга — кеменің ырысы, ол жүрген жерде жел де ыңғайдан соғады дейді қарт теңізшілер.

Дик Томға және басқа негрлерге қарап:

— Достарым, іске кірісейік! Гротты көтеру керек. Сіздерге істелетін істің жөнін көрсетейін, сіздер менің нұсқауымды мүлтіксіз орындауға тиістісіздер,— деп үстеді, жас капитан.

— Бұйырыңыз, капитан Сэнд, біз дайынбыз,— деп жауап қатты Том қарт.

Оныншы тарау

КЕЙІНГІ ТӨРТ КҮН

Сөйтіп, Дик Сэнд «Пилигримге» капитан болды. Ол уақыт оздырмай желкен көтеруге ұйғарды.

Жолаушылардың тілегі жалғыз-ақ: қайтсе де тезірек Вальпарайсоға жету немесе Оңтүстік Америка жағалауының бірер портына іліну. Дик Сэнд өздерінің бет алған бағыты мен «Пилигримнің» жүрген жүрісінің тездігін бақылап, жүрістің орташа тездігін есептеп шығарып, күнделікті жүрген жолының мөлшерін картаға түсіріп отыруға ұйғарды. Мұны орындау үшін компас пен лаг болса жетіп жатыр.

Кемеде винтпен айналып жұмыс істейтін патент-лаг бар-ды. Бұл құралдың циферблатындағы тілі, белгілі бір уақыттың арасында кеменің жүріс тездігін көрсетіп отырады. Патент-лаг зор қызмет атқара алады; құралдың құрылысы оп-оңай, мұны пайдаланудың әдісін үйрену, «Пилигримге» жаңа келген тәжірибесіз матросқа да қиын емес.

Бірақ мұның есептен жаңылдыратын бір жері бар — ол теңіз ағысы.

Лаг та, компас та ағыс күшін есептей алмайды. Ашық теңізде кеменің дәл қай жерде екендігін тек қана астрономиялық бақылаумен шамалауға мүмкіндік бар. Бірақ олардың сорына, астрономиялық бақылау жүргізуді жас капитан біліңкіремейтін-ді.

Алғашқыда Дик Сэнд «Пилигримді» Жаңа Зеландия жағалауына қарай кері әкетуге ниеттенген еді. Бұл жол төте де жақын болатын. Егер өнебойы кеменің алдынан соғып тұрған жел, кенет бұлардың ыңғайына бұрылмаса, жас капитан алғашқы ниетін орындаған болар еді. Жел бет алған бағытқа бұрылған соң, Америкаға қарай жүре беру оңайырақ көрінді.

Жел ыңғайы 180° шамасы бұрылды да, енді солтүстік-батыстан соғып, екпіні күшейе түскен тәрізденді. Мүмкіндігі болғанынша ілгері басу үшін ыңғай соққан желді пайдаланып қалу керек.

Дик Сэнд барынша бакштагпен жүруге ұйғарды.

«Пилигримнің» фок-мачтадағы тік желкені төртеу болатын: мачтаның төменгі иініндегі фок, стенга марселі, брамстенгадағы брамсель және бом-брамстенгадағы бомбрамсель.

Грот-мачтаға кішірек желкендер қойылады: төменгі иінде грот болады да, оның үстінде топсель тұрады.

Бұл екі мачтаның аралығындағы штангаларға (бұлар грот-мачтаның алдыңғы жағына бекітіледі) тағы да көлбеу стаксель желкендердің үш қатарын қоюға болады.

Кеме тұмсығындағы бушпритке — көлбеу мачтаға сыртқы, ішкі және бом-кливер — барлығы үш кливер қояды.

Кливерді, стакселді, көлбеу гротты рейге шықпай-ақ палубада тұрып оп-оңай көтеріп немесе түсіріп қоюға мүмкіндік бар. Бірақ желкенді фок-мачтаға орнату үшін, теңіз ісіне жетік болу керек. Бұл желкендермен бірер маневр жасау үшін вантпен өрмелеп стенгаға, брамстенгаға немесе бомбрамстенгаға шығу қажет. Мачтаға тек желкен көтеру үшін ғана шықпайды, жел кернеген желкеннің аумағын азайту үшін де шығады, теңізшілер бұл маневрді «риф алу» деп атайды. Сондықтан да матростар рейға салбыратып байланған арқанмен өрмелеп шығып, бір қолымен арқаннан ұстап тұрып, енді бір қолымен жұмыс істей білулері шарт. Бұл маневр, әсіресе, әдеттенбеген адамға өте қауіпті: кеме бортының қырындай шайқалуын, матрос мачтаны өрмелеп жоғарылаған сайын мачтаның әдеттегіден тыс қатты шайқалатынын айтпағанның өзінде, оқтын-оқтын ішін тартып соққан жел екпіні желкенді бірден кернеп, мачта басында тұрған матросты борттан ұшырып түсіруі ықтимал.

Бақытқа қарай жел екпіні бір қалыптан айнымады. Теңіз толқыны етек ала қойған жоқ, кеме де онша қатты шайқалмады.

Дик Сэнд капитан Гульдің вымпел көтерген белгісімен «Пилигримді» апат болған жерге апарғанда, кеменің көлбеу гроты, кливері, фок пен марселі көтерулі еді. Сөйтіп, кемені барынша бакштагпен жүргізу үшін енді брамсельді, бом-брамсельді, топсель мен стаксельді көтерсе, жетіп жатыр.

— Достарым,— деді жас капитан өзінің жәрдемшілеріне қарап,— менің бұйрығымды дәл орындасаңдар болғаны, жұмыстарың ойдағыдай алға басады.

Дик Сэнд штурвалда тұрып команда берді.

— Том, травить шток!

— Травит?

Том оның командасына толық түсіне алмады, не істерін білмей арқанға жармасты.

— Ие деймін, травить! — Штокты босат деген сөз!

— Aha, енді түсіндім!

— Бат, сіз енді Томның істегенін істеңіз! Солай, жақсы Енді шерттіре тартыңыз! Ие, шерттіре тартыңыз!

— Осылай ма?

— Солай, солай! Өте жақсы! Геркулес, енді сіздің кезегіңіз! Кәне, шіреніп көріңізші, бұл арада күш керек!

Геркулеске шіреніп көр деу, ойланбағандық еді: алып негр бар күшін салып тартқанда, арқан үзіліп кете жаздады.

— Оншама қатты тартпаңыз,— деп айқайлады Дик Сэнд күле сөйлеп.— Сіз бүйтіп тартсаңыз, мачтаны түбінен жұлып құлатарсыз!

— Бұл менің ақырын тартқаным ғой,— деп ақталды Геркулес.

— Мұның аты «ақырын» болса,.. Геркулес, сіз былай етіңіз: арқанды шындап тартпай, тек қана тартқан болыңыз, Сөйтіңіз, істелетін жұмысты дәл орындаған болыңыз. Қане, досым! Тағы да... Босатыңыз!.. Солай... Швартуйте! Ие, швартуйте деймін!.. Түсінбеді! Байлаңдар. Солай, солай. Жақсы!..

Фоктың барлық желкені жайыменен бұрыла берді.

Желкенді жел кернеп, кеме алға ұмтылды.

Бұдан соң Дик Сэнд кливердің шкотын босатуға бұйырды.

— Достарым, өте жақсы істелді! — деп Дик Сэнд жаңа матростарды мақтап қойды.— Енді грот-мачтаны үйреніп көрейік. Бірақ сен, Геркулес абайла, тағы да бірдеңені үзіп алма!

Бұл маневрді матростар оңай істеді. Көлбеу грот тиісті бұрышқа қойылып еді, дереу жел кернеп, алдыңғы желкеннің күшіне күш қосылды. Одан соң көлбеу гроттың үстіне топсель көтерді, оны істеу оңай, гитовидің үстінен алып, арқандарын босатып, қайта байлай салса болғаны. Бірақ Геркулес пен Актеон, кішкентай Джек үшеуі бар күшін сала шкотты басып еді, гордель үзіліп кетіп, үшеуі бірдей шалқасынан түсті, бір жақсы жері, ешқайсысы зақымданып, еш жерлері жараланған жоқ. Бала мәз боп қалды.

— Оқасы жоқ, оқасы жоқ! — деп айқайлады жас капитан.— Үзігін жалғап жіберіп қайтадан тартыңдар, бірақ қара күшке сала көрмеңдер!

Ақырында желкендер тиісінше керіліп байланып та болды, Дик Сэнд штурвалдан қозғалған жоқ. «Пилигрим» шығысқа қарай тартып келеді, ендігі қалған жұмыс, кеменің алған бағытынан аумауын бақылау ғана. Мұны орындау оңай, өйткені, жел бір қалыпты соғып тұрса, кеме өз бетімен лағып «қаңғымайды».

— Достарым, тамаша болды бұл,— деді Дик Сэнд.— Сіздер кешікпей-ақ тәжірибелі матрос боласыздар.

— Тырысып бағамыз, капитан Дик,— деп Том қарт өзінің жолдастары үшін жауап қайырды.

Талапты матростарды миссис Уэлдон да мақтап қойды. Мақтаудың да пайдасы тиді, кішкентай Джек тыным таппай жұмыс істеді.

— Джек, мына арқанды сен үздің-ау деймін,— деді Геркулес күле сөйлеп.— Өзің сонша күшті екенсің ғой! Сен болмасаң қайтер едік!

Бала мақтанғанынан құлағына дейін қызарып, досының қолын ұстап қатты қысты да қатты-қатты сілкіп қойды.

Әйтсе де, «Пилигримде» әлі де болса көтерілмеген желкендер бар-ды. Брамсель, бом-брамсель және стаксель көтерілмеген болатын. Алайда бакштагпен жүзгенде бұл желкендер де көтерулі болса, «Пилигримнің» жүрісі недәуір тездеген болар еді.

Дик Сэнд бұл желкендерді де көтеруге ұйғарды.

Стаксельді кеме палубасында тұрып, оншалықты қиналмай-ақ көтеруге болады, ал фок-мачтаның тік желкендерін палубада тұрып көтеруге мүмкін емес: оларды көтеру үшін рейге шығу керек. Дик Сэнд өзінің тәжірибесіз командасын тәуекелге жібергісі келмей, бұл жұмыспен өзі айналысты.

Ол штурвалды Томға тапсырып, кемені қалай бағыттаудың әдісін дәл көрсетті. Сосын Геркулесті, Батты, Актеон мен Остинді бом-брамсель мен брамсельдің горденіне қойып, мачтаға өзі шықты.

Жас капитан шапшаң да епті болатын, лездің арасында брам-рейдің пертасына өрмелеп шығып, брамсельді тартқан шкоттың түйінін шешті.

Одан соң бом-брам-рейге шығып, оның да шкотын шешті. Ол жұмысын аяқтап, штирборт фордунының бірімен сырғанап палубаға түсті.

Жаңа матростар жас капитанның көрсетуімен желкен керіп, оның етегін рейдің астыңғы жағындағы нокке тартып байлады.

Бұдан соң грот-мачта мен фок-мачтаның арасына стаксель көтерді, сонымен, желкен көтеру жұмысы сәтті аяқталды.

Геркулес арқан тартқанда қара күшке салмай, жайлап тартатын болды, сондықтан ешнәрсені үзіп бүлдірген жоқ.

Қазір «Пилигрим» бар желкенін түгел көтеріп, заулап келеді.

Диктің лисельді де көтеруге мүмкіндігі бар-ды, бірақ бұл жағдайда оны көтерудің қиын екенін есепке алмағанның өзінде, дауыл бола қалса, оны тез жинап алу аса қиын болар еді. Сондықтан жас капитан көтерілген желкендермен қанағат етуге ұйғарды.

Томды штурвалдан босатты да Дик өз орнына барып тұрды.

Желге жан ене бастады. «Пилигрим» оң жағына таман қисая түсіп, мұхит бетімен сырғи жөнелді. Оның артқа тастап бара жатқан жалпақ ізі, кеменің сапалы жүрісіне куә еді.

— Міне, біз енді дұрыс бағытқа түстік, миссис Уэлдон,— деді Дик Сэнд.— Тек қана ыңғайымыздан соққан жел айни көрмесін деп тілейік!

Миссис Уэлдон жасөспірімнің қолын алып қатты қысты. Соңғы сағаттардағы жан түршігерлік уақиғаның уайым-қайғысына өзінің шаршағандығы қабаттасып қиналғанын сезе қойды да, өз каютасына келіп, есеңгіреген кісіше, төсегіне барып құлай кетті.

Кеменің жаңа командасы палубада болды. Матрос негрлер жұмыстың нендей түрі болса да орындау үшін, Диктің бір ауыз сөзін күтіп, кеме тұмсығындағы вахтада тұрды. Бірақ әзірге желдің күші бәсеңсіп немесе басқа жаққа ауыса қоятын нышаны жоқ, сондықтан команданың істей қоятын жұмысы да жоқ-ты.

Бенедикт ағай өз жұмысымен аса шұғылдануда еді. Ол тіміскілеп жүріп «Пилигрим» бортынан тапқан бір жәндігін лупамен қарап зерттеп жатқан. Бұнысы тік қанатты әшейін бір шіркей; басы ішіне кіріп кеткен, мұрты тарам-тарам ұзын, алдыңғы қанаты жарғақ тәрізді, бірақ қанат қабығына айналған.

Бұл олжа Бенедикт ағайдың талайына қарай, камбуздан табылған-ды. Үсті-басы шаң-тозаңға былғанып жарық біткенді сығалап жүрген ғалымға Негороның ашуы келіп, аса бағалы жәндікті тапап тастағалы аяғын апара бергенде ғана Бенедикт ағай әлгі жәндікке жармаса кеткен. Оның ашуланғанын кеме аспазы елеген де жоқ.

Капитан Гуль мен бес матростың жолақжон китті аулауға кетіп, сәтсіздікке ұшырағанын, оның соңында нендей уақиғалар болғанын Бенедикт ағай білді ме? Әрине, білді. Білгені сол, «Пилигрим» қырғын болған жерге жетіп, қираған қайықтың сынық тақтайлары су бетінде қалқып жүрген кезде Бенедикт ағай палубада тұрған. Демек, кеменің экипажы оның көз алдында қаза тапты деген сөз.

Бұл қайғылы уақиғаға Бенедикт ағай қынжылмады десек, оны мейрімсіз деп айыптаған болар едік. Бейшара аңшыларды оның аяғандығы жөнінде күмандануға болмайды. Ол немере қарындасы миссис Уэлдонның ауыр халде қалғандығын да ойлап қынжылды. Тіптен ол миссис Уэлдонға келіп: «Қорықпа! Сендердің қасыңда мен бар емеспін бе? Мен тұрғанда сізге келер бәле жоқ!» деп еді.

Сосын өзінің каютасына кіріп кеткен. Бәлки, бұл қайғылы уақиғаның ақыры немен тынарын болжағалы, шешуші әрекеттің жобасын белгілеуді оңаша отырып кеңінен ойланғысы келген болар.

Бірақ жолда келе жатып, жоғарыда айтылып өткен тарақанға тап болып, сол жәндік оның бүкіл ой-пікірін бүтіндей өзіне тартып алған. Көз ашып жұмғанша болмай, дүниеде «Пилигрим» атты кеме, оны Гуль деген капитан басқарғанын, ол бейшараның бүкіл экипажымен бірге қаза тапқанын Бенедикт ағай есінен шығарды. Бұл жиіркеніш жәндікті сирек кездесетін алтын қоңыздай көрді де, әлгі тарақанмен әуре болып қала берді.

Алты адамның басын жұтқан жан түршігерлік апат жолаушылардың есінен кетпестей уақиға еді, сонда да болса борттағы тұрмыс бұрынғы қалпына қайта түсті.

Дик Сэнд алғашқы күндері күллі жұмысты бір өзі атқарып, жан-жаққа жарылғандай болды. Кемені толық тәртіпке келтіріп, күтпеген кездейсоқ жағдайларға қарсы әзір тұрарлық шараларды қарастырды. Негр матростар жас капитанның әрбір ишара еткен бұйрығын қалт жібермей орындап тұрды. Кешке таман «Пилигрим» бортында көрнекті тәртіп орнады. Бұған қарағанда күллі іс бұдан былай да оңға басады деп сенуге боларлық еді.

Негоро он бес жасар капитанның беделін түсіруге енді қайтып қамданбады. Дикті бастық деп таныды. Ол көп уақытын бұрынғы әдетінше өзінің тар камбузында өткізіп, палубаға сирек шығатын болды.

Негоро тәртіп бұзуға болмашы ғана әрекет етсе, Дик Сэнд оны құрылыққа жеткенше қамауда ұстауға бел байлады. Жас капитан ым қақса болғаны, Геркулес кеме аспазын желкесінен алып трюмге апарып тыға салуға әзір. Алыпқа бұл істі орындаудың ешқандай қиындығы жоқ. Кәрі Нан тамаша аспаз, Негороның орнын сол басар еді. Негоро өзінің қымбат адам еместігін және ізі аңдулы екенін де сезсе керек, сыр білдірмей тыныш жүрді.

Жел күшейген үстіне күшейе берді, бірақ бастапқы ыңғайынан ауған жоқ, түн болғанша желкен де ауыстырылмады. Мачталар темірмен бекітілген, мығым, кеменің жалпы жағдайы айтарлықтай жақсы — осының бәрі тіптен жел бұдан ары күшейе түссе де, желкенді барынша желге кернетуге мүмкіндік береді.

Әдетте, кемелердің көбісі түн болысымен көтерулі желкендердің көлемін азайтады, ең алдымен жоғарғы желкендерді — бом-брамсельді, тағы басқаларын төмен түсіреді. Осы шаралар түгел орындалса, кенет соққан дауыл кеме үшін қауіпті емес. Бірақ Дик Сэнд бұл сияқты алдын ала сақтану шараларын қолданған жоқ. Өйткені ауа райына қарағанда ешқандай күтілмеген қолайсыз жағдайдың бола қоярлықтай түрі жоқ-ты. Ол мұхиттың осы иесіз бөлегінен шыққанша кеменің жүрісін кеміткісі келмеді. Мұның үстіне бірінші түнгі вахтада жас капитанның өзі тұрып, бәрін де өзі бақылауға ұйғарып еді.

«Пилигримнің» жүріп өткен жолының мөлшерін шамалау үшін Дик Сэндтің бірден-бір қолданатын құралы компас пен лаг екендігін жоғарыда айтып өттік.

Жас капитан әрбір жарты сағат сайын суға лаг тастатып, құралдың көрсеткен мөлшерін өз қолымен теңіз журналына жазып отырды.

«Пилигримде» екі компас бар-ды. Оның біреуі штурвал үйшігіне, рульшінің нақ алдына орнатылған. Компастың беті — картасы, күн мен түннің қай минуты болса да, кеменің бара жатқан бағытын көрсетіп отырады. Түн болса компастың екі жағына шырақ қойып бетіне жарық түсіріледі. Екінші компас, бұрын капитан Гуль тұрған каютаның қабырғасына ілінген. Бұл компас, капитанның каютада отырып-ақ, рульшінің кемені тапсырылған бағдармен дәл жүргізіп бара жатқанын немесе тәжірибесіздіктің, салақтықтың салдарынан кеме басқа жаққа қарай қаңғып бара жатқанын бақылауына мүмкіндік беретін.

Әдетте, алыс сапарға шыққан кемелердің компасы кем дегенде екеуден болады, оның үстіне кемінде екі хронометр алады. Бұл құралдардың бұзық, түзігін анықтау үшін көрсеткен бағдарын ауық-ауық салыстырып отыру керек.

Дик Сэнд өзіне қажетті екі компасты аса сақтықпен пайдалануды экипажына мұқият тапсырды.

Бірақ февральдың он екісінен он үшіне қараған түні, жасөспірімнің өзі вахтада тұрған кезде, капитан каютасындағы компас жазым болды. Компастың шегеге ілінген жез шығыршығы сыныпты да, еденге түсіпті. Бұл уақиға ертеңгісін мәлім болды.

Шығыршық қалайша сынған?

Бұл бақытсыздық нендей себеппен болғанын ешкім шеше алмады. Ақырында шығыршықтың үзілуін, тот жеп, шайқалудан шеге қажаған, сөйтіп шығыршық жіңішкеріп үзілген деп шамаланды. Бірақ жағдай солай болды ма, әлде басқаша ма, әйтеуір екінші компас сынып, оңдауға келмейтін боп істен шықты.

Дик Сэнд қатты қынжылды. Ол ендігі жерде қолында қалған жалғыз компасқа сеніп, кемені соның көрсеткен бағдарымен жүргізуі керек. Екінші компастың бүлінуіне ешкім жауапты емес, дегенмен мұның ақыры қолайсыз жағдайға соқтыруы ықтимал.

Диктің ендігі істейтін шарасы қолда қалған жалғыз компасты кездейсоқ қырсықтан сақтау ғана.

Компас уақиғасы болмаса, «Пилигрим» үстіндегі жағдайдың бәрі соңғы уақытқа шейін оңды болып келген еді.

Кемедегі істелетін қызмет уақытын бөлгенде, Дик Сэнд өзінің штурвал вахтасында тұратын кезегін түнге келтірді. Ол күндіз бес-алты сағат жатып дем алады, осы қысқа мерзімді демалыстың ішінде әл жинап тынығып алатын. Капитан дем алып жатқан кезде, штурвал вахтасында Том мен оның баласы Бат тұратын болды. Диктің дұрыс басшылығы арқасында бұл екеуі аздап болса да жарамды рульші болып алды.

Миссис Уэлдон Дикпен жиі кеңесетін. Батыл да, ақылды әйелдің кеңесін жас капитан аса бағалады. «Пилигримнің» өткен күнгі жүрген жолының картасын күн сайын әйелге көрсетіп отырды. Диктің картаға негізгі түсіретіні, кеменің бара жатқан бағыты мен жүріс тездігінің орташа есебі еді.

— Көріп тұрсыз ба, миссис Уэлдон,— деді жас капитан әйелге қарап,— мына ыңғай соққан желді пайдаланып, кешікпей-ақ Оңтүстік Америка жағалауына жақындап қаламыз. Әрине, кесіп айту қиын, бірақ бізге алдымен көрінетін жағалау Вальпарайсоға іргелес болар деймін.

Миссис Уэлдон «Пилигримнің» дұрыс бағытта келе жатқанына және солтүстік-батыстан ыңғай соққан желдің межелеген жерге жеткізіп тастайтынына күмәнданған жоқ. Бірақ бұл меже оған соншалықты алыс көрінді! Кеменің құрғаққа баратын жолын астыртын аңдыған қаншама қауіп-қатер бар, ауа райы бұзылып, жаңбыр жауа қалса, теңіз бетінде толқын көтерілуі мүмкін! Аспан да, теңіз де бірдей қатер.

Өзі қатарлы балалар сияқты, Джек те уақытын палубада әрлі-берлі жүгіріп, Дингомен ойнап өткізетін. Соңғы күндерде Дик Сэнд балаға уақытын аз бөлетін болды, әрине, бұл жағдайды бала да сезген еді, бірақ Дикті жұмысынан қалдырмау керек екенін жас әйел бөбегіне ұғындыра білді, тіл алғыш бала енді қайтып «капитан Диктің» мазасын алып қыңқылдауды қойды.

«Пилигрим» бортындағы өмір осындай жағдайда өте берді. Негрлер өздерінің жаңа кәсібі — матростыққа аз-аздап көндіге бастады. Том қарт боцман қызметінің міндетін атқарды. Жас капитан дем алған сағаттарда, күндізгі кезектің вахта бастығы Том болды. Онымен бірге Бат пен Остин тұратын. Дик бастаған екінші вахта кезегінде Геркулес мен Актеон тұрады. Сөйтіп, біреуі штурвалда тұрып кемені басқарады да, қалған екеуі тұмсықтағы вахтада тұрады.

Кеменің жүріп келе жатқан жері мұхиттың иесіз бөлегі еді, бұл шамадан қарсы келе жатқан кемеге жазатайым соқтығысу қаупін ойламаса да болады. Әйтсе де, жас капитан вахтада тұрғандардан өте сақ болып, қырағы бақылауды талап етті. Ол кеш болысымен белгі фонарьларды (кеменің оң жақ бортына көк фонарь, сол жақ бортына қызыл фонарь іледі) жағып қоюды тапсырды.

Дик Сэнд штурвалда тұрып түн артынан түн өткізді. Кей уақыттарда өзінің әлі құрып әбден шаршағанын сезетін, өзінің қолы штурвал дөңгелегін ұстап тұрғанын да сезбейтін-ді.

Бұл оның әбден шаршап қажығандығының салдары еді, бірақ мұны ешкімге айтып шағынбайтын.

Сонда да болса ол февральдың он үшінен он төртіне қараған түні әбден дымы құрып амалсыздан бірнеше сағат дем алуға мәжбүр болды. Оның орнына — штурвалға Том барып тұрды.

Аспанды қалың бұлт құрсаған. Түннің қараңғылығы сонша, палубадан қарағанда жоғарғы желкен көрінбейді. Актеон мен Геркулес тұмсықтағы вахтада тұр.

Кормодағы нактоуздың болымсыз жарығы штурвал дөңгелегінің теміріне түсіп көмескі жылтыраған болады. Жоғарыда, мачта басында белгі фонарьлары жанып тұр, кеменің палубасын бүтіндей қараңғылық басқан.

Ұзақ уақыт вахтада тұрып қажыған Том, түнгі сағат үштің шамасында тік тұрған күйі қалғып кетті. Ол бірер көлеңкенің палубада жылжып бара жатқанын байқамай қалды.

Бұл Негоро еді.

Кеме аспазы компасқа білінбей келіп, бір ауыр затты нактоуз астына қоя салды.

Ол нактоуздың жарығы түскен компас бетіне бірнеше минут қарап тұрды да, дыбыс шығармай тайып тұрды.

Мұны Том да, вахтада тұрған басқа матростар да көрмей қалған.

Егер, Негороның нактоуз астына қойып кеткен ауыр затын, ертеңгісін Томды ауыстырған Диктің өзі көрсе де, ойланбай-ақ алып тастар еді, өйткені Негороның компас астына қойып кеткен ауыр заты — бір жалпақ темір болатын.

Темір, компастың магнитті тілін өзіне қарай тартады.

Компас тілі магнитті полюсті, яғни солтүстікті көрсетудің орнына, төрт румбаға барып тоқтап, енді солтүстік-шығысты көрсетті.

Көп кешікпей Том да оянды. Ояна салып компасқа қарады...— Оған «Пилигрим» бұрынғы бағытынан ауған сияқтанды.

Том кемені шығысқа қарай бағыттау үшін штурвал дөңгелегін айналдыра берді.

Бірақ компас тілінің де бұрылғанын вахта рульшісі байқамаған еді. Кеме тұмсығы тіп-тіке оңтүстік-шығысқа қарай бұрылды.

Сөйтіп, «Пилигрим» алғашқы бағытынан 45° бұрылып, бұрынғы шапшаңдығымен алға қарай жүйтки берді.

Он бірінші тарау

ДАУЫЛ

Келесі жетінің ішінде, яғни февральдың он төртінен жиырма біріне дейін, кеме үстінде айта қаларлықтай ештеңе болған жоқ. Солтүстік-шығыстан соққан жел күшейе түсіп, «Пилигрим» орта есеппен тәулігіне бір жүз сексен миль жол жүріп алға қарай аға берді.

Екі жарты шардың арасындағы жолаушылар таситын трансокеандық пароходтар жүретін судан «Пилигрим» оншалықты қашық болмауы керек, деп есептеді Дик Сэнд.

Жасөспірім осы пароходтардың бірі кездесер деп сенген еді. Кездескен пароходпен «Пилигримдегі» жолаушыларды жөнелтуге, немесе оның капитанымен келісіп кемеге бірнеше матростар, тіптен мүмкіндігі болса офицер алуға ұйғарды. Ол талмастан қиырға көз жіберумен болды, бірақ бір де бір кеме ұшыраспады. Теңіз баяғы құлазыған қалпынан өзгерген жоқ.

Бұл жағдай жас капитанды ойға қалдырды. Ол поляр теңізінде үш рет болып, мұхиттың қазіргі «Пилигрим» жүзіп жүрген бөлегін бірнеше рет кесіп өткен. Сол сапарында Горн мүйісінен экваторға қарай, немесе американ континентінің осы оңтүстік шеткі шегіне қарай кетіп бара жатқан американ немесе ағылшын кемелерінің талайына кездескен-ді.

Бірақ Дик Сэнд мұхиттың сол бөліміне жеттім ғой деп шамалаған жерінен «Пилигримнің» әлдеқайда алыста, оңтүстікке таман екенін білмеді, тіптен күдіктенбеді де. Мұның екі түрлі себебі бар-ды.

Біріншісі — ағыс. Дик Сэнд ағыс тездігін нашар білетін. Бірақ бұл арадағы ағыс күшті еді, жай қарағанда байқалмағанымен, кемені бет алған жағынан бұрып басқа жаққа әкете берді.

Екіншісі — арам ниетті Негороның қолы бүлдіріп теріс бағыт көрсеткен компас. Қосалқы компас сынып істен шыққан, соның нәтижесінде қолда қалған компасты Дик Сэнд тексере алмады.

Жас капитан кемені тура шығысқа қарай жүргізуге тырысты, бірақ іс жүзінде оңтүстік-шығысқа қарай алып кетті!

Компас әрқашан оның көз алдында. Әрбір отыз минут сайын үнемі лаг тастатып отырады. Осы екі құрал кеменің жүрген жолын мөлшерлеп есебін шығаруға, кемені бағытқа қарай тура алып жүруіне мүмкіндік береді. Бірақ осы сияқты мөлшер есеппен қанағаттануға бола ма? Әрине болмайды!

Кейде күнілгері үрейленіп мазасы кететін миссис Уэлдонды тыншайтудың қамын қарастырып Дик Сэнд барынша тырысып бақты.

— Бір жеті ерте, бір жеті кеш,— деді ол қайталап,— әйтеуір американ жағалауына жетуіміз анық. Қай жер болса, ол жер болсын... Ең қажеттісі, әйтеуір жерге жетеміз!

— Дик, мен бұған күмәнданбаймын!

— Түсінікті ғой, миссис Уэлдон, егер «Пилигрим» бортында сіз болмасаңыз, маған анағұрлым жеңіл болар еді, егер мен тек қана экипажға жауапты болсам, бірақ...

— Бірақ, егер кездейсоқ жағдай сіздерге бізді, апатқа ұшыраған негрлерді кезіктірмесе, балам, саған екеуден-екеу — Негоромен қалуға тура келер еді... Сен сонда қайтер едің? Сенің оған сенбейтініңді білемін.

- Ең алдымен,— деді жас капитан тұжыра сөйлеп,— Негороны өзіме зиян келтіре алмайтын етер едім...

- Сонда сен кемені жалғыз басқарар ма едің?

— Ие, жалғыз!

Бала жігіттің қатал да тұжырымды үні миссис Уэлдонның көңілін орнықтырды.

Дегенмен, әйелдің көзі өзінің бөбегіне түсіп, мазасыздық сезімнен арыла алмады. Ержүрек саяхатшы әйел өзінің мазасызданғанын сездірмеуге тырысты, әйтсе де оның көңілі өзінен өзі қобалжып жай таппады.

Жас капитан навигация теориясын астрономия жолымен анықтауды жеткіліксіз білетін-ді, бірақ онда «ауа райына» қарап келешекті болжайтын қасиет бар-ды. Біріншіден, аспан мен теңіздің құбылысы; екіншіден, барометрдегі сынап бағанасының төмендеуі; осы екі сезім оның көз алдында күтілмеген болашақты көрсетіп отырады.

Капитан Гуль ауа райын алдын ала болжауға озат кісі еді. Ол, барометрдің көрсеткенін қалай ажыратып түсінуді Дикке үйреткен болатын. Біз бұл тамаша құралды қалай пайдаланудың жайын қысқаша айтып өтейік.

«1. Ауа райы ұзақ уақыт жақсы болған кезде, барометр бірден тоқтаусыз төмендей берсе, бұл ақиқат жаңбырдың белгісі. Сөйтсе де ауа райы өте ұзақ уақыт ашық болған жағдайда да сынап бағанасы екі-үш күн қатарынан төмендесе, ауа райында нендей де болса елеулі өзгеріс болуы мүмкін. Мұндай жағдайда сынап бағанасының төмендеуімен жаңбырдың басталуы арасындағы уақыт неғұрлым ұзаққа созылса, жаңбыр да ұзақ жауып, соңы ақ жауынға айналады.

2. Жаңбыр ұзаққа созылған кездерде, барометр сынабы жайыменен тоқтаусыз жоғарылай берсе, ауа райы қайтадан жақсарады деп сенімді түрде шамалауға болады. Алғашқы шуақ күн мен сынап бағанасының жоғарылауы арасындағы уақыт неғұрлым ұзақ болса, ауа райының жақсы болуы да солғұрлым ұзаққа созылады.

3. Бұл екі жағдайдың екеуінде де, яғни сынап бағанасы көтерілгеннің немесе төмен түскеннің артынша өзгерген ауа райы, сол күйінде ұзақ тұрмайды.

4. Егер барометр сынабы жайымен, бірақ тоқтаусыз екі-үш күн, одан да артығырақ уақыт көтеріле берсе, тіптен бұл күндері тоқтаусыз жаңбыр құйып тұрса да, бұл ауа райының түзеліп кететіндігінің белгісі. Бірақ барометр жаңбырлы күндері көтеріліп, күн ашылып жадырасымен төмендей бастаса, жадыраған ауа райы ұзаққа созылмайды.

5. Көктемде және күздің күні барометрдің бірден төмендеп кетуі, ауа райының желді болуын білдіреді. Жаздың ми қайнатқан ыстық күндерінде барометрдің бірден төмен түсуi, дауылдатқан нөсер құятындығының нышаны. Қыстың күні, әсіресе ұзаққа созылған аяздан кейін сынап бағанасының тез төмендеуі, күн жылынып, жаңбыр жауып, жел ыңғайының басқа жаққа ауысатындығының белгісі. Керісінше, ұзаққа созылған аяз күндері сынап бағанасының жоғары көтерілуі, қар жауатындығын хабарлайды.

6. Сынап бағанасының бір жоғары көтеріліп, бір төмен түсіп қобалжуы, ауа райының ұзаққа созылатын құрғақ немесе жаңбырлы мерзімінің таянғандық белгісі деп жоруға мүлдем болмайды. Тек сынап бағанасы жайыменен бірте-бірте төмендесе немесе жоғары көтерілсе, ауа райы ұзақ уақыт бір қалыпта тұрады деп болжалдауға болады.

7. Күздің ақырында, ұзаққа созылған желді де жаңбырлы мерзімдерден кейін барометрдің сынабы көтеріле бастаса, солтүстіктен жел тұрып аяз болуының нышаны».

Дик Сэнд барометр ерекшелігін жақсы білетін. Ол теңдесі жоқ және әрбір теңізшінің жәрдемшісі болған осы құралдың болжалдап көрсеткенінің дұрыс екендігін талай рет көзімен көріп сенген еді. Ол қапелімде ауа райының өзгеруіне кезігіп қалмау үшін, барометрмен күн сайын кеңесіп тұратын-ды.

Жас капитан барометрге қайта-қайта келіп жүрді, бірақ февральдың жиырмасы күні сынап бағанасының бұрынғы қалпынан өзгере қалғанын байқады. Барометр жайыменен тоқтаусыз төмендеп бара жатыр. Бұл жауын-шашынның белгісі болатын. Сынап бағанасы төмендеген үстіне төмендей берді, әйтсе де жауын-шашын бола қоймаған соң, лайсаңды ауа ұзаққа созылады екен деп шамалады Дик.

Бірақ жылдың бұл маусымында жауған жаңбырмен қабаттаса күшті жел де тұруға тиіс, шынында да солай болды. Бір күннен соң желге жан еніп күшейе түсті, оның еліргендігі сонша, жел ағысының көшуі сағатына алпыс километргe жетті.

Жел екпіні «Пилигримнің» желкендерін жыртып, мачталарын қиратып кетпеу үшін, кейбір сақтық шараларын қолдану керек болды.

Жас капитан, бом-брамсельді, топсель мен сыртқы кливерді түсіріп қоюға бұйырды. Бірақ бұл шаралар жеткіліксіз тәрізді. Ол тағы брамсельді түсіруге, марсельді екі риф жиырып, аумағын азайтуға бұйырды.

Соңғы маневрді жаңа келген тәжірибесіз экипажбен орындау қиын еді. Бірақ қиыншылыққа тізе бүгіп тоқтап қалуға болмайды, шынында да бұл қиыншылықтар ешкімге бөгеу бола алмады.

Жас капитан Бат пен Остинді ертіп рейге шықты да, брамсельді түсірді, бұл маневрді жасау үшін шынында да аз қиналған жоқ. Егер де барометрдің төмендеуі соншалықты қауіпті болмаса, екі рейді де алмай мачтада қалдырар еді. Бірақ жел құйынға айналып кетсе, желкендерді азайтумен ғана қанағаттанбай, мачтаның да жүгін жеңілдету керек: жүгі жеңіл болса, мачта қатты шайқалмайды. Сондықтан Дик Сэнд екі рейдің екеуін де палубаға түсіртті.

Бұл жұмыс аяқталған соң (мұны орындау үшін екі сағат шамасындай уақыт кетті), Дик Сэнд жәрдемшілерінің көмегімен марсель желкенінің аумағын кішірейтуге кірісті. Басқа кемелердің көбісінде болатын екі қабат марсель «Пилигримде» жоқ болатын. Сондықтан «Пилигрим» экипажы ескі заманның әдісін қолданып, рей үстімен жүріп, жел екпінімен желпілдеп тұрған желкеннің етегін тартып линьмен нығыта байлап қоюлары қажет. Бұл өте қиын, ұзақ уақыт алатын жұмыс. Сонда да болса марсель желкенінің аумағы кішірейтілді. Енді кеме біртегіс жүріске басты.

Мачта басында жұмыс істеп жүрген Дик Сэнд пен негр матростар аса күшті таза жел (құрылықтағы дауыл деп аталатын атмосфера жағдайын теңізшілер осылай атайды) соғып тұрғанда да жүзе алатын етіп «Пилигримді» әбден дайындап болып, палубаға түсті.

Келесі үш күннің ішінде — 20, 21 және 22 февраль күндері — желдің күші де, ыңғай соғуы да өзгерген жоқ. Барометр үздіксіз төмендеп барып, 22 февраль күні жиырма жеті де, жеті ондық дюймге барып тоқтады.

Енді таяу күндердің ішінде барометрді жоғары көтеріледі деп үміттенуге болмай қалды. Аспан әлемі қабағын тастай түйіп алған, жел құлақ жара ысқырып тұр. Теңіз бетін тұтасымен тұман басып жатыр. Көк жүзін қара бұлт құсап, күннің қай жақтан шығып, қай жаққа бататынын да ажыратып болар емес.

Диктің мазасы кете бастады. Ол аттап шықпастан үнемі капитан мінбесінде болды, жөнді ұйықтаған да жоқ. Сонда да болса сыр білдірмей тыныш қалпында жүре берді.

23 февраль күні ертеңгісін жел аздап бәсеңдеген тәрізденді: Бірақ Диктің ауа райы түзеліп кете қояды деген үміті жоқ-ты. Шынында да оның шамалауы дұрысқа шықты: түстен кейін жел қайта күшейіп, теңіз бетінде күшті толқын пайда болды.

Камбузынан сирек шығатын Негоро, күндізгі сағат төрттің шамасында палубаға көтерілді. Динго кеменің бір түкпірінде ұйықтап жатса керек, бұл жолы кеме аспазына абалаған жоқ.

Негоро қашан да болса өзінің үндемейтін тұйық әдетінше, көкжиекке көзін қадап жарты сағаттай палубада тұрды.

Мұхит бетінде жал-жал толқындар сырғып жатты. Олар бірін-бірі қуып кимелей түседі, бірақ біріне бірі әлі соқтығысқан жоқ. Жайшылықтағы толқыннан мына толқын биіктеу. Бұған қарағанда онша қашықта емес, батыс жақтың бір жерінде күшті дауыл соғып тұр, көп кешікпей кемені қуып жетеді деп шамалауға дәлел бар-ды.

Негоро теңіз ісінен мүлдем хабары жоқ, немесе теңіз ізімен бір шолып өтті де, сосын өзінің қобалжымайтын суық көзін көкке қарай аударды.

Аспан реңі үрейлі еді.

Бұлттың үстіңгі қабаты, астыңғы қабатынан анағұрлым тез көшіп жатыр. Аспан биігіндегі ауа ағысы жуық арада төмендеп, теңіз бетін басқалы тұрғандай. Олай болса «тап-таза» жел сұрапылға айналады...

Негоро теңізі ісінен мүлдем хабары жоқ, немесе теңіз апатынан сескене білмейтін жансыз болуы керек. Оның, жүзінде абыржу дегеннің аз да болса нышаны жоқ. Оған үстеме зұлымдана күлімсіреп ернін қисайта түсетінін қайтерсің. Мұнысына қарағанда ауа райының казіргі түрі оны қорқыту былай тұрсын, қайта қуанта түсетін сияқты.

Негоро бушпритке атша мініп алып, ұшына қарай өрмеледі. Сыңайы көкжиектен әлденені көруге тырысқан тәрізді. Сосын палубаға түсіп, бір ауыз тіл қатпастан каютасына кіріп кетті.

Соғып тұрған желдің құйынды дауылға айналып кетуі мен нөсерлеп жаңбыр жаууы сияқты әбігерлі нышанның арасында «Пилигрим» үшін бір ғана. қолайлы жағдай болды; бұл жел өтінің бірыңғай соғуынан айнымауы еді. Жел неғұрлым күшейіп құйынға айналып кетсе, кеме де солғұрлым тез жүзіп американ жағалауына тез жететіндерін «Пилигрим» бортындағылар тегіс білді. Барынша берік жасалған кемеге желдің құтырына соғуы әзірге ешқандай қауіп төндірген жоқ, бірақ бейтаныс жағалауға барып тіреле қалса, шын қауіп сонда төнеді.

Бұл ой Дикті аса абыржытты. Егер сол жағалауды жақсы білетін боцман табылмайтын иесіз жағалауға барып қалса, бұлар нендей шара қолданбақ? Егер ауа райы лайсаңға айналып, белгісіз жағалаудың бірер түкпірінен баспана іздеуге мәжбүр болса, жас капитанның қолданатын шарасы қандай болмақ? Қазір бұл сияқты қиялдармен бас қатыратын уақыт емес, бірақ ерте ме, кеш пе, әйтеуір, бұл мәселенің болатыны сөзсіз, сол уақытта тезінен бір шара қолдану керек болады.

Сасатын түк те жоқ, Дик Сэнд бұл шараларды уақытында қолдана жатар!

Соңғы он үш күн бойы 24 февральдан 9 мартқа дейін ауа райы өзгермеді деуге болады. Көк әлемін бұрынғысынша қара бұлт құрсап алған. Жел ара-тұра шамалы уақыт бәсеңсіген болады, бірақ бірнеше сағаттан соң баяғы қалпынша қайта ұли бастайды. Барометрдің сынап бағанасы бір-екі рет аздап жоғарылаған болды, бірақ бірнеше сызық көтеріліп барып қайта төмендеді. Атмосфера қысымы кенет қобалжыды, бұған қарағанда жуық күндердің ішінде ауа райының түзеле қоятын түрі жоқ.

Бірнеше рет көк жарылғандай боп күн күркіреді, бұл жағдай жас капитанды қатты абыржытты. Кемеден небары бір кабельтов жерден суға жасыл түсіп жатты. Ара-тұра нөсерлеп жаңбыр құйып өтті, «Пилигрим» енді қалың тұманның ортасында қалды. Көкжиекті бақылап вахтада тұрған адам, ұдайы бір сағат бойы ешнәрсе көре алмай, кеменің беталды бағдарлап тартқан кездері болды.

Кеме теңіз толқынына ойдағыдай төтеп берді, әйтсе де толқын қатты шайқады. Бір жақсы жері, миссис Уэлдон теңіз ауруына шалдыққан жоқ. Бірақ Джек бейшара науқастанып қатты қиналды, анасы жанынан аттап шықпай күзетіп отырды.

Уақытының бәрін шыбын-шіркейлер арасында өткізген Бенедикт ағайдың кеме шайқалуынан көрген азабы американ тарақанының азабынан артық емес. Ғалым өзінің Сан-Францискодағы ың-жыңсыз тыныш кабинетінде отырған тәрізді, ұзақты күн коллекциясын зерттеумен болды.

Бір жақсы жері, Том және оның жолдастары теңіз науқасына шалдықпады, жас капитанның басшылығымен жұмысты бұрынғысынша атқара берді. Капитанның өзі кеме шайқалуына көптен көндігіп қалған бала еді.

«Пилигрим» көтерілген желкенінің аздығына қарамастан алға қарай тез ұмтылуда. Дик Сэнд қалған желкендерді әлде де болса азайта түсу керек болар деп шамалады. Дегенмен, тікелей төніп тұрған қауіп болмаған соң, бұл іске кірісе қоюға асыққан жоқ.

Диктің есебінше, кеме құрғақ жерге жақындап қалған. Ол вахта бақылаушысына сақ бол деп мұқият тапсырды. Бірақ жас капитан, тәжірибесіз матростар жерді алыстан көре қояды деп сенбеді. Көкжиектен күңгірттеніп көрінетін жер бейнесін ажырату үшін көз жанарының өткір болуы жеткіліксіз. Сондықтан да Диктің өзі мачтаға шығып көкжиекке ұзақ уақыт көз жіберіп тұратын-ды.

Бірақ американ жағалауы әлі көрінер емес.

Бұл жағдай жас капитанды ойға қалдырды, ол өз күдігін миссис Уэлдоннан жасырған жоқ.

Тоғызыншы март күні Дик Сэнд кеменің тұмсығында тұр еді. Ол біресе теңізге, біресе жел екпінімен иіліп-бүгіліп тұрған «Пилигримнің» мачтасына көз тастады.

— Дик, ешнәрсе көрінбей ме? — деп сұрады миссис Уэлдон бала жігіт көзін подзор дүрбіден алған кезде.

— Түк те көрінбейді, миссис Уэлдон, түк те... жел әлде де болса күшейе түскен тәрізді, теңіз бетіндегі тұманды таратып жіберді...

— Алайда сен бұрынғысынша американ жағалауы қашық болмауға тиіс деп шамалайсың ба?

— Күмән жоқ, миссис Уэлдон. Бірақ ол жағалаудың әлі күнге көрінбеуіне таңым бар.

— Кеме үнемі бағытқа қарай дұрыс жүріп келе жатты ма?

— Сөз бар дейсіз бе! Жел солтүстік-батыстан тұрғалы бір бағытта келе жатыр,— деді Дик.— Есіңізде болар деймін, капитан Гуль мен «Пилигрим» экипажы түгелдей қаза тапқан қайырсыз күні жел сол жағымыздан тұрған еді, сол ыңғайынан әлі ауған жоқ. Бүгін марттың тоғызы, оныншы февральдан бері жиырма жеті күн уақыт өтті!

— Ол кезде біз материктен қанша қашықта едік? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Төрт мың бес жүз миль шамасы, миссис Уэлдон. Бұл есеп дәл болмаса да соған жуық. Есептегі қатенің айырмасы жиырма миль не артық, не кем, одан ары болуы мүмкін емес.

— Ал кеменің жүріс тездігі қанша еді?

— Желдің күшейген күнінен бастап орта есеппен күніне бір жүз сексен миль жол жүрдік. Сондықтан да жердің әлі күнге көрінбеуіне таңым бар. Тағы бір ерекше таң қаларлық нәрсе, бұл араның суында кеме көп жүруші еді, бізге бірде-бір кеме кездеспеді ғой.

— Кеменің жүріс тездігін есептеуден жаңылған жоқсың ба? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Жоқ, миссис Уэлдон. Бұл жөнінде менің ешқандай күдігім жоқ. Ағаттық болуы мүмкін емес. Әрбір жарты сағат сайын лаг тастап, лагтың көрсеткенін өз қолыммен үнемі жазып отырдым. Тілесеңіз мен қазір лаг тастайын, сағатына он миль, яғни тәулігіне екі жүз мильден астамырақ тездікте жол жүріп келе жатқанымызды өз көзіңізбен көріңіз!

Дик Сэнд Томды шақырып алып, лаг тастауға бұйырды. Қарт негр бұл операцияны жақсы орындайтын болып жаттығып алған еді. Ол лагтың арқанға байланған жерін тексеріп қарады да лақтырып суға түсірді. лаг байланған арқанды жиырма бес ярд шамасы тарқатқан кезде, арқан суға батпай салбырады да қалды.

— Ах, капитан! — деп айқайлап жіберді қарт негр.

— Не болды, Том?

— Арқан үзіліп кетті!

— Арқан үзілді? — деп айқайлады Дик.—Демек, лаг құрыды десейші!

Қарт негр жауап қайырудың орнына, қолында қалған арқанның үзігін көрсетті.

Том бұл жөнінде айыпты емес. Лаг берік байланған болатын, арқан қақ ортасынан үзіліп кетіпті. Арқан маниль торқасының сапалы сортынан есілген-ді. Оның бір жері әбден қажалып қырқылғанда ғана болмаса, үзілуге тиіс емес. Шынында да солай болып шықты. Мұның анығына Дик Сэнд арқанның үзігін қолына алып қарағанда ғана сенді. Бірақ арқан неліктен қажалған?

Жасөспірім бұл сұраққа жауап таппады.

Қалай болса да, лагтың қарасы өшті, Диктің ендігі жерде кеме жүрісінің тездігін өлшейтін мүмкіндігі жоқ. Оның бұдан былай пайдаланатын бірден-бір құралы — компас.

Бірақ бұл компастың теріс бағыт көрсететінін Дик Сэнд білген жоқ-ты...

Миссис Уэлдон бұл уақиғаның Дикті аса қатты күйзелткенін көрді де, қайтып ешнәрсе сұрамады. Жүрегін қайғы кернеп өз каютасына кетті.

Бірақ кеме жүрісінің кемімегенін компассыз-ақ байқауға болатын еді.

Ертеңіне, марттың оны күні, барометр төмендеп жиырма сегіз де оннан екі дюймге жетті. Барометрдің бұл төмендеуі сағатына жүз километр тездіктегі құйынды желдің таянғандығының нышаны еді.

Кемені қауіптен сақтандыру үшін, көтерулі желкендерді тезінен тағы да азайту керек болды.

Дик Сэнд марсель мен фокты да түсіруге, тек қана бом-кливермен, көлбеу гротпен жүзуге ұйғарды.

Ол Том бастаған негр матростарды палубаға шақырып алып, бұл қиын маневр бүкіл экипаж болып бірлесіп істесе ғана орындалатынын айтты. Мұның бір жаман жері, желкендерді түсіру үшін көп уақыт кететін болды, ал дауыл минут сайын бірден-бірге үдеп барады.

Дик Сэнд, Остин мен Актеон, Бат төртеуі рейге өрмеледі. Том штурвалда қалды. Геркулес керек болған кезде шкотты тарту үшін палубада тұр.

Бұлар ұзақ әуреленіп, ақырында марсель мен фокты түсірді. Мачталардың ерсілі-қарсылы шайқалуы, желдің құтырына соғуы ержүрек матростарды жазым ете жаздады. Олар әлде неше рет жығылып кетудің аз-ақ алдында қалды, сонда да болса тәуекелге бел байлап, ақырында көлбеу гроттың желкенін жиырды. Ең соңында ішкі кливерді де түсірді, кеме енді тек көлбеу гротпен, бом-кливермен ғана жүзді.

«Пилигрим» желкен аумағының аздығына қарамастан, толқын бетімен бұрынғысынша алға қарай тез зымырауда еді.

12 март күні ауа райы бұрынғысынан да бетер нашарлай түсті. Сол күні Дик Сэнд барометрге қарап, қорыққанынан денесі мұздап қоя берді: барометрдің сынап бағанасы төмендеп жиырма жеті де оннан тоғыз дюймге жеткен екен.

Бұл белгі өте күшті құйынның нышаны еді. «Пилигримге» ендігі қалған аз желкеннің де қажеттігі қалмады.

Жел көлбеу грот желкенінің парша-паршасын шығарып жыртатын болды. Дик Сэнд мұның солай боларын біліп, оны да түсіруге бұйырды.

Бірақ кешірек бұйырып қалды. Кенет соққан құйынды дауыл кемеге килігіп, көз ашып жұмғанша болмай желкенді жұлып әкетті. Брам-рейдің үстінде тұрған Остинді жел үйіріп апарып брам-стенгіге ұрды. Остин үсті-басы қан-қан болып палубаға азар түсті.

Диктің денесін қорқынышты абыржушылық биледі: оның есебінше, осы қазір ғана жер көрінуге тиіс, жас капитанның абыржитын себебі, бар екпінімен заулап келе жатқан кеме, жағалау маңындағы су асты құздарының біріне барып ұрынуы мүмкін.

Ол жүгіріп тұмсыққа барды да, алысқа көз жіберді. Бірақ алдыңғы жақтан жер қарасының ешқандай нышаны көрінбеді.

Дик Сэнд қайтадан штурвалға келді. Сосын бір минуттан соң, Негоро палубаға шықты. Ол өзін өзі зорлаған тәрізденіп, көкжиектің бір шетіне қарай қолын созды. Оны қалың тұманның арасынан бір биік жағалау көрген екен деуге боларлық еді...

Португалдың бетінде зымияндық күлкі тағы ойнады. Негоро жақ ашып, тіл қатпастан камбузына қайта кіріп кетті...

Он екінші тарау

КӨКЖИЕКТЕГІ АРАЛ

Бұл күні «таза жел» дауылға айналды. Оңтүстік-батыстан соққан ауа ағысының тездігі сағатына жүз километрге жақындады.

Бұл дауыл — якор тастап портта тұрған кемелерді допша атып жағаға шығарып тастайтын, үйлердің шатырын жұлып әкететін, фабрик-заводтардың биік трубаларын жермен жексен қылатын барып тұрған күшті дауылдың бірі еді.

1825 жылы 23 июньде Гваделупта жиырма төрт сантиметрлік ауыр зеңбірек желдің екпінімен лафетінен аударылып қалған. Олай болса зіркілдеген толқыннан басқа ешқандай таянышы жоқ кемені мына дауылдың асықтай шүйіріп жіберетіні айдан анық.

Бірақ кеменің аман қалуына бірден-бір сенім, оның осы қатты жүрісіне байланысты. Кеме құтырына соққан дауылға қарсы тұра алмай ыға береді, егер оның құрылысы жақсы болса, не-не күшті дауылға да төтеп бере алады, «Пилигрим» де осы сияқты берік кемелердің бірі еді.

Көлбеу гротты жел жұлып әкеткен соң бірнеше минуттан кейін, ішін тартып қайта соққан дауыл бром-кливердің парша-паршасын шығарды. Дик Сэнд тіптен стаксельді де қоя алмады, бұл бір жапырақ кенеп болса да, кемені басқару ісін недәуір оңайлататын еді.

«Пилигримнің» барлық желкені түсіріліп қойылды, сонда да болса жел екпіні кеменің корпусына соғып, пәрменімен сырғытып айдай берді. Кейде толқыннан жоғары көтеріліп, табаны суға тиер-тимес сырғып бара жатқан тәрізденді.

Тау-тау толқындар кемені қақпақылдап әкетті.

Мұның үстіне толқынның кемені артынан дүре соғу қаупі төнді, себебі, жүйткіген толқын «Пилигримнен» әлдеқайда шапшаң еді. Арттан екінші толқын қуып жеткен кезде, кеменің кормосы тез көтеріліп толқын жалына іліне алмай қалса, толқынның астында қалып, кеменің суға батуы мүмкін. Дауылдан қашқан кемеге ең қауіпті жағдай осы.

Бұл қауіппен қалай күресу керек? «Пилигримнің» жүрісін тездетуге де мүмкіндік жоқ, өйткені оның барлық желкені алынып қойылған. Ендігі қолданар жалғыз-ақ амал,— рульдің күшімен кеменің тұмсығын толқынға қарсы ұстау, бірақ кеме рульге бағынбай, өз бетімен лағып кете берді.

Дик Сэнд штурвалдан аттап та шыққан жоқ. Ол кездейсоқ бірер долы толқын теңізге жұлып әкетер деп қауіптеніп, өзін өзі арқанмен байлап қойды. Сол сияқты Том мен Бат та өздерін-өздері байлап, жас капитанға жәрдем ету үшін қасыңда әзір тұрды. Геркулес пен Актеон битенгіге жабысып тұмсықтағы вахтада болды.

Жас капитанның бұйрығымен, миссис Уэлдон, кішкентай Джек, кәрі Нан, Бенедикт ағай палубаға шыққан каютада отырды. Миссис Уэлдон палубада болғысы келіп еді, бірақ Дик Сэнд орынсыз тәуекел етіп жазым табуға болмайтынын айтып, әйелдің бұл пікіріне үзілді-кесілді қарсы болды.

Люк біткеннің бәрі су кірместей етіліп жабулы еді. Жазатайым кеменің үстін толқын басып кетсе де, люктің қақпағы су салмағына төтеп бере алады деп сенді жас капитан. Егер де люк қақпағы су салмағына шыдамы опырылып кете қалса, күн қараң: кеме ішіне су толады да, қалқып жүретін қабілетінен айрылып, су түбіне кетеді. Бір жақсы жері, «Пилигримнің» жүгі дұрыс тең тиелген және кеме қаншама қатты шайқалса да, трюмдегі жүк бір орыннан қозғалмады.

Дик ұйықтап жарытқан жоқ. Тіптен миссис Уэлдон оны шалдығып ауырып қала ма деп қорқа бастады. Дикке аз да болса жатып мызғып ал, деп жалына берді ол.

Марттың он үшінен он төртіне қараған түнде, Дик Сэнд дем алып жатқанда, мынадай бір уақиға болды:

Том мен Бат штурвал вахтасында еді. Жайшылықта кеме кормосына сирек келетін Негоро, ойламаған жерде штурвал вахтасына келді, тіптен вахтада тұрғандармен әңгімелесуге де ойы кетті. Бірақ қарт негрдің өзі де, оның баласы да оған ешбір жауап қайырмады.

Сол арада кеме бір жақ бортына таман қапыл қисайып кетіп еді, Негоро ұшып түсті. Егер Нактоузға жармасып үлгірмесе, теңізге құлауында сөз жоқ еді.

Том айқайлап жіберді, ол компасты қиратты деп қорыққан-ды.

Дик Том қарттың айқайын ұйқыда жатып есітіп, көз ашып жұмғанша болмай палубаға жүгіре шықты да кормоға қарай ұмтылды.

Негоро бұл уақытта тұрып та үлгірген еді. Оның қолында нактоуз астынан суырып алған жалпақ темір бар-ды. Кеме аспазы жас капитанға сездірмей, әлгі темірді суға тастап жіберді.

Демек, Негоро компастың тілін бұрынғы қалпына түсіріп, кемені алғашқы бағдарына салғалы келген болар ма?

Шамасы, кемені алға қарай айдаған оңтүстік-батыстың желі, оның құпия мақсатына қызмет еткен болды.

— Не боп қалды? — деп сұрады жасөспірім.

— Мына оңбаған көк компастың үстіне жығылды! — деді қарт негр.

Бұл сөзден зәресі қалмай қорыққан Дик, асығып-үсігіп нактоузға үңілді. Компас бүлінбеген, оның бетіне фонарьдың жарығы түсіп, көрсеткіш тілі бұрынғы қалпында тұр.

Жас капитан ауыр жүгі жеңілгендей, уһ деп демін алды. Егер ақырғы компас та бұзылса, қайтып келеге келмейтін қырсыққа ұшыраған болар еді.

Бірақ нактоуз астына қойылған жалпақ темір алынған соң, компас тілі бұрынғы қалпына барып, тұп-тура магнитті полюсті көрсеткенін Дик Сэнд байқамай қалды.

Егер Негороны компасқа құладың деп айыптауға болмағанымен (бұл сияқты байқаусыз уақиға бола береді ғой), оның мезгілсіз уақытта кеме кормосында жүруіне жас капитан ғажаптанып, сезіктенуі де орынды.

— Сіз мұнда неғып жүрсіз? — деп сұрады ол.

— Жүргім келген соң, жүрмін,— деп жауап қатты Негоро.

— Сіз не айтып тұрсыз? —деп Дик Сэнд ашулана ақырды.

— Кормода жүруге тиым салынған тәртіп жоқ деп тұрмын,— деді кеме аспазы жайбарақат үнмен.

— Мұндай тәртіптің болмағаны рас, бірақ қазіргі сағаттан бастап осы тәртіпті мен шығарамын,— деді Дик Сэнд.— Сіздің кеме кормосына баруыңызға тиым саламын!

— Қарай гөр мұны! — деп айқайлады Негоро.

Бұл адам өзінің ежелден дағдыланып қалған үрейлі қимылын жасады.

Жас капитан қалтасынан алты атарын суырып алып тіп-тіке кеме аспазына қарай көздеді.

— Негоро, — деді ол,— сіз менің ешқашан алты атарсыз жүрмейтінімді біліп қойыңыз, егер бұдан былай да тәртіп бұзғандығыңызды көрсем, атып тастаймын!

Негоро, өзін бір алып күштің кенет палубаға қарай еңкейтіп бара жатқанын сезді.

Бұл күш оның иығынан бүркітше бүрген Геркулестің салмақты қолы еді.

— Капитан Сэнд,—деді ол,— бұл оңбағанды борттан лақтырып тастауға рұқсат етіңіз! Балықтар да бір тойып қалсын! Олар жақсы-жаманды талғамайды ғой.

— Жоқ, Геркулес, әлі ертерек,— деп жауап қатты жас капитан.

Алып өзінің салмақты қолын кеме аспазының иығынан қалған соң, Негоро еңсесін тік көтерді. Геркулестің жанынан өтіп бара жатып:

— Тоқтай тұр, қарғыс атқан негр, сен бұл қылығың үшін сазайыңды тартарсың,— деп күңкілдеді.

Компастың тілі бірден төрт румбаға барып тоқтапты, жел ыңғайы өзгерген екен,— деп ойлады Дик Сэнд компасқа қарап. Теңіз бетінде желдің бұл сияқты қапыл өзгеруіне жасөспірім ғажап қалды.

Кеме бұрынғы бағытына қайта түсті, бірақ толқын кеменің арт жағынан соғудың орнына, енді сол жақ бортын қиғаштай соқты. Бұл жағдай аса қауіпті еді, сондықтан Дик Сэнд кеме бағытын төрт румба өзгертуге мәжбүр болды.

Қатерлі ой жас капитанның мазасын алды. Негороның бүгінгі абайсыз жығылуы, алдыңғы компастың сынуына байланысты емес пе, мұнда біріне бірі ұштасып жатқан бірер жасырын сыр жоқ па екен, деп сұрады ол өзінен өзі. Кеме аспазы кормоға неге барды? Мүмкін, ол екінші компастың да істен шығуына тілектес болар? Компас біткен істен шыққанда, оған түсері не? Дик Сэнд бұл жұмбаққа түсіне алмай-ақ қойды. Негоро американ жағалауына тезірек жетуді басқалардан кем тілемесе керек. Дик Сэнд болған уақиғаны миссис Уэлдонға айтқанда, ол да Негороға сенбейтінін, алайда навигация приборларын сол бұзды дегенге ешқандай негіз жоқтығын айтты.

Дик Сэнд, Негороны өнебойы бақылап жүру керек деп ұйғарды. Ол бұған да қанағат етпей, Дингоны кормаға орналастырды. Кеме аспазының иттен аулақ жүретінін Дик білетін-ді. Бірақ Негоро өзінің кеме кормасына баруына капитанның тыйым салғанын есіне сақтап, енді қайтып кормоға бармайтын болды және оның енді ол жерде жұмысы да жоқ-ты.

Құйынды дауыл бұрынғысынша ұдайы бір жеті кәрлене зіркілдеумен болды. Барометр әлі төмендеуде. Марттың он төртінен жиырма алтысына дейін бір минут тынбай соққан күшті желдің алдына түсіп, желкен көтеруге мүмкіндігі болмаған кеме алға қарай ытқи берді.

«Пилигрим» тәулігіне екі жүз миль шамасы тездікпен солтүстік-шығысқа қарай тартып келеді. Жер әлі көрінер емес. Бұлардың жетеміз деп бет алған жері—американ континенті — Тынық мұхит пен Атлант мұхитының аралығында жүз жиырма градусқа шамалас созылып жатқан бөгет — барьер.

Дик Сэнд өзінен өзі, мен осы есімнен танбадым да, әлде есептен жаңылып оңбағандай бірер қате болмады ма, соның нәтижесінде «Пилигрим» көп күндер теріс бағытпен ақпады ма, деп сұрады. Жоқ, ол оншалықты қателеспеуі керек. Аспанды бұлт басқанымен, күн өнебойы кеменің алдыңғы жағынан шығып, арт жағынан батып отырды. Олай болса, кеме соғылып қирайды деп қорқып жүрген жер қайда? Мұнда болмағанда, ол Америка қайда құрып кетті? Мына сияқты қиыр-шиыр жүрістің үстінде «Пилигрим» Оңтүстік немесе Солтүстік Америкаға жетуі керек еді ғой. Осы үрейлі сұрапыл дауылдың кезінде нендей уақиғалар болып өтті? Жетеміз деп үміттенген жағалау, кеменің не бақытына, немесе сорына болса да бұлардың алдынан әлі күнге көрінбеуіне нендей жағдай болды! Әлде компастың көрсетуі теріс деп шамалау керек пе? Бірінші компас бұзылып істен шыққан соң, қалған жалғыз компасты салыстырып тексерерлік Диктің мүмкіндігі болған жоқ! Бұл жорамалдың бәрі Диктің көңіліне берік орнады, өйткені бұл жағдай жер шарының тұтас бір континенті үшті-күйді жоғалып кетуіне байланысты.

Дик Сэнд штурвалдан қолы босаған кездерде, аса зер салып картаны тексерумен болды. Қаншама ақтарса да, оған карта ешқандай түсінік бере алмады.

Марттың жиырма алтысы күні ертеңгі сағат сегіздің шамасында аса маңызды бір уақиға болды.

Геркулес вахтада тұр еді, ол кенет:

— Жер! Жер! —деп айқайлап жіберді.

Дик Сэнд ентелей басып тұмсыққа қарай жүгірді. Геркулес теңізші емес. Мүмкін, оның көзі алданған болар!

— Жер қайда? —деп айқайлады жас капитан.

— Ана жақта!—деп жауап қатты Геркулес, көкжиектің солтүстік-шығыс жақ бөлегінде болар-болмас қарауытып көрінген нүктеге қарай қолын шошайтып.

Желдің уілі мен жалданған толқынның біріне бірі шарт-шарт соққан шалпылы арасынан Геркулестің даусы әрең естілді.

— Сіз жерді көріп тұрсыз ба? — деп жас капитан қайталап сұрады.

— Ие, көріп тұрмын!—деді Геркулес басын изеп.

Ол солтүстік-шығысты көрсетіп тағы қолын шошайтты. Дик алысқа қарай көзін тікті... Бірақ ешнәрсе көре алмады.

Сол минутта Геркулестің айқайын ести сала, миссис Уэлдон Дикке берген уәдесін бұзып палубаға жүгіре шықты.

— Миссис Уэлдон! — деп айқайлады Дик.

Жас әйелдің уәдемен ісі болған жоқ, негр көрген жерді көруге әрекеттенді. Оның бар әмірі сонда тұрған тәрізді.

Бірақ Геркулестің қолы дұрыс бағытты көрсетпесе керек, өйткені миссис Уэлдон да, Дик те қаншама тесіліп қарағанмен, көкжиектен ешнәрсе көре алмады.

Осы арада Дик те қолын шошайтып:

— Ие! Ие! Жер!— деп айқайлады.

Бұлттың саңлауланған жыртығы арасынан тау шоқысына ұқсас әлденені оның көзі шалды. Бала жігіттің «теңізге үйренген көзі» қателескен жоқ: ол нағыз жердің өзін көрген еді.

— Ақыры, әйтеуір, ақыры көрінді-ау!—деп қуанғанынан бір айтқан сөзін қайталай берді.

Миссис Уэлдон көруден әлдеқашан күдерін үзген жерді тұтқаға жармасып тұрып көз айырмай қараумен болды.

Жағалау «Пилигримнен» он миль жерде, сол жақ бортта, ық жақта еді. Бұлттың жыртығы үлкейіп, бір жапырақ аспан көгі көрінді. Енді таудың биік шоқысын анық көруге болады. Бұл көрінген американ континентінің бірер мүйісі екенінде дау жоқ!

Желкені түсірілген жалаңаш мачталы «Пилигрим» мүйіске қарай дұрыс бағыт алып жүре алмады. Бірақ жерге еріксіз баруы керек,— бұл бірнеше сағаттың ішінде шешілетін мәселе. Қазір сағат сегіз, түс болғанша «Пилигрим» жағалаудың өзіне жетеді деген сөз.

Диктің иек қаққан белгісімен, Геркулес миссис Уэлдонды жетелеп кейін каютасына алып кетті, ол өздігінен палубада жүре де алмас еді.

Жас капитан кеме тұмсығында тағы бірсыпыра тұрып, сосын штурвалға қайтып барды, бұл кезде штурвалды Том қарт басқарып тұрған.

Дик шыдамы таусылып ынтыға күткен жерді де көрді! Қуанудың орнына неге қорықты ол? Өйткені жер ық жақтан, екпіндей заулап қатты келе жатқан «Пилигримнің» алдыңғы жағынан көрінді, мұның ақыры кеменің апат болып, жан түршігерлік жамандыққа айналуы ықтимал...

Бұдан кейін екі сағат уақыт өтті. Таулы мүйіс кеменің бұрынғы бет алған бағыты емес, бір бүйірден көрінді.

Осы арада Негоро тағы палубаға шықты. Жерге тесіле қарап, оның білгенін басқа кісі білмейтін кісіше басын изей түсті де, камбузына қайта кіріп кетті.

Дик Сэнд мүйістің төменгі жағалауын анықтап көруге тырысты.

Екінші сағаттың ақырында мүйіс кеменің арт жағында қалды, бірақ жердің өзі әлі көрінген жоқ.

Бұл екі арада көкжиектің бұлты ыдырап тұман ашылды, енді Анд тауы жиектеген американ жағалауының биігі жиырма миль жерден көрінуге тиіс.

Дик Сэнд подзор дүрбісін алды да ақырын жылжытып көкжиекті шолып өтті.

Көрініп тұрған жер жоқ.

Ертеңгісін көрінген мүйіс, түстен кейін сағат екінің кезінде артта қалып қойды.

Алдыңғы жақтан не биік, не аласа жер подзор дүрбіге ілінбеген соң, Дик Сэнд қатты айқайлап жіберді де, басқышпен төмен түсіп миссис Уэлдон, кішкентай Джек пен Бенедикт ағайлар тұратын каютаға қарай жүгірді.

— Бұл көрінген арал екен!—деп айқайлады ол.—Тек қана арал!

— Арал деймісің, Дик? — деп сұрады миссис Уэлдон.— Қандай арал?

— Қазір картадан қараймыз! — деп жауап қатты жас капитан. Ол өз каютасына барып карта алып келді.

— Міне, миссис Уэлдон, міне!—деді ол картаны жауып.— Біз көрген жер, Тынық мұхиттың картаға түспей қалған бір нүктесі болса керек. Бұл Пасхи аралы. Бұл арада одан басқа арал жоқ.

— Олай болса; жер біздің артымызда қалғаны ма? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Ие, ол арал қазір көрінбей кетті...

Миссис Уэлдон нүктедей боп әрең көрінген Пасхи аралына қадала қарады.

— Бұл арал американ жағалауынан қанша қашық?

— Отыз бес градуста.

— Ол неше миль болады?

— Екі мың мильге тарта.

— Олай болса, «Пилигрим» бір орыннан жылжымаған болғаны ғой! Біздің әлі күнге дейін жерден соншалықты қашық болуымыздың себебі қалай?

— Миссис Уэлдон...— деп бастады Дик. Ол өзіне ой түсіргісі келіп қолымен маңдайын сипады.— Мен біле алмай тұрмын... Мұның мәнісін қалай түсіндіруге білмеймін. Әлде компас бұзылды ма?.. Бұл тек қана Пасхи аралы болуы керек — жел бізді өне бойы солтүстік-шығысқа қарай айдады ғой... Ие, бұл Пасхи аралы, біз енді мұхиттың қай жерінде екенімізді білдік, жолымыз болса керек. Біз жағалаудан екі мың миль қашықта екенбіз! Оның есесіне мен енді бізді дауылдың қайда айдап апарып тастағанын білдім! Дауыл басылған соң, біз аман-есен түп-түгел американ жағалауына жетеміз!

Жас капитанның сеніммен айтқан сөзі жұрттың бәрін көңілдендіріп жіберді. Тіптен миссис Уэлдонның да көңілі көтеріліп қалды. Соры қалың жолаушыларға да, қауіп-қатер біткен кейін қалып, «Пилигрим» енді қауіпсіз портқа жақын жерде, портқа кіру үшін тек қана судың көтерілуін күтіп тұрған сияқты боп көрінді.

Пасхи аралы 1722 жылы ашылған, оның шын аты Вайгу, Ваяху немесе Рапануи. Ол 27° оңтүстік ендік пен 112° шығыс бойлықта жатыр. Сөйтіп, «Пилигрим», өз бағытынан бүтіндей он бес градус ауып кеткені анықталды. Дик Сэнд кеменің жолдан бұлайша адасуының себебін, өздерін оңтүстік-шығысқа қарай айдаған дауылдан көрді.

Сөйтіп, «Пилигрим» жерден әлі де екі мың миль қашықта болып шықты. Егер жел осы құйындатқан қалпынан айнымай соға берсе, кеме бұл екі мың миль жолды небәрі он күнде басып өте алады. Бірақ осы уақыттың ішінде ауа райы неғып қана түзеле қоймайды? Тіптен «Пилигрим» жер қарасына жақындаған кезде де желкендерін көтеруге болмайтын бола ма?

Диктің есебінше, ұдайы бірнеше күн тынбай соққан дауыл жуық арада басылуға тиіс. Жас капитан Пасхи аралының кездесуін жақсы ырым деп жорыды: өйткені ол «Пилигримнің» қазіргі уақытта мұхиттың қай жерінде екенін анық білді. Бұл жағдай оның өзіне өзінің сенімін нығайтты және саяхаттың аман-есен аяқталуына да сенім туғызды.

«Пилигрим» берік соғылған және жақсы жабдықталған кеме еді, соның нәтижесінде дауылдың қатты қысымынан бүлінбеді деуге болады. Ол тек көлбеу гроты мен бом-кливерінен ғана айрылды. Бірақ бұл жараны емдеп жазу оншалықты қиын емес. Оның қиюлары кендір торқасымен жақсы тығындалған, сондықтан кеме ішіне бір тамшы су өткен жоқ. Су төгетін помпа ақаусыз, дайын тұр.

Бұл жөнінде «Пилигримге» төнетін ешқандай қауіп жоқ.

Бірақ дауыл әлі зіркілдеуде, оның екпінін ешқандай күш кеміте алмайтын сияқты. Жас капитан «Пилигримді» дауылмен күресуге дайындап еді, бірақ желді тындыру, толқынды тоқтату, ауа райын жақсарту оның қолынан келмейтін іс...

Он үшінші тарау

«ЖЕР! ЖЕР!»

Диктің үміті жүзеге асатын сияқты.

Марттың жиырма жетісі күні барометрдің сынап бағанасы жоғары өрледі, бірақ бұл өрлеу — жарытымсыз, небәрі бірнеше сызыққа ғана жеткен еді. Атмосфера қысымының жоғарылауы болымсыз, дегенмен оның тұрақты болатын түрі бар. Теңіз беті алай-түлей болғанымен, сірә, дауыл басылуға бет алса керек, жел де бәсеңси бастап, батысқа қарай бұрылды.

Әйтсе де, желкен көтеруге болмайтынын Дик жақсы білді. Жел тіптен алақандай кенеп көтерсе де жұлып әкетер еді. Сонда да болса жиырма төрт сағаттың ішінде ең болмаса стаксельдердің бірін көтеруге мүмкіндік болар деп сенді жас капитан.

Шынында да солай болды: дауыл түн ішінде бәсеңси бастады, кеменің шайқалуы да бұрынғыдай емес. Желдің кешегі екпіні кемені быт-шыт қылып қиратып тастарлықтай үрейлі еді.

Жолаушылар ертеңгісін палубаға шыға бастады. Кенет соққан толқын кеме бортынан өздерін жұлып әкетер деп енді қорықпады. Дауылдың алғашқы күнінен бастап күні бүгінге дейін қамауда отырған миссис Уэлдон бүгін жұрттан бұрын каютасынан шығып, палубаға көтерілді де Диктің қасына келді.

Жас жігіттің адам айтқысыз жігері, құлақ естіп көз көрмеген қиындықтарға төтеп беріп, бәрін де жеңіп шықты. Оның беті жел қағып тотыққан, реңі бозарып жүдеген. Ол буыны әбден бекіп, бұғанасы қатып болмаған жас еді, оған бәрінен гөрі түнгі ұйқы ауырлау тисе керек. Диктің басынан кешірген осы қиыншылықтар, бір кезде денсаулығына зиянын да тигізетін болар. Бірақ қазір бұл сияқты жағдайлармен санасатын уақыт емес. Оның бүгін де бұрынғысындай жігерлі екенін миссис Уэлдон байқап қалды. Бала жігіттің ерлікке лайық, жігері қиыншылықтың бәріне де шыдады. Мұның үстіне өз әрекетіне берік сенді, ал сенім деген нәрсе күшке күш қосады.

— Шырағым, қымбатты капитаным менің! — деді миссис Уэлдон жас капитанға қолын созып.

— Ах, миссис Уэлдон, — деді күлімсіреп,— менің өтінішімді орындамай палубаға шығыпсыз ғой.

— И, сенің бұйрығыңды орындамадым,— деп мойындады миссис Уэлдон,— бірақ маған дауыл басылған сияқты көрінді.

— Шынында да, миссис Уэлдон, ауа райы түзеліп келеді,— деп жауап қатты жасөспірім.— Сіз қателескен жоқсыз. Кешеден бері барометрдің сынабы жоғарылап барады. Жел де басылайын деді, ал енді жағдайдың ең қиын жерін артқа салдық деп шамалаймын.

— Олай болса жақсы-ақ, болар еді-ау! Бірақ байғұс бала, көрмеген азабын қалмады ғой! Сен өзіңді өзің қалай ұстарыңды білемісің...

— Мен тек қана өз міндетімді атқардым ғой, миссис Уэлдон.

— Енді саған дем алу керек.

- Дем алу?! — деді жасөспірім бұл ұсынысқа қарсы болып.— Мен дем алуға мұқтаж емеспін, миссис Уэлдон. Мен өзімді өте тың деп білемін және бұл сапардың ақырына дейін шыдаймын деген сенімім мол. Сіз мені «Пилигримнің» капитаны етіп белгіледіңіз, мен бұл атақты «Пилигрим» жолаушылары қашан қауіпсіз жағдайға жеткенше сақтауға міндеттімін!

— Дик,— деді миссис Уэлдон,— сенің істеген қызметіңді мен де, менің күйеуім де — екеуміз де ұмытпаймыз!

— Ол не дегеніңіз... миссис Уэлдон! — деп күбірледі бала жігіт.

— Балам, қайталап айтамын, сен өзіңді өзің кәдімгі ересек адамша ұстай білдің. Сен білімді кеме командиріне лайық екеніңді көрсеттің. Оқуыңды бітірген соң, ұзамай Джемс Уэлдонның кемелерінің біріне капитан боласың.

— Мен... мен...— дей беріп еді, Диктің көзі жасаурап қоя берді.

— Дик,— деп миссис Уэлдон сөзін жалғастыра берді,— сен маған бала болдың! Сен менің, өзіңнің інің Джектің де құтқарушысысың! Қымбатты Дик, бері келші, бетіннен сүйейін!

Жас әйел өзінің толқыған көңілін тоқтатып тұра алмады. Жасөспірімді құшақтап бетінен сүйгенде, жүрегі аузына тығылып көзіне жас іркілді. Ал Дикті толқытқан сезімнің қаншалықты күшті болғанын айтпаса да белгілі.

Бұл әңгімеден кейін Дикке жаңадан күш қосылғандай болды. Кемені қауіпсіз портқа жеткізіп, жолаушыларды қатерден құтқарып қала алатынына күманданбады. Тек қана соғып тұрған дауылдың күші ең болмаса желкен көтеруге боларлықтай бәсеңдесе екен!

29 март күні жел бәсеңдеген үстіне бәсеңси түсті. Дик грот пен фокты көтеруге ұйғарды.

— Достарым,— деді ол матростарға қарап, сол күні таңертең палубаға шығып,— маған сіздердің жәрдеміңіз керек.

— Қызметіңізге әзірміз, капитан Сэнд,— деді Том қарт бәрі үшін жауап қайырып.

— Бізге сеніңіз,— деп Геркулес те үстеп қойды,— дауыл соққан кезде істейтін жұмыс болмай, қолымызды қусырып қарап отырдық қой, мен тотыға бастадым.

— Сен үлкен аузыңды керіп, желкенді үрлесең болар еді,—деді кішкентай Джек.— Сенің үрлегенің соққан желден кем болмас деймін.

— Джек, мұның табылған ақыл, қандай тамаша! — деп күлді Дик Сэнд.— Штиль бола қалса, желкенді желге кернете гөр деп Геркулеске жалынармыз.

— Тек қана бұйырып көріңіз,— деді алып, екі ұртын Борейше желге толтырып.

— Достарым,— деді Дик Сэнд,— біз жұмысты жел жұлып әкеткен гроттың орнына жаңа грот орнатудан бастаймыз. Бұл оңай жұмыс емес, бірақ істеу керек.

— Істейміз,— деп жауап қатты Актеон..

— Ал, мен ше, мен сіздерге жәрдемдесе алмаймын ба?— деп сұрады қашан да болса еңбекке дайын тұратын кішкентай Джек.

— Әрине, жәрдемдесе аласың, Джек, — деді жас капитан.— Сен біздің Бат доспен бірге штурвал дөңгелегін айналдырып жәрдемдесесің.

Әрине, кішкентай Джек өзінің рульшіге орынбасарлық жаңа қызметін мақтанышпен қабыл алды.

— Ал, қане, іске кірісейік! — Дик Сэнд сөзін жалғастырды.— Естеріңде болсын, достарым, аса қажетті болмаса, қауіпті іске орынсыз тәуекел ете көрмеңдер!

Матростар жас капитанның басшылығымен іске жігерлене кірісті. Шиыршықтап бүктелген желкендерді мачтаға көтеріп, рейге байлау керек. Дик Сэнд аса тапқырлықпен жұмысқа басшылық етті, ал матростар оның істе дегенін тапжылдырмай шын ықыластарымең орындап, бір сағат уақыттың ішінде желкендер көтеріліп, оларды екі риф жиырып та қойылды.

Команда желдің күштілігіне қарамастан, дауыл соғардың алдында түсіріп қойылған желкендерді оншалықты қиналмай-ақ мачтаға көтеріп қойды, сөйтіп ертеңгі сағат ондардың кезінде «Пилигрим» фоктың, көлбеу гроттың және бір кливердің итермелеуімен алға қарай заулап бара жатты.

Дик Сэнд сақтық жағын ескеріп, басқа желкендерді көгермеді. Кеменің тәуліктік жүріс тездігін артығымен екі жүз мильге жеткізу үшін осы көтерілген желкендердің өзі-ақ қамтамасыз ете алатын болды, он күнге жетпей-ақ американ жеріне жету үшін осы көтерілген желкендердің өзі-ақ жетіп жатыр.

Дик Сэнд жел мен толқыннан келетін кесірден «Пилигримді» ада-жүдә құтылды деп шамалады. Кеме қанағаттанарлық тездікпен дұрыс бағытқа қарай бет алып заулап бара жатыр.

Жас капитан штурвалға қайта келіп, рульшінің жәрдемшісі кішкентай Джекке алғыс айтты да өз орнына тұрды.

Оның кемесі енді толқынның ойыншығы емес, өзінің дұрыс бағытымен келе жатыр. Диктің бұл уақыттағы қуанышына тек теңіз ісімен таныс адам ғана түсіне алады.

Келесі күні кенет бұлт шығып көк жүзін тағы торлап алды, бірақ бұлттың ара-арасындағы кең алаңқыдан түскен күн көзі мұхит бетін алтынға малғандай жарқыратып тұр. «Пилигрим» ауық-ауық теңіз бетінің күн сәулесі түскен жерлеріне кездесіп, сол жерлерді бойлай жүзіп келе жатты. Жанды-жансызға дәрмен беретін бұл жарық — не деген бақыт! Кейде ұшпа бұлт кездесіп көлегейлей береді, бірақ жел оны шығысқа қарай айдап әкетті де, күн көзі қайта көрініп, жарқыраған нұрын тағы төкті. Ауа райы түзелді.

Кеме бөлмелерін жел қақтыру үшін люк біткенді тегіс аштырып тастады. Трюмге, кеменің астыңғы қабатындағы команда бөлмесіне және кают-компанияға теңіздің тұзды таза ауасы толды. Су болған желкендерді кептіру үшін ростр үстіне жайып тастады. Палубаны мұқият тазалау жұмысы басталды. Жас капитан «Пилигримді» әбден тазаламай лас күйінде портқа кіргізгісі келмеген-ді. Кемені көрнекті тәртіпке келтіру үшін экипажды шаршатпай-ақ күн сайын бірнеше сағат жұмыс істеудің өзі-ақ жеткілікті болды.

Дик Сэнд кеменің жүріс тездігін артта қалып бара жатқан ізінен ғана өлшеп шамалады. Бұл әдіс дәл емес еді, сонда да болса кеменің жеті күннен әрі кетпей жер қарасын көретініне күманданбады. Ол «Пилигримнің» қазіргі келе жатқан жерін картадан көрсетіп, сол сенімімен миссис Уэлдонды да сендіре алды.

— Жақсы, Дик,— деді миссис Уэлдон.— Сен енді маған мынаны айтшы, біз американ жағалауының қай жеріне ілінеміз?

— Міне, мына араға,— деп жауап қатты Дик Сэнд, Перуден Чилиге дейін созылып жатқан ұзын жағалауды картадан сұқ қолымен шұқып көрсетіп.— Бірақ дәл осы ара деп айта алмаймын. Қараңызшы, мынау Пасхи аралы. Соңғы күндердің ішінде жел ыңғайы ауысқан жоқ, ендеше біз жерді осы маңнан, шығыстан көруіміз керек. Осы жағалауды бойлай салынған порт аз емес, қай порттың жақын екенін, «Пилигримнің» жерге қашан жететінін сенімді түрде айта алмаймын.

— Мейлі, қайсысы болса онысы болсын... қайткен күнде де бірер портқа жетсек болғаны!

— Әбден жетеміз, миссис Уэлдон. Біз қайда тоқтасақ та, сіз Сан-Францискоға жете аласыз. «Тынық мұхиттың теңіз компаниясы» бұл жағалауда жақсы қызмет атқарады. Оның пароходтары батыс порттардың бәріне де тоқтайды, ол арадан Калифорнияға жету оңай.

— «Пилигримді» Сан-Францискоға апарғың келмей ме? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Әрине апарамын, миссис Уэлдон! Алайда сізді жолаушылар таситын кемелердің біріне мінгізсем деп ем, сосын «Пилигримді» Сан-Францискоға өзім апарар едім. Егер капитан мен команда алуымызға мүмкіндік болса, кит майын өткізу үшін Вальпарайсоға жөнелеміз,— капитан Гульдің өзі болса да сөзсіз осылай етер еді. Біз Вальпарайсодан Сан-Францискоға барамыз. Бірақ бұл жүріс сізді ұзақ кідіртіп, уақытыңызды алар еді. Сізден бөлініп кету маған қаншалықты қиын болса да...

— Жақсы, Дик,— деп миссис Уэлдон оның сөзін бөлді.— Бұл туралы біз тағы бір сөйлесерміз. Бірақ маған мынаны айтшы, сен бұрын жат жағалауға жақын баруға қорқатын сияқты едің ғой?

— Мен қазір де қорқамын,— деп мойындады жасөспірім.— Бірақ мен жағалау маңынан бірер кеме кездесер деп сенемін. Расын айтқанда, менің өте таңданатыным, әлі күнге шейін бірде-бір кеме кездеспеуі... О, ең болмаса бірер кеме кездессе екен! Біз «Пилигримнің» дәл қай жерде екенін білер едік те, сосын ешқандай қауіптенбей-ақ жағаға тоқтауымызға болар еді.

— Бұл жерлерде кемені гаванға бастап апаратын лоцман болмай ма? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Болатын шығар,— деді Дик Сэнд.— Бірақ олар жағалаудың өзінде ғана жүреді. Сондықтан да біз мүмкіндігі болғанынша жерге жақынырақ баруға тырысуымыз керек.

— Ал, егер лоцман таппасақ қайтеміз? — деп сұрады миссис Уэлдон.

Жас капитанның әр түрлі кездейсоқ жағдайларға дайындығы бар ма немесе алаңсыз ба, жас келіншек осы жағын анықтағысы келіп ежелей сұраған еді.

— Миссис Уэлдон, бұл сияқты жағдай кездесіп... егер ауа райы жақсы, жел бәсең болса, қауіптенбей-ақ, тоқтайтын орын қашан табылғанша кемені жағалау бойлай ерсілі-қарсылы жүргізе берер едім. Егер жел тағы күшейіп кетсе...

— Онда қайтер едің?

— Егер жел «Пилигримді» жерге соқтыратын болса...

— Онда ше?.— деп сұрады миссис Уэлдон.

— Онда кемені амалсыздан жағаға шығарып тастаймын ғой, — деп тұнжырады жасөспірім.— Бірақ бұл шарасыздың күнінде ғана істеледі. Бұл сияқты ақырғы шараға бара қоймаспыз. Сіз босқа әбігерленбеңіз, миссис Уэлдон, сірә ауа райы түзелетін болар. Жағалау маңынан бірде-бір кеме немесе лоцман қатерлерінің кездеспеуі мүмкін емес, «Пилигримнің» өзі де тұп-тура жерге қарай келе жатыр, сарыла күткен жерді көп кешікпей-ақ көрерміз деп сенуге болады.

Кемені жағаға шығарып тастаймын дейді! Мұндай ақырғы шараға, тіптен ең батыл теңізші болса да қорықпай тәуекел ете алмас еді. Диктің де бұл ақырғы шараға барғысы келмейтіні таң қаларлық іс емес, өйткені оның жақсылықтан әлі үміті бар.

Келесі күні ауа райы құбыла бастады, бұл жағдай жас капитанды әбігерге салды. Жел бәсеңдемеді, барометрдің сынап бағанасы төмендеп, жаңа дауылдың нышанын көрсетті.

Дик Сэнд желкен біткенді қайта түсіріп, тағы дауылдың қуғынына түсетін боламыз ба деп қауіптене бастады. Ең болмаса бір желкенді қалдыра тұру жас капитанға соншалықты қажет, сондықтан әзірше фокты түсірмей орнында қалдырды.

Дик Сэнд мачтаны бекіту үшін фордунды тартуға бұйырды, бұл іс сақтанудың ең басты шарасы болатын: Егер «Пилигрим» рангоуттан айрылса, аса қауіпті жағдайға ұшырар еді.

Соңғы күндердің ішінде барометр бір-екі рет жоғары секіріп, жел ыңғайының кенет өзгеру қаупін туғызды. Егер жел кеменің қарсы алдынан соқса, не істеу керек? Ерсілі-қарсылы жүзе бере ме? Жағдай оны ерсілі-қарсылы жүзуге зорласа бұл тәуекелдің ақыры тағы ашық теңізге шығып қалып, қаншама кедергіге соқтырады.

Бір жақсы жері, жас капитанның бұл қауіптенуі негізсіз болды. Жел бірнеше күнге шейін солтүстіктен оңтүстікке қарай ауысумен болды, бірақ ақырында батысқа бұрылып алды.

Апрельдің бесі. «Пилигримнің» Жаңа Зеландиядан шыққанына екі жарым айдан асып барады. Алғашқы жиырма күннің ішінде қарсы соққан желмен теңіз штилі кеме жүрісіне кедергі жасаған-ды. Одан соң жел ыңғайдан тұрып, «Пилигрим» құрғақ жерге тез-ақ жақындап қалған. Әсіресе желдің құйындатып соққан шақтарында кеме орасан қатты жүзіп, орташа есеппен тәуліктік жүрісі екі жүз мильден кем емес деп есептеді Дик Сэнд. Олай болса, бүгінге шейін жағалауға неғып қана жете алмады? Бұл арасы түсініксіз жұмбақ мәселе!

Матростардың біреуі бом-брам-рейге шығып құрлықты бақылап тұрған. Диктің өзі де жиі-жиі мачтаға шығып қараумен болды. Қайдан да болса бірер таудың шеңбері бұлт арасынан қарауытпас па екен деп дүрбімен ұзақ қарады. Анд тауының тізбектелген биік шоқыларын өте алыстан, көкжиектегі бұлт арасынан іздеу керек еді.

Том да, оның жолдастары да алыстан көрінген кейбір өзге түсті бұлтты құрғақ жер деп шамалап талай рет алданып қалған. Олар жер көрдік деп өршеленіп, көрдік деген жері бұлт арасына кіріп жоғалғанда ғана өздерінің қателескендерін мойындаған уақыттары болды.

Бірақ апрельдің алтысы күні күдікке орын қалмады.

Ертеңгі сағат сегіздің кезі еді, Диктің рейге шыққаны сол ғана. Алғашқы түскен күн нұры мұхит бетіндегі тұманды ыдыратып, көкжиек кәдімгідей анық көрінді.

Көптен бері зарыға күткен сөз Диктің аузынан бүгін шықты:

— Жер! Алдымызда жер! —деп айқайлады ол.

Бұл сөзді естіген бойда жолаушылар палубаға жүгіре шықты. Не болса соған әуестене қалатын бала біткеннің әдеті ғой, кішкентай Джек те, көрген азабының бәрін құрлық арылтады деп үміттенген миссис Уэлдон да, өз жеріне аяқ басуды аңсай күткен Том мен оның жолдастары да, тіптен жаңа жәндіктермен коллекциясын байытуды көздеген Бенедикт ағай да палубаға шықты.

Палубаға шықпай қалған жалғыз-ақ Негоро.

Жерді бәрі көрді: олардың арасындағы көз жанары өткір біреулері жерді анықтап ажыратты, ал жер сағынған біреулер мүлдем басқа жақтан жер көрген сияқтанады.

Жасөспірім тәжірибелі теңізші еді, ол қателеспеді. Бұл жолғы үміттің алдамағандығы бір сағат болмай-ақ бәріне де мәлім болды.

Шығыс жақтан жағалау ойпатының бейнесі көрінді, шынында да бұл көрінген жағалау — жер еді. Теңіз жағасына таяу көсіліп жатқан Анд тауының тізбегін төменгі бұлт қалқалап, анықтап көруге мүмкіндік бермеді.

Жер минут сайын молая көрініп, бірден бірге жақындай берді, «Пилигрим» құрғақ жерге қарай тіке тартып келеді.

Екі сағаттан соң кеме мен құрлық жердің арасы үш миль шамасы жақындады. Жағалау солтүстік жақтағы биік мүйіске барып айқасқан, оның негізі бейнебір ашық рейд сияқтанып көрінеді. Шығыс жақтағы жер ойпаттау, сүйірлене келіп мұхитқа енген.

Жағалаудың үстіңгі жағы қатпарланған тұмсық, тұмсықтың беткейіне аласалау ағаш өскен, жер ыңғайына қарағанда бұл тұмсықтарды Анд тауының биік шоқыларының төменгі қабаттары ғана деуге болады.

Не порт ,не адам мекені, тіптен өзен құйылысы да жоқ, мұндай жерде кеме тоқтату үшін қауіпсіз орынды қайдан іздеп таппақ?

Ыңғай соққан жел «Пилигримді» тіп-тіке жерге қарай айдап келе жатыр. Кеменің көтерулі желкені аз, оның үстіне жел де күшті, сондықтан ашық теңіздің ортасында тұрып Дик Сэнд қорғана алмайтын болды.

Кеменің маңдай алдынан, теңіз жиегіне жуық жағалауды бойлай жатқан су асты құздарының қылпы көрінді. Тас үстіндегі су бұрқылдап аспанға шапшып көпіршіп жатыр. Теңіз толқынының соққан екпіні аса күшті болса керек. Кереметтей алып толқындар жарқабаққа шапшып кейін.қайтып жатқаны көрініп тұр.

Жас капитан жағалауға тесіле қарап, бірсыпыра уақыт кеме тұмсығында тұрды. Сосын үн қатпастан кормоға келді де, штурвалға барды.

Жел барған сайын күшейе берді. Сәлден соң кеме мен жағалаудың арасы жақындай түсті, енді небәрі бір мильдей-ақ.

Ұзақтамай бір кішкене қойнауға Диктің көзі түсті. Бірақ оған кіреберіс жолда көлденең жатқан су астының құз тастары кемені жіберер емес, кемені ол құздардың ара-арасымен жүргізу өте қиын. Жағалаудың ұзына бойға тайыз екендігі судың көбіктенгенінен-ақ мәлім еді. Осы минутта палубада әрлі-берлі жүгіріп Динго кеме тұмсығына барды да тоңқая отырып, адамның сай сүйегін сырқырата ұлып қоя берді. Ит бұл жағалауды таныған, мұның көрінісі иттің ішінде жатқан өткен күндердегі бірер қайғылы уақиғаны оятқан сияқты.

Иттің ұлыған дауысымен Негоро каютасынан шығып палубаға көтерілді, өзін сездіріп алғанын итпен көрші болғаннан-ақ біліп еді ол, сонда да болса бортқа барып сүйенді, бірақ Динго, кеме аспазына қараған да жоқ, шағынған үнмен ұли берді.

Негоро су асты құздарына соғылып зіркілдеп жатқан көбікті толқынға қарап тұр, оның бетінен қорқыныш дегеннің көлеңкесі де білінбейді. Алайда аспаздың сыртынан қарап тұрған миссис Уэлдонға Негороның реңі бір сәттей өзгеріп кеткен сияқты көрінді.

Әлде «Пилигримді» жел әкелген бұл жағалауды Негоро танитын болар?

Дик Сэнд штурвалды Том қартқа беріп, өзі қоршауға кіретін жолды ақырғы рет барлау үшін кормоға келді. Бірнеше минуттан соң қатты айқайлап:

— Миссис Уэлдон,— деді ол,— «Пилигрим» тоқтарлықтай қауіпсіз орын табамын деген үмітім енді үзілді. Отыз минуттан аспай кеме су асты құздарының үстінде болады...

Кемені жағаға шығарып тастауға тура келеді. Мен «Пилигримді» портқа жеткізе алмайтын болдым. Сіздің өміріңізді сақтап қалу үшін кемені садақа қылу керек. Одан басқа лаж жоқ...

— Сен қолыңнан келетін шаралардың бәрін істеп болдың ба? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Бәрін де! — жас капитан жауапты қысқа қайырды.

Сөйдеді де, алдағы қатерлі маневрдің дайындығына кірісті.

Бәрінен бұрын миссис Уэлдонға, кішкентай Джекке, Бенедикт ағай мен Нанға суға батырмайтын дөңгелек киіңдер деп бұйырды, кигілері келмеп еді, Дик зорлап кигізді. Матрос негрлер мен Диктің өзі асқан жүзгіштер еді, сонда да болса жазатайым суға құлап кетпеу үшін шара істеді.

Миссис Уэлдонды Геркулеске тапсырып, Джекті жас капитан өз қамқорлығына алды. Бенедикт ағай аспай-саспай сабырмен палубаға шықты, жәндіктер толтырылған қаңылтыр қалбырын қайыс таспамен иығына асып алған. Дик оны Бат пен Актеонға тапсырды. Ал Негороның суық та сұсты түрі ешкімнің жәрдеміне мұқтаж еместігін аңдатып тұрған.

Әлде қалай керегі боп қалар деген оймен Дик Сэнд он шақты кеспек кит майын палубаға шығартып қойды.

«Пилигрим» көбіктеніп жатқан иірім толқынның дәл үстінен өте берген кезде, майды суға төгіп жіберсе, толқын сәл уақытқа басыла қалады. Бұл жағдай кеменің су асты құздарының арасынан өтуіне жеңілдік жасайды. Дик Сэнд жолаушыларды аман сақтап қалу үшін бар мүмкіндікті қолдануға бел байлады.

Жас капитан күллі дайындықтың бәрін істеп болды да, кормоға барып штурвалға тұрды.

«Пилигрим» мен жағалаудың арасы небары екі-ақ кабельтов, басқаша айтқанда, су асты құзының өзіне жетіп қалды. Кеменің оң жақ борты иірімді толқынның ақ көбігіне көміліп те қалған еді. «Пилигримнің» табаны су асты құздарының біріне килігеді деп жас капитанда үрей жоқ.

Су асты құздарының аралығына кеменің келіп қалғанын Дик Сэнд судың түсінен біле қойды. Мүмкіндігі болғанынша жағаға жақынырақ барып қайырлау үшін, қуысқа кіруге тәуекел ету керек болды.

Жас капитан мүлдем қобалжыған жоқ. Штурвал дөңгелегін кілт бұрып жібергенде, кеме ирек-ирек қысаң өткелге барып кірді.

Теңіздің осы жері өте-мөте долдана тулап жатқан. Толқын палубаны жуып кетті.

Матрос негрлер капитанның бұйрығын күтіп, кеме тұмсығындағы май толтырылған кеспектер жанында тұрған.

— Төгіңдер, майды! — деп айқайлады Дик Сэнд.— Тез төк!

Кит майын төгіп жіберген кезде, зіркілдеп жатқан көбікті толқын май қабатының астына түсіп үні өше қалды, ол әлде ішін тартып, бір минуттан соң қайта зіркілдейін деген болар.

Бірақ «Пилигримнің» су асты құздарының арасынан өтіп кетуіне осы минуттың өзі-ақ жетіп жатты. Енді кемені дауыл жағаға қарай айдап әкетті.

Бір кезде сұрапыл екпін сап ете түсті. Таудай толқын кемені көтеріп апарып тасқа бір-ақ ұрды. Мачталар омырылып суға түсті.

Тасқа соғылған кезде кеменің бүйірі ойылып, трюмге су қаптады. Бірақ құрылық жақын, небары бірнеше қадам ғана. Судан шығып тұрған қара тастарға басып құрылыққа шығу қиын емес.

Апаттан соң он минуттан кейін, «Пилигримнің» командасы мен жолаушылары құрғақ жеріне аяқ басты.

Он төртінші тарау

НЕ ІСТЕУ КЕРЕК

Жетпіс төрт күнге созылған ұзақ сапардан, штильмен, желмен, құйынды дауылмен табан тіресе күрестен аман шыққан «Пилигрим» ақыры жағалаудың құзына ұрынып апат болды!

Миссис Уэлдон мен кеме экипажы құрғақ жерге аяқтарын басып, өздерін шексіз бақытты деп санады. Олар енді дауыл айдап апарып тастайтын елсіз аралда емес, материкте тұр. Оңтүстік Американың қай жеріне шықса да бәрі бір, қиналмай-ақ өз елдеріне жете алады.

Бірақ «Пилигрим» қайтып келеге келместей болып қирады, теңіздің жарға соққан толқыны оның сынықтарын бірнеше сағаттың ішінде жан-жаққа таратып та әкетті. Кемедегі жүкті аман сақтап қалуды ойлаудың да қажеттігі жоқ.

Дик Сэнд кемені аман сақтап қала алмағанымен, ондағы жолаушыларды түп-түгел аман-есен жағаға жеткізгенін мақтаныш етуіне хақы бар-ды.

«Пилигримнің» апат болған жері Оңтүстік Америка жағалауының қай бөлегі? Диктің шамалауынша Перу жағалауында апат болды ма? Бұның қисыны бар: өйткені, Пасхи аралынан өткен соң, экваторлық ағыс пен жел кемені солтүстік-шығысқа қарай айдаған-ды. Бұл жағдайда кеменің қырық үш градус оңтүстік ендіктен он бес градусқа барып қалатыны әбден түсінікті.

«Пилигримнің» апат болған жері дәл қай шама екендігін мүмкіндігі болғанынша тезірек анықтау керек болды. Перу жағалауына толып жатқан порттар, қалалар мен қыстақтар орналасқан, сондықтан, егер Диктің шамалауы дұрыс болса, жолаушылар бірер ел мекендеген жерге қиналмай-ақ жете алады.

«Пилигримнің» апатқа ұшыраған жері оншалықты биік емес, бірақ тік жар, ың-жыңсыз қаңырап жатқан иесіз жағалау болып шықты... ұзыннан шұбақ көсіліп жатқан енсіз құм салалары, жағалаудың бетін құздан омырылып түскен қара тастардың сынықтары басқан, құздың кей жерлерінде аңырайған жарықтар көрінеді, қырқаға шығуға боларлық жайпауыттау ыңғайлы жерлері де бар.

Шыңның теріскей жағында, бұлардан ширек миль жерде, шыңды жарып ағып жатқан кішкене өзен бар. Өзеннің үстіне неше түрлі ағаш өсімдіктері төніп тұр.

Жағалаудың дәл өзінен басталған қалың жасыл орман алысқа созылып, сонау көкжиектегі көк тауға барып ұштасқан. Егер Бенедикт ағай ботаник болса, мұндағы алуан түрлі ағаштарды көргенде, қуанышы қойнына сыймас еді. Бұл жерде биіктігі аспанмен таласқан бауобаб та бар, бұл ағаштарды бұрын мәңгілік деп атайды екен, мұнда веерник, теңіз жағалауының қарағайлары, тамариндалар, перечиктер, жаңа дүниенің солтүстік бөлегінен кездесетін басқа түрлі мыңдаған өсімдіктер де бар.

Жағалауда топ-тобымен бұлтша қалықтап жүрген құстар, олардың шаңқылдаған дауыстары, әсіресе қара көк жүнді ақбас қарлығаштардың шаңқылдағаны құлақты жара жаздайды. Кей жерлерде сымбатты да ірі денелі көк мойын құс — шіл көрінеді.

Миссис Уэлдон мен Дик Сэнд — құстардың адамнан оншалықты үрікпейтінін байқады. Құстар ешқандай қорқып-үрікпестен адамдарды өздеріне жақын барғызды. Олар бұрын-соңды адам көрмегені ме, адамнан сақтануды неғып қана білмейді екен? Шынымен-ақ осы иесіз жағалауда мылтық даусы бұрын-соңды естілмегені ме?

Жағалауда жүрген бірқазандардың есебі жоқ! Олар тұмсығының астындағы салбырап тұрған қайыс дорбаларын ұсақ балықтармен сықап алған.

Ашық теңізден шағалалар ұшып келіп «Пилигрим» сынықтарының үстінде айналып жүр.

Шамасы, жағалаудың осы бөлегін мекендеуші бірден-бір тірі жан тек қана құстар болса керек. Бұл арада Бенедикт ағайды қызықтырарлық жәндіктердің де көп екені өзінен өзі белгілі.

Әйтсе де, бұл араның қай жер екендігін ондағы құстардан да, жәндіктерден де айырып білу мүмкін емес. Бұл жағалаудың атын тек қана тұрғын халықтар айта алады. Бірақ мұнда ешқандай ел жоқ. Тым болмаса бірде-біреуінің қарасы да көрінбейді.

Бұл маңайда не үй, не үңгір, не күрке жоқ. Солтүстік жақтағы өзеннің арғы бетінде де, көкжиектің алыс түкпіріне сүңгіген оңтүстіктегі қалың орманнан да аспанға көтерілген түтін байқалмайды. Осы жағалауға бір уақытта адам келгендігінің белгісі де білінбейді.

Бұл көрініс Дикті аса таңдандырды.

— Біз қай жердеміз? Қайда келіп қалдық? Шынымен-ақ жөн айтар адам табылмай ма?

Бірақ жөн сілтейтін адам жоқ-ты, егер жақын маңайда жергілікті адамдар болса, Динго үрер еді. Дегенмен Динго жиектегі қайраңды иіскелеп, құйрығын бұлаңдатып, қыңсылап, әрлі-берлі жүгіре берді. Иттің бұл қылығы таң көрінді, бірақ оның не адам, не хайуан барлығын біле алмағандығы мәлім еді.

— Дик, Дингоны қарашы! —деді миссис Уэлдон.

— Ғажап! — деді бала жігіт, ақырын ғана.— Оның мына қылығына қарағанда, әлдененің ізіне түсіп жүр деуге болады.

— Шынында да ғажап! —деп күбірледі миссис Уэлдон.

Сосын жұлып алғандай:

— Негоро неғып жүр? — деп үстеді.

— Динго не істеп жүрсе, о да соны істеп жүр,— деді Дик — Жағалауды әрлі-берлі тіміскілеп жүр. Әйтседе бұл арада қайтем десе де оның өз еркі ғой. Менің енді оған бұйыруға хақым жоқ. «Пилигрим» апат болғаннан кейін оның қызметі де аяқталды.

Негоро өзінің бұрыннан таныс жеріне тап болып, бірақ ол жердің кейбір белгілерін ұмытып қалған кісіше, ағып жатқан өзенге, құмдауыт шығанаққа және тау маңындағы құздарға қараумен болды. Негоро бұл арада бұрын болған ба? Егер оған бұл сияқты сауал берілсе, оның жауап қайырудан бас тартуы да мүмкін. Бірақ бұл тұйық мінезді адамға көңіл бөлудің қажеттігі жоқ-ты. Негоро өзенге қарай жүргенде, Дик оны сыртынан бақылап тұрды, бірақ әрі ұзап жағалау маңындағы құздың тасасына түскен соң, қайтып оған зер салған жоқ.

Апатқа ұшырағандар ендігі жерде не істеулері керек, енді осы жағдайды ойласатын уақыт жетті. Ең алдымен дем алып, тамақтанарлықтай баспана табулары қажет. Мұның соңында мәслихаттасып, бұдан былайғы істелетін әрекеттің жобасын жасауға болады.

Бәрінен де тамақтану мәселесі оңай шешілді. Бұл арада құс пен жеміс барынша мол екен, бұған қосымша кеме қоймасындағы азық-түліктерді де пайдалана алады. Том мен оның жолдастары азық қорын мол жинап алды, мұның ішінде бірнеше кеспек кептірілген ет бар. Бұл азықтарға су тигенімен, әлі бұзыла қоймаған. Кішкене отряд жуық маңдағы адам мекеніне жеткенше өздеріне артығымен жетерліктей азық-түлікпен қамтамасыз болды. Жинаған азықтарын су тасқыны жетпестей, қашығырақ құрылыққа апарып жинады.

Бұлар тұщы суға да тарықпайтын болды. Дик Сэнд Геркулеске бұлақтан біраз ғана су әкелші деп өтініп еді, алып негр иығына көтеріп толы кеспек су әкелді. Тасқын кезінде теңіз суы бұлақтың сағасын басқанымен, тасқын кейін серпілген соң бұлақ суы бұрынғы тұщы қалпына қайта түсіп, ауыз суға жарарлық болды.

От туралы ойламаса да болады, егер от жағу қажет болса, кебу бұталар мен қурап қалған мангифер тамырлары айнала төңіректе көл-көсір, қанша керек болса да табылады. Том қарт шылымқор еді, ол ауа кірмейтін етіп бекітілген бір қорап шақпақ қуың ала шыққан. Теңіз жағалауынан тауып алған шақпақ тасын шағып, қалаған уақытта от тұтатып бере алады.

Ендігі қалғаны, кішкене отрядтың жолға шығар алдында қонып дем аларлықтай баспана іздеп табу ғана.

«Қонақ үйді» кішкентай Джек тапты. Ол құз етегінде ойнап жүріп, қабырғасы жып-жылмағай жылтырап тұрған кең үңгір көрген. Бұл, тасқын кезінде толқынның жоғары шапшып, су жалап үңгіген үңгірлердің бірі еді.

Қуанышы қойнына сыймаған бала, табысын көрсеткелі айқайлап анасын шақырды.

— Жарайсың, Джек! — деді миссис Уэлдон.—Егер де біздер Робинзон болып осы жағалауға орналасатын болсақ, бұған «Джек үңгірі» деп сенің атыңды қояр едік.

Үңгір оншалықты үлкен емес, құздың ішіне бойлаған тереңдігі он екі фут, кеңдігі де сонша, бірақ бұл үңгір Джекке орасан үлкен боп көрінді. Мұның іші апатқа ұшырағандар еркін сыйыса аларлықтай кең еді. Миссис Уэлдон мен Нан үңгірдің ішін көріп, мүлде құрғақ екен деп қуанысты. Айдың бірінші ширегі еді, сондықтан, аса күшті тасқын болады деп қауіптенуге орын жоқ.

Сөйтіп, дем алуға керекті жағдайлардың бәрі түгел табылды.

«Пилигрим» жолаушылары он минуттан соң үңгірге кіріп, құрғақ су өсімдіктерін төсеніп дем алғалы жатты. Тіпті Негоро да оларға қосылып ертеңгі асты бірге ішті. Сірә ол, ара-арасын өзен иректеп өткен үнсіз қалың орманды жападан-жалғыз кезіп кете беруге тәуекел етпесе керек.

Уақыт күндізгі сағат бірдің шамасы еді. Жолаушылар ертеңгі асқа сухари мен кептірілген ет жеп, артынан бірнеше тамшы ром тамызылған су жұтты. Бат азық-түлік арасынан бір шөлмек ром тауып алған болатын.

Негоро жұртпен бірге тамақтанды, бірақ жолдастарының алдағы уақытта істейтін әрекеттері жайлы кеңесіне араласпады. Қайта тыныш отырып, әңгімені жақсы ұғынып алуына мүмкіндік болды. Бұл кеңестен оның өзінше қорытынды шығарғанында күмән жоқ.

Динго өз сыбағасын жеп болды да, үңгірдің аузын күзетті. Есікті мұндай сенімді күзетші күзетіп тұрғанда, тыныш жатып дем алуға мүмкіндік бар. Құмдауыт жағалауға жанды мақұлық аяқ басса, Дингоның абалап дабыл қағатыны сөзсіз.

Маужырап қалған Джекті тізесіне жатқызып, миссис Уэлдон бірінші болып сөз бастады.

— Достым Дик,— деді ол,— мына қиын күндерде еткен қызметің үшін саған бәріміз де алғыс айтамыз. Бірақ бұл қызметтен сені әзір босата алмаймыз. Сен біздің теңіз бетінде капитанымыз болдың, сол сияқты, құрлықта да басшымыз болуға тиіссің. Бәріміз саған сенеміз. Енді не істеуіміз керек, бізге осыны айтшы?

Миссис Уэлдон, Нан, Том қарт және басқа негрлер Диктен көз айырмай тесірейе қарасты. Тіптен Негоро да оған қадала қалған. Шамасы, жасөспірімнің жауабына португал да қызыққан тәрізді.

Дик бірнеше минут ойланып алды да:

— Миссис Уэлдон,— деді ол,—бәрінен бұрын қазіргі уақытта өзіміздің қайда екенімізді анықтауымыз керек. Мен кеменің апатқа ұшыраған жері Перу жағалауы болар деп шамалаймын. Шамамен айтқанда, жел мен ағыс кемені осы ендікке әкеліп тастауы керек. Біз, пампаспен (Оңтүстік Американың пішендікті жері) шектесетін оңтүстіктегі Перу провинциясының халқы аз жерлерінің бірінде болуымыз да ықтимал. Мен мұны тіптен шындап айта алар едім, өйткені жағалау мүлдем елсіз көрінеді ғой. Егер менің болжалым дұрыс болса, жақын маңдағы елді жерге жету үшін ұзақ жүруіміз керек болар.

— Сен өз пікіріңді айтшы? — деді миссис Уэлдон.

— Меніңше, дәл қай жерде екенімізді анықтағанға дейін осы үңгірден кетпеуіміз керек. Ертең, демалыстан соң біздің екі адамымыз жер шолуға барады. Олар мүмкіндігі болғанынша қостан ұзап кетпей, осы араның жергілікті халқын іздеп өзімізге керекті барлық мәліметтерді анықтайды да, кері қосқа оралады. Он-он екі миль айнала төңіректен адам табылмауы мүмкін емес.

- Шынымен-ақ бөлінеміз бе? — деп айқайлады миссис Уэлдон.

— Бөліну қажет,— деді жасөспірім,— егер адам ұшыраспай, барлаудан ешбір нәтиже шықпаса, егер біздің ойымыздағыдай болмай, бұл өңір елсіз болса, онда... онда тағы басқа түрлі шара іздестіріп көрерміз.

— Ал, шолғыншыға кімдер барады? — деп сұрады миссис Уэлдон, бір сәт ойланғаннан кейін.

— Бұл мәселені біз қазір шешеміз,— деп жауап қатты Дик Сэнд.— Сіз, миссис Уэлдон, Бенедикт мырза, Джек, Нан — төртеуіңіз үңгірде болуға тиіссіздер. Бат, Остин, Геркулес пен Актеон сіздің жаныңызда қалсын, ал Том екеуміз жер шолып қайтамыз. Мүмкін, Негоро да осында қалатын болар, қалғысы келсе, қалсын,— деп үстеді жасөспірім, кеме аспазына қарап.

— Мүмкін,— деп тартыныңқырап жауап қайырды Негоро.

— Біз Дингоны ала кетеміз,— деп Дик Сэнд сөзін жалғастырды,— ол бізге жақсы қызмет ете алады.

Динго өзінің атын естігенде, ұсынысқа риза екенін білдірген тәрізді, маңқ ете түсті.

Миссис Уэлдон ойланып қалды. Тіптен қысқа мерзімге болса да бөлінісу мәселесі оны аса күйзелтті. Мүмкін, «Пилигримнің» апат болғаны жақын маңдағы жергілікті халыққа естілген болар, қираған кемені олжалауға қызыққан жергілікті халықтың төбеден түскендей сау ете қалу қаупі тұрғанда, отрядтың күшін бөлшектеу орынсыз тәуекел ғой.

Миссис Уэлдон бұл жағдайды келелі түрде талқылау керек деп ұйғарды.

Әйтсе де, Дик Сэнд бұған қарсы сыйымды дәлел тауып айтты. Үндістерді африкалық немесе полинезиялық жабайылармен теңеуге болмайды, деді жасөспірім, оларды талаушылық ниетімен шабуыл жасайды деп шамалауға ешқандай дәлел жоқ. Жақын маңдағы елдің қай жерде және оның қаншалықты қашықта екендігін анықтамастан, бейтаныс жерді беталды кезіп кете беру,— күшті бекерге сарп ету болар еді. Бөлінудің қолайсыз екенінде сөз жоқ, сонда да болса, бүкіл отрядтың ешнәрседен хабарсыз ұшы-қиыры жоқ жұмбақ орманды кезіп кете бергенінен гөрі, бөлініп жер шолып қайту анағұрлым тиімді болар.

— Менің ақырғы айтайын дегенім,— деп Дик Сэнд сөзін қорытты,— біздің бөлінуіміз ұзаққа созылар деп ойламаймын. Егер Том екеуміз екі күннің ішінде бірер қыстақ немесе осы араның жергілікті халқын таба алмасақ, қайтып үңгірге келеміз. Бірақ ел таппай қайтуымыз мүмкін емес! Біз осы жерден жиырма миль ұзамай-ақ бұл араның, географиялық жағдайын анықтаймыз деп сенемін. Менің есептен жаңылуым мүмкін, өйткені мен астрономиялық бақылау жасап көргенім жоқ қой. Егер «Пилигрим» мен ойлаған жағалауға келмей, мүлдем басқа жағалауға келген болса?..

— Ие, шырағым, әрине, дұрыс айтасың,— миссис Уэлдон ренішті пішінмен жауап қатты.

— Бенедикт мырза, менің жобама сіз қалай қарайсыз?— деп сұрады Дик Сэнд.

— Мен бе? — қайталап сұрады Бенедикт ағай.

— Ие, бұл туралы сіздің пікіріңіз қандай деймін?

— Бұл туралы менің өзімше ойлап тапқан пікірім жоқ,— деді ғалым,— ұсынған пікіріңіздің бәріне түгел қосыламын, маған бұйырылған істің бәрін табжылдырмай орындауға әзірмін. Егер де сіздер осы арада бір-екі күн аялдауға ұйғарсаңыздар, мен оған аса риза: ұтыры келген жағдайды пайдаланып, уақытты босқа өткізбей осы жағалауды зерттеп аламын... әрине, энтомолог жолымен.

— Олай болса, Дик, сен өз білгенінше іске кіріс,— деді миссис Уэлдон.— Том екеуің жер шолуға барыңдар, ал басқаларыңыз сіздерді осында күтетін болайық.

— Мәселе шешілді!— деді Бенедикт ағай өте байсалды үнмен.— Ал мен, жергілікті жәндіктермен танысуға барамын.

— Бенедикт мырза, сізден өтініп сұрайтыным,— деді Дик Сэнд,— тек қана алысқа ұзай көрмеңіз.

— Алаң болма, шырағым.

— Ең бастысы — бізге москитерді айтақтап өшіктіре көрмеңіз!—деп үстеді Том.

Бірнеше минуттан соң энтомолог өзінің ең қымбат санайтын мүлкі — қаңылтыр қобдишасын мойнына асты да, үңгірден шығып тоғайға қарай тартты.

Бенедикт ағай мен Негоро үңгірден қатар шықты. Негоро, адам баласы тек қана өз қара басының қамын ойлау — табиғи іс деп түсінетін сияқты. Бенедикт ағай арғы беттегі тоғай шетіндегі бұталарға баруға ыңғайланып, төскейге тырмысқан кезде, Негоро аяғын жайлап басып, өзен сағасына барды да, жоғары өрлеп кете берді.

Миссис Уэлдон ұйықтап жатқан бөбегін Нанның тізесіне жатқызып, жағалаудың қайраңына қарай жүрді. Дик пен басқа негрлер оның соңынан ерді.

Тасқынның кейін тепкенін пайдаланып қираған кемеге бару керек болды, онда кішкене отрядтың мұқтажына жарарлық зат әлі көп еді.

«Пилигрим» соғылып қираған су астының, құз тастары енді. жалаңаштанып ашылып қалыпты. Қираған бөлшектерінің арасында кеменің қаңқасы жатыр. Бұрын оны бүтіндей дерлік су басқан еді, қазір ашылып қалуы Дикті таң қалдырды. Тынық мұхиттың американ жағалауында тез қайтып кететін күшті тасқынның болмайтынын бала жігіт жақсы білетін-ді. Бірақ бұл ғажап көріністі теңіз жақтан соққан күшті желдің әсерінен болды деп шамалады ол.

Өздерінің қирап қалған кемесін көргенде, миссис Уэлдон да, оның жолдастары да жандары ашып қатты қынжылды. Бұлар «Пилигрим» үстінде қаншама күндер өткізді. Қаншама ауыр халдерді бастарынан кешірді! Мачталары мен желкендерінен жұрдай болып, өлген малдың өлексесі құсап, бір жамбастап қирап жатқан кемені көргенде, адамдардың жүректері қысылып, ауыздарына тығылғандай болды. Әйтсе де кеме мүлдем қирап бітпей тұрғанда, ондағы өте қажетті заттарын алулары керек болды.

Дик бастаған бес негр кеме палубасына оңай шықты. Кеме бортында салбырап тұрған арқандарға жармасып, Том, Геркулес, Бат пен Остин камбузда қалған азық-түлік пен ішімдіктерді далаға таси берді, ал Диктің өзі бас қойманы қарауға кетті. Апаттан соң кеме корпусын бүтіндей су басып қалса да, жолаушылардың несібесіне қарай, бас қоймаға әлі су кіре қоймаған екен.

Диктің қоймадан тапқан заттары: атуға толық жарайтын төрт карабин және жүзге тарта патрон. Егер де жергілікті халықтар өздеріне шабуыл жасай қалса, қарсыласа аларлықтай болып кішкене отряд жақсы қаруланып алды.

Дик Сэнд қалта фонарын алуды да ұмытқан жоқ. Кеме тұмсығындағы каютада географиялық карта бар-ды, қырсыққанда, оған су өтіпті де, пайдалануға жарағысыз болып істен шығыпты.

Кит соятын үлкен-үлкен пышақтар бар-ды, Дик Сэнд солардың алтауын алып жолдастарының қаруын толықтырды. Сонымен қатар, ешкімге зиян келтіре алмайтын тағы бір мылтық алды,— ол кішкентай Джектің ойыншық мылтығы еді.

Кеме үстіндегі басқа заттар апат кезінде қирап бүлінген немесе су тиіп істен шыққан. Дегенмен, жақын маңдағы ел мекендеген жерге жету үшін бар болғаны бірнеше күн жол жүру керек болса, отрядтың жүгін ауырлатудың қажеттігі де шамалы. Сөйтіп, азық-түлік пен қару-жарақ артығымен жетерлік болды.

Ақырғы минутта миссис Уэлдонның, кемеде қалған ақшаны да ала шығарсың деген кеңесі Диктің есіне түсті. Ол небары бес жүз доллар ақша тапты, бірақ ондағы ақша оншалықты аз емес еді, миссис Уэлдонның өзі ғана көп ақшамен келе жатқан.

Диктен бұрын келіп кемеден ақша іздеген тек қана Негоро болуға тиіс. Миссис Уэлдон мен капитан Гульдің жинаған ақшасын алуға Негоро ғана суық қолын сұға алады. Бұл ұрлықты басқа ешкімнен күдіктенудің ыңғайы жоқ. Сонда да болса Дик Сэнд алғашқыда қобалжиын деді. Ол Негоро туралы не біледі? Негоро жұрттан бөлініп оңаша жүретін тұйық адам, басқа біреудің қайғысы оған ойын сияқты, Диктің білетіні осы ғана. Бірақ оның бұл мінезі зұлымдықтың белгісі бола ала ма? Дик Сэнд не ойларын білмеді. Ал енді бұл ұрлық жөнінде басқа кімнен сезіктену керек? Негрлердің біреуі ұрлады деуге бола ма? Бірақ бұлар адал адамдар, оның үстіне олар миссис Уэлдон мен Диктің қасынан аттап та шыққан жоқ, ал Негоро жағалауды кезіп ұзақ жүрген. Жоқ, Негородан басқа ешкім емес, ақшаны ұрлаған тек қана Негоро!

Негоро қайтып келісімен Дик Сэнд одан жауап алуға ұйғарды, тіптен керек деп тапса, оны тінтуге де ойы кетті. Бұл уақиғаны ақырына дейін тексеру керек.

Күн еңкейіп, көктің теңізбен ұштасқан жеріне таянып қалған. Іңір өте қысқа болып, лездің арасында қараңғылыққа ауысты. Бұл жағдай, кеменің апатқа ұшыраған жері Козерог тропигі мен экватор аралығының бір жер болса керек деген Диктің шамалауын қостағандай болды,

— Түн дауылды болады екен! — деді Том қарт көкжиектегі шоғырланған бұлтты көрсетіп.

— Ие,— деп Дик Сэнд оның сөзін қостады,— желдің құйқылжуы тегін емес сияқты. Бірақ одан бізге келер-кетері жоқ! Кемеміз болса да қирады, енді дауылдың бізге тигізерлік зияны да қалмады ғой!

Түннің қараңғы болатыны мәлім еді, сондықтан негрлер үңгірдің кіре беріс аузын кезек күзетіп шығуға ұйғарды. Және сақ төбет Динго бар ғой, оған алаңсыз сенуге болады.

Миссис Уэлдон, Дик Сэнд және негрлер үңгірге қайтып келді. Олар Бенедикт ағайдың әлі күнге қайтпағанын енді ғана білді. Геркулес өзінің алып денесін керіп, өкпесін желге кернетіп, бар даусымен айқайлап ғалымды шақырды, сол сәтте аяғын шапшаң басып тік төскейден төмен түсіп келе жатқан энтомологтың қарасы да көрінді, егер жазатайым аяғы тайып құлай қалса, төскейден домалап мойны үзілуінде сөз жоқ.

Бенедикт ағай қатты күйініште еді. Ол орман кезіп, коллекциясынан лайықты орын аларлықтай бірде-бір жаңа жәндік таппаған. Онда қырықаяқ, сколопендр, тағы басқа көпаяқтылар есепсіз кеп екен, бірақ олардан басқа түк те жоқ-ты. Ал Бенедикт ағайдың ондайларда ешқандай жұмысы болмайтын.

— Бес мың, бәлки, тұтасынан алты мың миль жол жүрген шығармыз,— деп қынжылды ол,— сұрапыл дауылға ұшырап қаншама азап шектік, апатқа ұшырадық, мұның бәрі ақырында заяға кетті, энтомологиялық музей біткеннің көркі боларлықтай американ алтыаяқтыларының бірде-бірі табылмады деген не сұмдық?! Жоқ, жоқ, есіл еңбек зая кетті-ау!

Бенедикт ағай сөзін қорыта келіп, мына сүйкімсіз жағалауда бұдан былай бір сағат тұрғысы келмейтінін айтты, сонымен қатар бәрінің де тезінен жолға шығуларын талап етті.

Бұл сақалды сәбиді миссис Уэлдон тыншайтты. Ертең іздегеніңізді тауып бақытқа кенелесіз, деп сендірді келіншек. Бұдан кейін бәрі үңгірге кіріп, күн шыққанша дем алғалы жатты.

Бұл арада Том, Негороның әлі күнге қайтпағанын ескертті.

— Ол қайда жоғалып кетті екен? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Оның бары-жоғында біздің ісіміз жоқ! — деді Бат.

— Мен бұған, керісінше, қарсымын,—деді миссис Уэлдон,— қайта ол кісінің қашан да болса бізбен бірге болып көз алдымыздан кетпегенін тілер едім.

— Дұрыс айтасыз, миссис Уэлдон,— деді Дик Сэнд,— егер ол біздің арамыздан өз ықтиярымен кеткісі келсе, зорлап тоқтатуға болмайды ғой. Кім біліпті, Негороның бізден құтылғысы келетін себебі бар шығар?

Ақырында Дик Сэнд жас әйелді оңаша шығарып алып, оған өзінің сезігін айтты. Миссис Уэлдон Диктің айтқан сөздеріне ешқандай таңданған жоқ. Бұрынғы кеме аспазына оның да күдігі жеткілікті еді.

— Егер Негоро қайтып орала қалса,— деді ол,— демек, ол ұрлаған ақшасын бір сенімді жерге жасырып үлгірген болады. Олай болса, біз оны айғақты затымен қолға түсіре алмаймыз. Меніңше ақшаның ұрланғанын сезбеген болуымыз жөн, өз сезігіміз туралы үндемеуіміз керек, ең дұрысы — осы.

Миссис Уэлдонның пікірі дұрыс еді, мұны Дик те мақұлдады.

Бұл арада Геркулес Негороны бірнеше рет дауыстап шақырды. Бірақ Негородан жауап жоқ: әлде ол алысқа ұзап кетті де, айқайлаған дауысты естімеді, немесе бұларға қайтып қосылғысы келмеді.

Негрлер португалдан құтылғанына ешқандай өкінген жоқ. Бірақ Негороның бірге жүріп істеген дұшпандығы оншама қауіпті емес, оның шеткері жүріп істеген қастығы аса қауіпті деп миссис Уэлдон дұрыс айтып еді.

Кеме аспазының бейтаныс жерде жападан-жалғыз жүруге батылдық еткенін қалай жоруға болады?

Әлде ол адасып кеткен болар? Немесе көзге түртсе көргісіз қараңғы түнде, үңгірге қайтатын жолды таба алмай қалуы да ықтимал?

Миссис Уэлдон мен Дик Сэнд бұл жағдайды қалай жоруға білмеді. Бірақ Негоро сол құрығаннан мүлдем құрып кетсе де, оған бола үңгірдегілердің соншалықты қажетті демалыстан қалар жайы жоқ.

Динго жағалаудағы қайраңды кезіп әрлі-берлі жүгіріп жүр еді, кенет өршелене абалап қоя берді.

— Динго неге үрді екен? — деді миссис Уэлдон.

— Қазір білемін,— деп жауап қатты Дик Сэнд.— Мүмкін, Негоро келе жатқан болар?

Сол сәтте Дик, Геркулес, Бат, Актеон — төртеуі үңгірден шықты. Бірақ олар қаншама тесіле қараса да, жағалаудан ешкімді көре алмады. Динго да абалағанын қойды.

Барлаушылар үңгірге қайтып келді. Негрлер түнгі күзетті өзара бөлісіп алды да, басқа жолаушылар тегісінен ұйқыға енді.

Тек қана миссис Уэлдон ұйықтай алмай, дөңбекши берді. Бұлардың сарғая күткен жері, өзіне деген үмітті ақтай алмаған сияқты, бұл жер ең болмаса қауіп-қатерсіз тыныштық та бере алмады.

Он бесінші тарау

ГЭРРИС

Ертең жетінші апрель деген күні түнде, таң алдындағы күзетте тұрған Остин, Дингоның өршелене абалап өзенге қарай жүгіріп кеткенін көзі шалды. Сол сәтте миссис Уэлдон, Дик Сэнд және негрлер үңгірден жүгіре шықты.

— Динго адамның немесе бірер хайуанның дыбысын сезген, - деді жасөспірім.

— Басқа біреу болса болар, әйтеуір Негоро емес,— деді Том,— Динго оған ерекше ызалана үреді.

— Негоро қайда болды екен? — деп сұрады миссис Уэлдон, Дикке көз қиығын тастап, мұның мәнісіне тек қана Диктің өзі түсінді.— Егер бұл Негоро болмаса, онда кім болғаны?

— Оның кім екенін қазір білеміз, миссис Уэлдон,— деді Дик Сэнд. Сосын Бат пен Остинге және Геркулеске қарап: — қане, достарым, мылтық пен пышақ алыңдар да, менің соңымнан еріңдер,— деп үстеді.

Бәрі де белбеулеріне пышақ қыстырып, қолдарына мылтық алды. Сосын төртеуі де мылтықтарын әп-сәтте оқтап алып, аяқтарын тез басып өзен жағалауына қарай жөнелді.

Миссис Уэлдон, Актеон және Том қарт үңгірдің кіре беpic аузында қалды, үңгірде ұйықтап жатқан кішкентай Джекті кәрі Нан бағып отыр.

Күн жаңа ғана көтерілген. Оны биік жар қалқалап тұрғандықтан, жағалаудың қайраңын әлі көлеңке басып жатыр. Бірақ, теңіздің батыс жағы сонау көкжиекке шейін алғашқы түскен күн сәулесімен жарқырап тұр еді.

Дик пен үш негр жарды жағалап, өзен сағасына қарай тез аттап келе жатты.

Бұларды өзен сағасында Динго күтіп алды. Ит тұрған жерінен табан серіппей үріп тұр. Ол адамның өзін көрді немесе дыбысын сезді, әйтеуір оның адамға үргені анық.

Том қарттың айтқаны келді: Динго өзінің ескі дұшпаны Негороға үрмеген екен.

Құзды қиядан төмен түсіп бір адам келе жатыр. Ол жағалаудағы қайраңды бойлап, итке күшімдей түсіп, аяғын балпан басып, ілгері жүрді, оның ашулы тәбеттен қорыққаны көрініп тұр.

— Мынау Негоро емес,— деді Геркулес.

— Негороның орнына басқа біреу келсе, зиян тарта қоймаспыз,— деді Бат.

— Бұл жергілікті халықтан болса керек,— деді жасөспірім.— Мұның пайда бола кетуі, алысқа ұзап жер шолудан бізді құтқаратын болды. Әйтеуір өзіміздің қай жерде екенімізді білетін болдық!

Төртеуі де мылтықтарын арқаларына асынып, жат адамға қарсы жүрді.

Бейтаныс бұларды көріп таң қалды. Жағалаудың осы бөлегінен адам кездестірем деп күтпеген тәрізді ол. «Пилигримнің» сынықтарын оның әлі көрмеуі мүмкін, әйтпесе апатқа ұшырағандардың жағалауда екенін білер еді. Анығын айтқанда, түнгі соққан дауыл кеме қаңқасының быт-шытын шығарып талқандаған болатын, енді оның теңіз бетінде тек кейбір сынықтары ғана қалқып жүр.

Бейтаныс өзіне қарсы келе жатқан қарулы адамдарды көріп, қалт тұра қалды, мылтығын дереу қолына алды да, қайтадан иығына асты.

Әйтсе де Дик Сэнд оған сәлем беріп, қолын бұлғады. Сірә жат адам өзіне қарсы келе жатқандардың бейбіт ниетте екенін түсінсе керек, сәл уақыт толғанып тұрды да, сосын бұлардың қасына келді.

Дик Сэнд оны анықтап көрді.

Бұл, өңіне қарағанда, жасы қырықтарды қусырған, сақал-шашы бурыл тартқан, ойнақы көз, беті күнге күйіп қарая түскен бойшаң адам еді. Бұл сияқты күнге күйіп тотығушылық көшпелілерде, өмір бойы орман аралап сахара кезіп таза ауада жүретін адамдарда ғана болады. Бейтаныстың басында етекті қалпағы, үстінде тері курткасы, тері шалбары бар. Қонышы тізесінен асқан былғары етігінің сірісіне үлкен шпор байлап алған, аттаған сайын сылдыр қарады.

Дик Сэнд өздерінің алдында тұрған пампастың жергілікті адамы емес екенін бір қарағаннан-ақ таныған еді, шынында да солай боп шықты. Мұны шетелдік, сезікті аватюрист деуге болады, алыста жатқан шала жабайы елдерде мұндайлар аз емес. Оның түрі мен жирендеу келген сақалына қарағанда, ағылшын-саксон қанды адам деуге болады. Әйтеуір ол жергілікті халық та, испан да емес.

Дик Сэнд бейтаныс адамға ағылшын тілінде сәлем беріп еді, о да сол тілмен ешбір мүлтіксіз:

— Хош келіпсіз, жас достым! —деп жауап қайырды.

Диктің жорамалдауы шынға айналды. Ол таяу келіп Диктің қолын алды.

Жат адам Диктің негр жолдастарына тек қана басын изеп қойды.

— Сіз ағылшынсыз ба? — деп сұрады ол жасөспірімге қарап.

— Американмын,— деп жауап қатты бала жігіт.

— Оңтүстік пе?

— Жоқ, солтүстік.

Бұл жауап бейтаныс адамды қуантқандай болды. Ол нағыз американ салтымен Диктің қолын қайта алып сілкіп-сілкіп қойды.

— Жас достым, бұл жағалауға қалай келіп қалғаныңызды сұрауға болар ма екен?

Бірақ Дик Сэнд жауап қайырып үлгірмей-ақ, бейтаныс адам басындағы қалпағын алды да, иіліп тәжім етті.

Миссис Уэлдон құм үстінде аяғын ептеп басып, олардың алдына келіп тоқтаған еді.

Бейтаныс адамның сұрағына миссис Уэлдонның өзі жауап қайырды.

— Сударь,— деді ол,— біз апатқа ұшырадық. Біздің кемеміз жағалау маңының су асты құзына соғылып, кеше ғана қирады.

Бейтаныс адам жаны ашып қынжылғандай болды. Мұхитқа бетін бұрып, апаттың ізін көзімен шолды.

— Кемеміздің түгі де қалған жоқ,— деді Дик Сэнд.— Оның тас-талқаны шыққан, қалдық жаңқаларын бүгін түнде толқын шайып әкетті.

— Бәрінен бұрын,— деді миссис Уэлдон,— өзіміздің қай жерде екенімізді білсек деймін.

— Оңтүстік Америка жағалауындасыздар,— деп жауап қатты бейтаныс. Ол миссис Уэлдонның сұрағына таңданған сияқтанды.— Сіздер мұны қалайша білмейсіздер?

— Ие, сударь, анық біліңкіремейтінім рас,— деді Дик Сэнд.— Біз бұл жөнінде, күмәнді едік, өйткені жел кемені бағытынан тайдырып басқа жаққа айдап әкетуі мүмкін, ал мен болсам, өзіміздің қай жерде екенімізді анықтауға мүмкіндігім болмады. Бірақ, менің сізден өтініп сұрайтыным, біздің нақ қай жерде екенімізді дәлелдеңкіреп айтсаңыз екен. Перу жағалауында болсақ керек, дұрыс емес пе?

— Жоқ, жоқ, жас достым! Аздап оңтүстікке таман. Сіздердің апатқа ұшыраған жеріңіз Боливия жағалауы. Дәлдеңкіреп айтқанда, Боливияның оңтүстік бөлегі, Чили шекарасында деуге болады.

— Сіздер мына мүйісті не деп атайсыздар? — деп сұрады Дик Сэнд, солтүстік жақты көрсетіп.

— Бір өкінішті жері, мен мұны білмеймін,— деп жауап қатты бейтаныс.—Мен бұл елдің орталық өлкелерімен жақсы таныспын, өйткені онда жиі-жиі барып тұруыма тура келді, бірақ бұл жағалауға бірінші рет келіп тұрғаным осы.

Дик Сэнд бейтаныс адамнан мына сөзді есітіп, ойға қалды. Жалпы алғанда, жасөспірім оншалықты таңданған жоқ. Ағыс күшін білмеген соң, есептен жаңылуы қиын емес. Бірақ Дик Сэнд «Пилигримнің» апатқа ұшыраған жері оңтүстік ендіктің жиырма жеті — отыз

градустардың аралығы деп шамалаған-ды, мынаның айтуына қарағанда, Дик онша көп қателеспеген. Кеме жиырма бесінші градуста апатқа ұшыраған болды.

Ең соңғы анықталған жер Пасхи аралы еді, ол арадан шыққалы кеме ұзақ жүрді, қателесу мөлшерінің мұншалықты аз болуы мүмкін емес.

Бейтаныс адамға шын айтпады деп күманданарлықтай Диктің ешбір дәлелі болмады. «Пилигримнің» апатқа ұшыраған жері төменгі Боливия екенін білген соң, бұл жағалаудың елсіздігіне Дик Сэнд таңданған жоқ.

— Сударь,— деді ол бейтанысқа қарап,— сіздің айтуыңызға қарағанда, біз Лимадан көп қашықтамыз деп шамалаймын?

— Лима қайда, алыс... Лима ана жақта!—деп ол солтүстікке қарай қолын сілтеді.

Негороның жоқ болып кетуінен сезіктенген жас әйел, мына адамды зер сала бақылады. Бірақ ол мұның қылығынан да, қайырған жауабынан да сезіктенерліктей ешнәрсе таба алмады.

— Сударь,— деп бастады сөзін миссис Уэлдон,— егер менің сауалым сізге ыңғайсыз тисе кешіріңіз! Сіз, Боливияда тудыңыз ғой, ә?

— Мен өзіңіз сияқты американмын, миссис... Қасында тұрған адамдардың біреуі өзіне әйелдің фамилиясын айтып жіберуін күтіп, бейтаныс адам тына қалды.

— Миссис Уэлдон,— деді Дик.

— Менің атым Гэррис,— деп бейтаныс сөзін жалғастырды.— Мен Оңтүстік Каролинада тудым. Бірақ менің туған елімнен кеткеніме мінеки жиырма жыл, содан бері Боливия пампасында тұрып келемін. Мен өз отандастарыммен жолығысқаныма өте қуаныштымын, бұған сенуіңізге болады!

— Мистер Гэррис, сіз Боливияның осы бөлегінде үнемі тұрып келесіз бе? —деп сұрады әйел.

— Жоқ, миссис Уэлдон, мен оңтүстігінде, Чили шекарасында тұрамын. Бірақ мен қазір солтүстік-шығысқа, Атакамаға бара жатырмын.

— Демек, біз Атакама сахарасынан қашық емес екенбіз ғой? — деп сұрады Дик Сэнд.

— Дұрыс айтасыз, жас достым. Ол сахара сонау көкжиектен көрінген тау бөктерінің аржағынан басталады.

— Атакама сахарасы! — деп қайталады Дик.

— Ие, жас достым,— деді Гэррис.— Бәлки, Атакама сахарасы Оңтүстік Американың ең қызғылықты да, аз зерттелген бөлегі болар. Бұл тамаша жер басқа елдердің жерінен ерекше...

— Сіз, шөл далада жападан-жалғыз жол жүруге қалай тәуекел еттіңіз? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— О, мен бұл сияқты асулардан талай-талай асқанмын,— деді Гэррис.— Осы арадан екі жүз миль жерде Сан-Феличе бар, онда гациенд—ірі ферма орналасқан. Ол менің бауырымның фермасы. Онда сауда ісімен жиі барып тұрамын. Егер қаласаңыз, менімен бірге жүріңіз, онда сізді шын ықыласымен қарсы алатындарына кепіл бола аламын. Сіз ол арадан Атакамаға оңай жетесіз, менің бауырым сізге қуана-қуана көлік береді.

Американның мына сыпайы ұсынысы, шын ықыласпен жолаушылардың пайдасына айтылған сияқты еді. Гэррис бұл ұсынысының жауабын күтпестен тағы да миссис Уэлдонға қарап:

— Мына негрлер сіздің құлдарыңыз ба? —деді ол Томды және оның жолдастарын көрсетіп.

— Осы күні Құрама Штаттарда құл жоқ,— деді миссис Уэлдон оның сөзіне наразы үнмен тез жауап қайырып.— Солтүстік Штаттар құлдықты әлдеқашан жойды, оңтүстіктер де солардың өнегесінен үлгі алған.

— Ах, айтпақшы, солай екен ғой,— деді Гэррис.— Бұл маңызды мәселені 1862 жылғы соғыстың шешкені есімнен шығып кетіпті ғой. Мына мырзалардан кешірім өтінемін,— деп үстеді Гэррис мысқылды үнмен; құл иемденушілік жойылғаннан кейін оңтүстіктің американдары әдетте негрлермен осылай сөйлесетін.

— Бірақ бұл жентльмендер сізге қызмет етіп жүргенін көрген соң, мен...

— Сударь, бұл адамдар маған қызмет еткен жоқ және етпейді де,— деп миссис Уэлдон оның сөзін бөлді,

— Сізге қызмет етуге борыштымыз, миссис Уэлдон,— деді Том қарт.— Бірақ бізді ешкімнің иемденбейтіндігі мына мистер Гэрриске мәлім болсын! Менің құл болғаным рас. Алты жасар күнімде мені құл саудагерлері Африкадан ұстап алып, Америкаға апарып сатқан. Ал менің балам Бат, мен құлдықтан құтылып ерікті адам қатарына қосылған уақытымда туды, жолдастарымның бәрі ерікті адамдардың балалары.

Ендеше сіздерді сол бостандықтарыңызбен құттықтаймын, — деп жауап қатты Гэррис; миссис Уэлдонға оның үнінде келеке бардай сезілді.— Дегенмен, осы күнгі ерікті Боливияда да құлдық жоқ. Олай болса қорқа қоятын түк те жоқ, Жаңа Англия штатында жүргендеріңіз сияқты, мұнда да қауіп-қатерсіз жүре берулеріңізге болады.

Осы сәтте кішкентай Джек Нанға еріп үңгірден шықты да, жұдырығымен көзін уқалады.

Бала анасын көре сала, тұра ұмтылды.

Миссис Уэлдон бөбегін аймалап бетінен сүйіп жатыр.

— Қандай сүйкімді бала! — деді американ Джекке жақындап.

— Бұл менің ұлым,— деп жауап қатты әйел.

— О, миссис Уэлдон! Мына ауыр күндерде сіз екі жақтама бірдей — өзіңіз үшін де, бөбегіңіз үшін де азап шеккен екенсіз ғой!

— Оның бәрі енді өтіп кеткен уақиға ғой, мистер Гэррис. Джек те аман, басқаларымыз да аманбыз.

— Бұл сүйкімді бөбектің бетінен сүюге лұқсат етіңіз?— деп өтінді Гэррис.

— Мейліңіз, сударь.

Бірақ кішкентай Джек мистер Гэрристі оншалықты жақтырмаса керек, анасына тығыла берді.

— Қарай гөр, мұны,— деді Гэррис.— Сен мені сүйгің келмей ме? Демек, мен саған жексұрын көрінеді екенмін ғой?

— Кешіріңіз оны, сударь,— деп миссис Уэлдон асыға жауап қатты.— Джек өте ұялшақ бала.

— Біз екеуміз алдымен танысып алайық, сосын достасып та кетерміз,— деді Гэррис.— Гациендке барған соң, ол жерден сен мініп серуендейтін әп-әдемі кішкентай ғана ат та табылады, ол жануар біз екеуміздің тез достасуымызға дәнекер болады.

Бірақ «әп-әдемі кішкентай атты» айтып Джекті қызықтырғанымен, бала оған оншалықты елжірей қоймады, бұрынғысынша бетін анасының етегімен жауып жасырына берді.

Миссис Уэлдон әңгіменің бетін басқа жаққа бұруға асықты, Джектің жылы шырай көрсетпеуі, өз қызметін соншама сыпайылықпен ұсынған адамның қытығына тие ме деп қорыққан еді ол.

Гэрристің ұсынысы туралы Дик Сэнд ойға қалды. Екі жүз миль жол жүру миссис Уэлдон мен Джекті өте қажытуға тиіс, өйткені аяқ артарлық ешқандай көлік жоқ.

Дик Сэнд өзінің неден қауіптенетінін Гэрриске айтты да, не дер екен деп оның жауабын күтті.

— Шынында да бұл ұзақ жол,— деді Гэррис.— Бірақ жағалаудан жүз қадам жерде менің атым байлаулы тұр. Мен оны миссис Уэлдонға шын ризалығыммен беремін. Еркектер жаяу жүреді, бірақ жаяу жүру еркектер үшін ешқандай қиын емес және қажытпайды да, бұған сенуіңізге болады. Мен, баратын жеріміз екі жүз миль дегенде, өзен жағалауы мен ондағы жолдың жылан ізіндей ирек-ирек екендігін есепке алдым, осы жолмен қазір ғана өзім жүріп келдім. Егер біз орман арасымен төтелеп жүрсек, онда біздің жолымыз кем дегенде сексен миль қысқарады. Күніне он мильден жүріп отырсақ, гациендке қалай жеткенімізді білмей де қаламыз.

Миссис Уэлдон американға алғыс айтты.

— Егер айтқан алғысыңыздың шын екендігін дәлелдегіңіз келсе, менің шын ықыласыммен айтқан ұсынысымды қабылданыз,— деді Гэррис.—Расын айтқанда, менің бұл орманға келіп тұрғаным осы ғана, сонда да болса қиналмай-ақ жол табатыныма күмәнданбаймын; өйткені мен орман аралап үйренген адаммын ғой. Бізді азық мәселесі ғана қинаңқырайды. Мен Сан-Феличеге жету үшін бір адамға ғана жетерлік азық алып шыққан едім.

— Мистер Гэррис,— деді миссис Уэлдон,— бізде азық көп, бөлісіп жерміз.

— Міне жарады, миссис Уэлдон! — деп айқайлады Гэррис.— Іздесе таптырмастай боп сәтінің түсе қалғанын қараңызшы, меніңше, ендігі қалғаны тек қана жолға шығу!

Гэррис тоғайға байлап кеткен атын әкелейін деп жүре беріп еді, оны Дик тоқтатып жаңадан сауал берді.

Теңіз жағалауынан ұзап ұзындығы жүз мильге созылған жыныс орманды кезу жасөспірімге ұнаңқырамады. Дик Сэнд нағыз теңізші еді, теңіз жағалауынан ұзап кеткісі келмеді.

— Мистер Гэррис,— деді ол,— Атакама сахарасын кезіп жүз жиырма миль жол жүру, маған қолайсыз көрініп тұр. Теңіз жағалап жүргеніміз жөн болмас па еді? Мейлі, біз солтүстікке немесе оңтүстікке қарай жүрсек те бәрі бір, әйтеуір теңіз маңына жақын қалалардың біріне жетсек болғаны.

Гэррис жайлап қана қабағын кіржитті.

- Жас достым,— деді ол,— бұл жағалауды мен білетін болсам, теңіз маңына ең жақын қала біз тұрған жерден үш жүз немесе төрт жүз миль...

- Дұрыс айтасыз,— Дик Сэнд оның сөзін бөлді,— бірақ оңтүстікте ме, әлде солтүстікте ме?

— Оңтүстікте,— деді американ,— Чилидің өзіне жеткенше төмен қарай жүруіміз керек. Демек, жол ұзаққа созылады деген сөз. Мұның үстіне, егер мен сіздің орныңызда болсам, Аргентина республикасының пампастарына жуымауға тырысар едім. Бір өкінішті жері, сіздерге еріп онда өзім де бара алмаймын...

— Чилиден шығып Перуге баратын пароходтар ол жағалауға жақындамай ма? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Жоқ,— деді Гэррис.— Олар ашық теңізбен кетеді. сірә, сіздерге бірде-бір пароход кездеспеген болар?

— Дұрыс айтасыз,— деді миссис Уэлдон.— Сөйтіп, Дик, сенің мистер Гэрриске тағы қандай сауалың бар?

— Бір ғана сауалым бар, миссис Уэлдон,— деді жасөспірім оның ұсынысына қосылғысы келмей.— Бізді Сан-Францискоға жеткізетін пароход қай порттан табылар екен, сол жағдайды сұрап білейін деп ем.

— Расын айтқанда, жас достым сіздің бүл сұрағыңызға жауап қайыру маған қиын соғып тұр,— деді американ.— Сан-Феличедегі гациендтен сіздерді Атакама қаласына жеткізіп салатын көлік табамыз, мен осыны ғана білемін, ал сосын...

— Мистер Гэррис,— миссис Уэлдон оның сөзін бөлді,— сіздің ұсынысыңыз Дикке ұнамай тұр екен деп ойлай көрмеңіз!

— Жоқ, жоқ, миссис Уэлдон,— деп айқайлады жасөспірім.— Мен мистер Гэрристің ұсынысын жан-тәніммен алғыс айтып қабылдауға әзірмін. «Пилигрим» бірнеше градус солтүстікке немесе оңтүстікке таман қирамады, менің өкінетінім осы ғана. Олай болғанда бірер портқа жақындап, елімізге қайтуға біраз жеңілдік табар едік және мистер Гэррис бізге бола жолынан қалып әуре болмас еді.

— Ғапу етіңіз, мен аса қуаныштымын,— деді Гэррис.— Бұл жерде отандас адам сирек кездеседі дедім ғой, сондықтан да шын ықыласыммен сіздерге аз да болса қызмет көрсеткім келді.

— Сіздің ұсынысыңызды қабылдаймыз, мистер Гэррис, -деп жауап қатты миссис Уэлдон.— Әйтсе де сізді атыңыздан айырып жаяу жүргізгім келмей тұр. Өзім де асқан жүргіш...

— Мен сізден де жүргішпін,— деп Гэррис тағзым етті.— Мен пампастарды жаяу кезіп шынығып қалған адаммын, егер біздің отряд жолда кідіріп қалатын болса, оған мен кінәлі емес шығармын. Жоқ, миссис Уэлдон, сіз кішкентай Джекті алдыңызға алып атпен жүресіз. Дегенмен гациенд қызметкерлерінің бірі жолшыбай ұшыраспауы мүмкін емес. Егер салт бара жатса, бізге астындағы аттарын қуана-қуана түсіп береді.

Дик Сэнд Гэрристің ұсынысына наразылық білдіре берсе келіншекті ренжітіп алатынын байқады.

— Мистер Гэррис,— деді ол,— олай болса, жолға қашан шығуымыз керек?

— Тап бүгін, жас достым! — деп жауап қатты американ.— Бұл араның жауынды маусымы май айынан басталады, лайсаң басталғанша Сан-Феличедегі гациендке жетіп қалуға асығуымыз керек. Орман аралап жүретін жол — төте, бәлки қауіпсіз де болар. Көшпелі үнділер орманға сирек келеді: олар көбінесе жағалаудағы елді талауды көздейді.

— Ал, Том, достарым,— деді Дик негрлерге қарап.— ендігі мәселе қазірден бастап жол жүру қамына кірісу ғана. Азық қорынан көтеріп жүруге ыңғайлы жеңіл-жеңілдерін ғана іріктеп алып, тайлап буамыз да, барлық жүкті өзара бөлісіп аламыз.

— Мистер Дик,— деді Геркулес,— тілесеңіз, жүктің бәрін бір өзім-ақ көтеріп жүрейін.

— Жоқ, болмайды, батыр, — деді жасөспірім,— ең абзалы, барлық жүкті бәрімізге тең бөлу.

— Геркулес, сіз күшті көрінесіз,— деді Гэррис,— бейне бір оны сатылғалы тұрғандай, басынан аяғына дейін қарап шығып.— Африканың еріксіздер базарында сізге бағаны аз төлемес еді.

— Маған құнымнан артықты кім төлесін,— деп күлді Геркулес, — бірақ сатып алған кісі мені ұстау үшін талай жер жүгіруі керек болар.

Жолға шығуды тездету үшін бәрі жұмыла іске кірісті. Дайындық жұмысы ұзаққа созылған жоқ, өйткені бұлардың қазіргі тұрған жерінен Сан-Феличедегі гациендке жету үшін небары оншақты күн уақыт керек.

— Мистер Гэррис, сіздің меймандостығыңызбен пайдаланбас бұрын, сізді өзіміз қонақ еткіміз келіп тұр,— деді миссис Уэлдон.— Бізбен бірге отырып ас ішуден бас тартпассыз деймін. Бұған риза шығарсыз?.

- Әбден ризамын, миссис Уэлдон, әбден ризамын,— Гэррис көңілдене жауап қатты.

- Бірнеше минутта ас дайын болады.

— Әбден жақсы, миссис Уэлдон, ас піскенше мен атқа барып келе қояйын. Оның ендігі оты да қанып қалған болар.

— Сізге еріп баруға лұқсат етіңіз? — деп сұрады Дик Сэнд американнан.

— Егер барғыңыз келсе, жас достым,— деді Гэррис,— мейлі, бірге барайық, сізге мына өзеннің теңізге құятын сағасын көрсетейін.

Сөйтіп, олар атқа бірге кетті.

Бұл арада миссис Уэлдон, энтомолог-ғалымды іздеуге Геркулесті жіберді. Айналада не боп жатқанымен Бенедикт ағайдың түк жұмысы жоқ. Тоғай шетіндегі бұталардың арасынан сирек кездесетін жәндіктер іздеп жүрген.

Ғалымды Геркулес зорлап әкелуге мәжбүр болды. Миссис Уэлдон Бенедикт ағайға, алыс елге жаяу кетуге ұйғарылғанын, орман аралап жүретіндерін және жолдың он күнге созылатынын айтты.

Бенедикт ағай қалаған уақытта жүріп кетуге әзір екендігін айтты. Тек қана оған жолшыбай жәндіктер аулауына лұқсат етілсе болғаны, Оңтүстік Американың ол шетінен бұл шетіне шейін жаяу баруға риза екенін білдірді.

Мұның соңында миссис Уэлдон Нанды жәрдемшілікке алып дәмді ас дайындады. Ұзақ жолға шығар алдында тамақтанып алудың ешқандай артықтығы жоқ қой.

Бұл уақытта Дик пен Гэррис өзен сағасындағы жарды жағалап, бірнеше жүз қадам өзенді өрлей жүрді. Біраздан соң ағашқа арқандаулы тұрған ат көрінді, ат иесін көріп, оқырана қарсы алды.

Бұл бір асқан жақсы ат екен, оның қай тұқымнан екендігі Дикке мәлім емес. Бірақ аттың тұлабойында арабы тұқымның нышаны бар-ды, мұны анықтау үшін, аттың жіңішке мойыны мен жатағандау шоқтығына мал танитын тәжірибелі адам көз жүгіртіп өтсе, жетіп жатыр.

— Сіз байқайсыз ба, жас достым,— деді Гэррис,— бұл сондай күшті жануар. Бұған алаңсыз сенуге болады.

Гэррис ағаштан атты шешіп алды да, жүгенінің сулығынан ұстап, Диктің алдына түсіп үңгірге қарай жүрді. Бала жігіт өзеннің екі бетіндегі жарға тесіле қарай түсіп, Гэрристің соңынан ерді. Бірақ ол сезіктенерліктей ешнәрсе көре алмады.

Үңгірге таяу келгенде, күтпеген жерден:

— Мистер, Гэррис, сіз бүгін түнде португал Негоро дегенді кездестірмедіңіз бе? — деп сұрады Дик.

— Негоро? — деп қайырып сұрады Гэррис, өзінен Диктің кімді сұрап тұрғанын білмеген кісіше, — Негоро дегеніңіз кім?

— Ол кісі «Пилигримнің» аспазы еді,— деп жауап қатты Дик Сэнд.— Жоқ болды да кетті.

— Суға батты ма? — деп сұрады Гэррис.

— Жоқ, жоқ,— деді жасөспірім.— Ол кеше кешкісін бізбен бірге болды, бірақ түнде кетіп қалыпты. Оның өзенді жоғары өрлеп кетуі ықтимал. Сіз оның кеткен жағынан келдіңіз ғой, сол себепті сұрап тұрмын.

— Маған ешкім кездескен жоқ,— деді американ.— Егер сіздің аспаз орманның ит мұрны өткісіз қалың жеріне жападан-жалғыз барып енсе, оны адасты дей бер... Дегенмен, мүмкін, біз оны жол-жөнекей қуып жетерміз.

— Ие, мүмкін...— деп міңгірледі жасөспірім.

Дик Сэнд пен Гэррис келгенде, ас әзір болған еді. Кешегі сияқты, бұл ас та ет консервасы мен кептірілген наннан істелген-ді. Гэррис асқа аш қасқырша килікті.

— Жолда аштан өлмейді екенбіз,— деді ол.— Бірақ, жас достым, әлгі португал сорлының халі нешік болар екен?

— А! — деп миссис Уэлдон оның сөзін бөлді.— Негороның ғайып болғанын сізге Дик айтып па еді?

— Ие, миссис Уэлдон, — деді жасөспірім.— Мистер Гэррис Негороға ұшыраспады ма екен, соны білгім келіп еді.

— Жоқ, ұшырасқам жоқ,— деді американ.— Енді ол қашқын туралы ойлауды қоялық та, өз ісімізбен болайық. Миссис Уэлдон, сіздің қалаған уақытыңызда аттануға әзірміз.

Әркім көтеруге тиісті жүгін алысты. Геркулес жас әйелді қолтықтап атқа аттандырды. Кішкентай Джек өзінің ойыншық мылтығын арқасына асып, анасының алдына мінді, өзіне сондай тамаша ат берген адамға алғыс айтуды ойына да алған жоқ.

Тізгін ұстауға асықты Джек, «бұл мырзаның атын» өзім жүргіземін деді анасына.

Тізгін Джекке берілгенде, жұрттың бәрі өзін отряд бастығы деп танығандай болды бала.

Он алтыншы тарау

ЖОЛДА

Кішкене отряд өзен жағалап үш жүз қадамдай жер жүрген соң, алдағы күндерде өздерінің ұдайы он күн шарлап сапар шегетін түнек орманының көлеңкесі бүркеп, жыланша ирелеңдеген жалғыз аяқ жолға түсті.

Диктің күдіктенер ешқандай дәлелі болмаса да, ну орманға шектене қарады.

Қанша айтқанмен, әйелдің аты әйел ғой, мұндай жағдайда миссис Уэлдон үрейленуге тиіс еді, бірақ ол сабыр сақтады. Пампастар өлкесін мекендеуші жергілікті халықтар мен жабайы аңдардың ешқандай қауіпсіз екенін жақсы білетін, оның абыржымауының бірінші себебі осыдан еді. Екіншіден, Гэррис сияқты сенімді басшысы болғандықтан, орман арасында өздерін адаспастай көрді.

Кішкене отрядтың ең алдында Дик Сэнд пен Гэррис келе жатыр, біреуі карабинмен, екіншісі ұзын ұңғылы мылтықпен қаруланған.

Бұлардың артында Бат пен Остин, екеуі де иықтарына карабин асып, белбеулеріне пышақ қыстырған.

Үшінші қатарда ат үстінде миссис Уэлдон мен кішкентай Джек бара жатыр.

Оның артында Том мен кәрі Нан.

Ең соңында төртінші карабинмен қаруланған Актеон, белбеуіне балта қыстырып алған Геркулес келе жатыр.

Мүмкіндігі болғанынша олар өнебойы осы тәртіппен жүрулері керек.

Динго біресе артта қалып, біресе ілгері озып, отряд маңында айналды да жүрді. Дик Сэнд иттің ізге түскендей боп, өнебойы тіміскілей бергеніне көңіл бөлді. «Пилигрим» шатынан кейін құрлыққа шыққалы Дингоның мінезі ғажап өзгерді. Ит үнемі аласұрып ызаланумен болды. Жиі-жиі даусын баяу шығарып ырылдайтынды шығарды, бірақ оның бұл ырылы біреуге айбат шеккендік ырыл емес, шағынған сияқты еді.

Иттің бұл тосын қылығын жолаушылардың бәрі байқады, бірақ оның мәнісіне ешкім түсінген жоқ.

Бенедикт ағайды қатарда жүргізудің ешқандай лажы болмады, Динго сияқты, о да қаңғып өз бетімен кете берді. Оны қатарда жүргізу үшін жіппен жетектеп жүру керек. Ғалым бір жақ жанбасында қаңылтыр қалбыры салақтап, қолында шыбын-шіркей қағып алатын қауғаша торы, үлкен лупасы (үлкейтіп көрсететін әйнек) омырауында салбырап, тік қанатты, тор қанатты тағы басқа түрлі «қанатты» жәндіктерді іздеп, қай-қайдағы қалың шөптерді тінтіп, жыныс ағаштарға кіріп шаңдатты да жүрді.

Сапардың алғашқы сағатында-ақ ғалымның қылығына жиен қарындасының дәті шыдамай, оны жиырма шақты рет қайтара шақырып алған. Бірақ ғалымды жөнге салудың мүмкіндігі жоқ сияқты.

— Бенедикт ағай,— деді оған ақырында жиен қарындасы,— менің шыдамымды тауыспаңыз. Ақырғы рет айтам, бұдан былай біздің жанымыздан ешқайда ұзап шықпайтын болыңыз!

— Ол қалай, жиен қарындас,— деп энтомолог қарсылық білдірді,— ал мен бірер жәндік көре қалсам ше...

— Егер сіз жәндік көре қойсаңыз,— деп миссис Уэлдон ғалымның сөзін аяқтатпай кесіп тастады,— сіз оны өз жолына қалдырыңыз, әйтпесе ішіндегі коллекцияңызбен қоса қойыныңызға асып жүрген қаңылтыр қалбырыңызды тартып алуға мәжбүрмін.

— Қалай дедіңіз, менің жинағымды тартып алам дедіңіз бе?! — деп айқайлады Бенедикт ағай, миссис Уэлдон өзінің көзін шұқып алғалы тұрғандай боп.

— Ие! Ол ол ма, оған қоса торыңызды да алып қоям! — миссис Уэлдон кесіп айтты.

— Торды да алады екенсіз?! Мүмкін, көзілдірігімді де алатын боларсыз! Ала алмассыз!

— Ие, көзілдірігіңізді де аламын! Бенедикт ағай, сізге зор рақмет, өзіңізді соқыр етіп жөнге салатын амалды есіме жақсы салдыңыз!

Үш жақтап төнген қауіп тұрлаусыз ағайды бір сағаттай жуасытып тастады. Аздан соң ол жан-жаққа тағы жүгіре бастады. Тіптен оның қалбыры, торы мен көзілдірігі болмаса да, жәндік аулауын қоймайтыны мәлім болды, сондықтан қолды бір-ақ сілтеп ғалымды еркіне жіберуге тура келді.

Бенедикт ағайды бақылап жүруге Геркулес міндеттенді. Энтомологтың сирек кездесетін шыбын-шіркейге істейтінін оның өзіне істе деп миссис Уэлдон алып негрге ерік берді. Басқа сөзбен айтқанда, егер керек болса, энтомологтың өзі сирек кездесетін қабыршақ қанаттыларды ұстап алып қаңылтыр қалбырына қамай салатыны сияқты, Геркулес те оны сыпайы ғана ұстап әкеліп топқа қосуы керек.

Бұл жарлықтан кейін Бенедикт ағаймен сыпайы айналысудың қажеттігі болмады.

Тек қана көшпелі үнділер болмаса, бұл тоғайда кездесе қоятын ешқандай қауіп-қатер жоқ деп Гэррис сендіре айтып еді, әйтсе де, кішкене отряд аяқ астынан жау тап бола қалса, қарсы тұрып, тойтарыс бере аларлықтай боп жақсы қаруланғанын жоғарыда айтып өттік. Дегенмен, алдын ала жасалған сақтық шаралары кездейсоқ бәлені жақындатпай, алыстан тоқтатуға жарарлық еді.

Аңның жымы сияқты, қалың орманның арасын аралаған жалғыз аяқ жолмен жүру қиынның қиыны болды.

Отряд күніне он екі сағат жол жүрсе, орта есеппен бес-алты миль жер алады деп Гэррис қате айтпаған екен.

Ауа райы жақсы. Бұлтсыз аспанды өрлей тас төбеге келіп шақырая қалған өткір күннің нұры жерге шаншыла құйылып тұр. Ашық даланың аңызақ ыстығы жан төзгісіз, бірақ басы бірігіп кеткен биік ағаштардың жап-жасыл қалың жапырағы қалқалап ағаш түбіне күн түсірмейді, сондықтан көлеңкедегі адамдарға аңызақ оншалықты әсер ете қоймады. Гэррис бұл жағдайларға жолдастарының көңілін аударуды ұмытқан жоқ.

Мұндағы ағаштардың көбісін миссис Уэлдонның өзі де және оның жолдастары да білмейтін-ді.

Мұнда баугин (molompi) басқаша айтқанда, «темір ағаш» та бар екен, Индиядағы кино ағашы сияқты жеңіл де берік болғандықтан үнділер одан қайық есетін ескек жасайды. Оның хош иісті шайыры сыртына шығып тамшылап тұр. Кей жерлерде сумахи немесе «бояулы өсімдік» дегендер де кездеседі. Мұның бояуға жарайтын заты өте мол болады екен. Мұнда жуандығы он екі фут келетін бакаут ағашы да бар, бірақ ол кәдімгі гваяк ағашынан бағалы емес.

Дик Сэнд бұл ағаштардың атын Гэрристен сұрады.

— Сіз бұрын-соңды Оңтүстік Америкада болып көрмеп пе едіңіз? — деді ол жас досының сұрағына жауап қайырудан бұрын.

— Жоқ, ешқашан,— деді Дик Сэнд.— Мен көп жерлерге бардым, бірақ бұл араға келіп көрген емеспін. Шынын айтқанда, тіптен Боливияны жақсы білетін адамдармен де кездесіп көргенім жоқ.

— Ал Коломбияда, Чилиде немесе Патагонияда болып көрдіңіз бе? — Гэррис ежелей сұрады.

— Жоқ, ешуақытта да...

— Материктің ол бөлегінде миссис Уэлдон да болып көрмеген бе? — деп американ әңгімесін соза берді.— Американ әйелдері саяхатшыл келеді ғой...

— Жоқ, мистер Гэррис,— деді жас әйел.— Менің күйеуім өз жұмысымен ғана Жаңа Зеландияға барып жүреді, сондықтан да менің басқа жерлерге баруыма тура келмеді.

Біздің арамызда Боливияны білетін ешкім жоқ.

— Несі бар, миссис Уэлдон, сіз де және сіздің жолдастарыңыз да адам таң қаларлық жерлермен танысатын болдыңыздар, бұл жердің табиғаты Перу, Бразилия және Аргентина табиғатынан ерекше. Боливияның хайуандар дүниесі мен өсімдігі жаратылыс зерттеуші ғалымның есін тандырады. Сіздің кемеңіз бұл сияқты тамаша жерде апат болғанына тек қана қуануыңыз керек!

Сөйтіп, бұл жерді жолаушылардың бірде-бірі білмейтін болды. Гэррис бұларға жергілікті өсімдіктердің неше түрін мадақтай көрсетіп келе жатты.

Бұл Бенедикт ағайдың тек қана энтомологиямен айналысқанына өкінерлік жер. Шіркін, ол кісі ботаник болар ма еді. Егер ол ботаник болса, осы орманнан ағаштардың неше түрлі жаңалықтарын ашып, қаншама олжаға кенеліп қалар еді. Мұнда Жаңа дүниенің тропиктік ормандарында өсіп өмір сүретін ғылым жүзінде әлі күнге мәлім емес қаншама өсімдіктер бар! Егер мұнымен айналысса, Бенедикт ағай өз атын мәңгілік даңққа бөлер еді-ау! Бірақ сорына қарай, ол кісі ботаниктерді жек көретін және ботаниканың түгіне де түсінбейтін. Асырып айтсақ, ол гүлді де жек көретін, гүлдің кейбір түрі өзіне жәндіктерді жабыстырып алып, өлтіріп тастайды дейтін-ді.

Барған сайын батпақты жерлер жиі кездесе берді. Аяқ астынан су атып шыға келеді. Сулар біріне бірі қосылып жүлге болып, ол жүлгелер жолаушылардың өздері білетін өзеннің тарауына құйып жатыр. Кейбір тараулар жалпақ, суы да мол, кей жерлерде ондай тараулардан өту үшін өткел іздеуге тура келді.

Өзеннің ұйықты аласа жағалауына қалың боп қамыс өскен. Гэррис бұл өсімдікті папирус деп атады, басқаларының да аттарын жаңылмай айтып берді.

Жолаушылар ұйықтан өтіп, үлкен ағаштардың көлеңкесіне қайта енді, жалғыз аяқ жіңішке жол жыланша ирелеңдеп алға қарай тарта берді.

Түстеніп, шамалы уақыт кідіріп дем алған соң, кішкене отряд жағалауды жарыса созылған биік таудың етегіндегі қатпарға кіре бастады.

Орман енді сұйыла түсті. Ағаштар да тығыз емес. Жол әлі жаман: биік те қалың шөптен жер беті көрінбейді. Отряд Шығыс Индияның батпақты қалың орманында келе жатқан сияқтанды. Ондағы өсімдіктер өзеннің мұхитқа құйған жеріндегідей мол емес, дегенмен, Ескі дүние мен Жаңа дүниенің жылы белдеуіндегі өсімдіктен анағұрлым қою. Әр жерден индигоноскалар көріне бастады. Бұл орасан төзімді өсімдік. Гэрристің сөзіне қарағанда, шаруалар жалқаулық етіп егістік жерді күтусіз қалдырса болғаны, жерді дереу индигоноскалар басып кетеді екен, европалықтар қалақай мен шоғайнаны қандай жек көрсе, сол жақтың халқы индигоносканы да сондай жек көреді екен.

Бірақ бұл орманда каучук ағашы мүлдем жоқ. Дегенмен ficus prinoides, ctstilloa elastica, ctiropia petata, Coilophora utalis, Cameranialtitolia, ағаштары Оңтүстік Америкада жиі кездеседі. Жолаушылардың бір таң қалған жері, жол бойынан бірде-бір каучук ағашы көрінбеді.

Ал Дик Сэнд өзінің кішкентай досы Джекке каучук ағашын көрсетемін деп бұрыннан еткен уәдесі бар-ды. Әрине, баланың тауы қайтып қалды. Ол, резинка деп, резинка ойыншықтар, резинкадан жасалған шықылдауық торғайлар каучук ағашының бұтақтарында өсіп тұрады деп ойлайтын-ды.

Енді кішкентай Джек анасына қыңқылдай бастады.

— Сабыр ет, достым,— деді Гэррис.— Сен гациенд төңірегінен ондай ағаштардың талайын көрерсің.

— Нағыз резинка ағаштар ма? — деп сұрады кішкентай Джек.

— Нағыз резинка ағашының өзі! Ал сен мына алмұртты татып көргің келе ме?

Гэррис сөйдеді де, ағашқа өсіп тұрған, түсі шабдалы тәріздес, шырыны тамшылаған бірнеше жеміс үзіп алды.

— Мұныңыз улы жеміс емес пе? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Кепілдік ете аламын, миссис Уэлдон,— деп жауап қатты Гэррис,— мұның жеуге жарамды екенін дәлелдеу үшін алдымен өзім татып көрсетейін. Бұл манго ағашының жемісі ғой.

Гэррис сөйдеді де тәтті жемісті аузына тастап жіберді. Кішкентай Джек те жалынтып тұрмай, Гэрристің істегенін істеді. Бұл уақытта басқа жемістер әлі піce қоймаған-ды, сондықтан «алмұрт» жемісінің өзі әлдеқандай жаңалық еді.

— Өте дәмді екен, өте дәмді,— деді бала аузын жеміске толтырып алып.— Бірақ мен тәртіп бұзбай, жақсы болам, Дик маған резинка ағашын көрсетемін деп уәде еткен. Мен резинка ағашын көрсем деймін!

— Азырақ сабыр ете тұр, бөбегім!—деді миссис Уэлдон баланы тыншайтқысы келіп.— Мистер Гэррис уәде етті ғой саған.

— Ол ғана емес,— деді бала қасарып.— Дик маған одан бұрын уәде еткен...

— Дик саған не деп уәде етті? — деді мистер Гэррис күле сөйлеп.

— Шыбын-торғай көрсетемін деп!

— Шыбын-торғайды да көрерсің, достым! Бірақ кейінірек көресің... кейінірек,— деді Гэррис.

Джектің таңғажайып шыбын-торғайды көрсет деп қыңқылдауы орынды еді, өйткені бұлар шыбын-торғайлардың көп өсіп-өнетін жерінде жүр. Үнділер құстар дүниесінің бұл түріне аса сүйкімді аттар қояды. Олар бұл құстарды «күн нұры», «гүл патшасы», «аспан гүлі», «гүл күлтесі»... деп те атайтын.

Мұндай құстардың бір жүз елу түрі бар, бұлардың әрқайсысына арнап қойған үндістердің тамаша аттары да бар деседі.

Дегенмен, Боливия ормандарында осы титімдей құстар көп болады деп жолаушылардың бәрі сендіре айтқанымен, әзірше кішкентай Джекке Гэрристің уәдесімен ғана қанағаттана тұруға тура келді. Американның айтуына қарағанда, отряд әлі мұхит жағалауынан оншалықты ұзамаған, ал мына таңғажайып құстар теңіз ауасын сүймейтін сияқты. Гэррис Джекке бұл құстардың адамнан онша қашпайтынын айта келіп «шыр-шыр» етіп сайрағаны мен ұршықша шырылдап қанат қаққанын тек Сан-Феличедегі гациендте ғана естуге болады деді.

— Шіркін, сол жерге тезірек жетсек екен! — деп айқайлады кішкентай Джек.

Сан-Феличедегі гациендке тезірек жету үшін, жолдағы кідірісті азайту керек болды. Сондықтан миссис Уэлдон мен оның жолдастары жолда кідіріп демалу уақытын қысқартуға ұйғарысты.

Орман түрі өзгере бастады. Ағаштардың ара-арасынан бірте-бірте кең алаңдар көрінді. Жайып тастаған кілем сияқты тұтасып жатқан көкпеңбек шөптің арасынан қызылды-жасыл тастар көрінеді. Кейбір дөңес жерлерге сассапарель өскен. Оның ит мұрны өткісіз жынысын аралап жүру жолаушыларға өте қиынға соқты. Бұлар енді тоғай арасындағы жалғыз аяқ жолды көксей бастады, өйткені ол нашар да болса жол аты бар, жүруге ыңғайлы еді.

Шамамен айтқанда кішкене отряд күн батқанша сегіз миль жол жүрді. Ол күн ешқандай уақиғасыз өтті және жолаушылар да шаршап қажыған жоқ. Дұрысын айтқанда, сапардың бұл бірінші күні ғана, жолдың ең қиынын кейінгі күндерден күтуге болады. Күн кеш болған соң, жолаушылар өзара кеңесіп, қонуға ұйғарысты. Бір түнге бола шатыр тігіп лагерь құрудың қажеттігі жоқ деп, жолаушылар ол түнді тақыр жерде жатып өткізді. Олар жергілікті халық пен жабайы аңдардың шабуылынан да қауіптенбеді, өйткені, түнгі күзет әрбір екі сағат сайын ауысып, тыныштық қамтамасыз етіліп еді.

Ол түні жолаушылар зәулім биік манго ағашының түбіне қонған; ағаштың жан-жаққа жайылып кеткен бұтақтары мен қалың жапырағы жолаушыларға табиғи қалқа болды.

Кішкене отряд манго ағашының түбіне енді ғана жайласа бергенде, ағаш басынан құлақ тұндырарлық концерт басталды.

Бұл ағаш, тынбастан шықылықтай беретін өңшең ғана мылжың бір топ сұр тотының қонақтайтын мекені екен. Европаның зоологиялық бағындағы торда тұратын тотылардың қылығымен мына тотылардың қылығын салыстыруға болмайды.

Тотылар у-шу боп жолаушылардың мазасын алды, бұған ызасы келген Дик Сэнд мылтық атып, тотыларды үркітіп жіберуге ыңғайланды. Бірақ Гэррис оны, дыбыс шығарып тоғайда адам барлығын білдіру жақсы болмас деп үгіттеді.

— Неғұрлым дыбыс аз болса, солғұрлым қауіп-катер де аз болады,— деді ол.

Бірнеше минуттан соң кешкі ас дайын болды, басқа түрлі ыстық ас пісіруге уақыт кеш боп қалған еді. Асқа консерві мен кептірілген нан берілді. Жолаушылар тұщы суға да тарықпады, өйткені ағаш іргесінен қайнап шығып жатқан бұлақ бар-ды. Манго ағашының бұтағында уылжып тұрған тәтті жемістер бар, тотылар азығын қызғанып шырылдай берді, бірақ адамдар оған қарамастан, әлгі жемістерді үзіп жатыр.

Жолаушылар өздерінің оңай да қарапайым тамағын жеп болмай-ақ ымырт жабылды. Жерден баяу көтерілген көлеңке ағаш басына қарай тырмысты, жоғарыдағы жапырақтардың нәзік иректері әлі көрініп тұр. Әлем жүзінен жұлдыздар быжынап жымыңдай бастады. Қараңғы түсісімен жел де тынды, тыныш ауада желп еткен бірде-бір жапырақ жоқ. Тіптен тотылар да үндерін өшірді. Табиғат тыныш ұйқыға шомумен қатар жанды-жансыздың бәрін тыныштыққа шақырды.

Төсек жайып орын даярлау оп-оңай.

— От жақсақ қайтер екен? — деді Дик Сэнд американға қарап.

— Керегі жоқ,— деді Гэррис.— Бұдан былай түн жылы болады, ал мына алып ағаш бу тұтады, сөйтіп бізге суық та тимейді, сыз да өтпейді. Достым, мен бұрынғы айтқанымды қайталап айтамын: білінбей жүруге тырысайық. От жағып, мылтық атуды тоқтатайық.

— Егер, мистер Гэррис,— деп миссис Уэлдон сөзге араласты,— сіз айтқан тоғай қаңғыбастарын есепке алмағанда, үндістерден қауіптенбесе де болатынын жақсы білемін... Бірақ орманның басқа тұрғындары — төрт аяқтылар бар ғой. Соларды от жарығымен үркіткен жөн емес пе?

— Миссис Уэлдон, жергілікті төрт аяқтылар үшін бұл сияқты еңбек сіңірудің қажеттігі жоқ. Олар адаммен кездесуден қорқуға тиіс, кездескеннен гөрі кездеспегенін артық көреді.

— Біз ормандамыз ғой,— деді кішкентай Джек,— ал орман ішінде әрқашан аң болады.

— Аңдар түрліше болады ғой, сондай-ақ орман да түрліше болады, достым,— Гэррис күле жауап қатты.— Сен өзіңді өзің бір кең байтақ паркте жүргендей көрші. Es coma el paradiso» деп үндістер өз жерін бекерге мақтамаған болар.

— Ал мұнда жылан жоқ па? — деп сұрады Джек.

— Жоқ, бөбегім,— деді миссис Уэлдон.— Бұл жерде ешқандай қорықпай тыныш жатып ұйықтай бер.

— Ал арыстан ше?

— Ешқандай арыстан да жоқ, балам,— деп жауап қатты Гэррис.

— Жолбарыс ше?

— Анаңнан сұрашы, балам, Оңтүстік Америкада жолбарыс бар дегенді естіді ме екен?

— Еш уақытта да естігенім жоқ,— деді миссис Уэлдон.

Бұл әңгімеге ойламаған жерде Бенедикт ағай қатыса кетті.

— Бұл дұрыс айтылған сөз, Жаңа дүниеде жолбарыс та, арыстан да болмайды. Бірақ оның есесіне мұнда ягуар мен кугуар бар,— деді ол.

— Олар жаман бола ма? — деп сұрады кішкентай Джек.

— Ба!—деді Гэррис.— Жергілікті халықтар олармен жекпе-жек алысады, ал біз көппіз және жақсы қаруланғанбыз. Біздің Геркулес қарусыз құры қол-ақ екі ягуарды екі қолымен біріне бірін соғып жайрата салады.

— Байқа, Геркулес, ұйықтап қалып жүрме! — деді кішкентай Джек.— Егер жабайы аң келіп мені жеймін десе...

— Онда мен оның өзін жеп қоямын! — Геркулес екі қатар аппақ тістерін ақситты.

— Геркулес, күзетте сіз тұра тұрыңыз,— деді Дик Сэнд,— сізді мен ауыстырармын.

— Жоқ, капитан Дик,— деді Актеон,— бүгінгі күзетте Геркулес, Бат пен Остин тұрады, мен де тұрамын, күзетте тұруға басқаларымыз да жетіп жатырмыз. Сіз бүгінгі түн демалуға тиіссіз.

— Рақмет, Актеон,—деп жауап қатты Дик,— бірақ мен де күзетте тұруға міндеттімін ғой...

— Дик, сен ешқандай міндетті емессің! — деді миссис Уэлдон.— Бұл мейірбан адамдарға алғыс айт та, ұсынысын қабылда!

— Мен де күзетте тұрам,— деп күлімдеді көзі ілініп бара жатқан кішкентай Джек.

— Ие, өзінен өзі түсінікті ғой, қалқам,— дей салды көп сөйлескісі келмеген анасы.

— Бірақ бұл орманда жолбарыс пен арыстан болмаса да, қасқыр болатын шығар,— деп бала сөзін жалғады.

— Болғанымен нағыз қасқырдың өзі емес,— деп жауап қатты американ,— орман иті. Оларды гугуар деп атайды.

— Ал гугуарлар кісі қаба ма? — деп сұрады Джек.

— Сіздің Динго ең ірі гугуарды бір-ақ қылғып жұта салады.

— Әйтсе де,—деп Джек аузын кере есінеді,—бұл гугуар дегендеріңіз қасқыр ғой, болмаса оларды қасқыр деп неге атаған?!

Бала осы сөзді айтты да, арқасын ағашқа тіреп отырған кәрі Нанның құшағында жатып ұйқыға кетті. Миссис Уэлдон ұйықтап жатқан бөбегінің бетінен бір сүйді де, қатарына жатып, кешікпей-ақ оның да көзі ұйқыға кетті.

Бұдан соң бірнеше минуттан кейін Геркулес Бенедикт ағайды қосқа әкелді, ол жалтырауық қоңыз аулауға тағы кеткелі жүр екен, осы қоңызбен үндістердің кербез әйелдері шаштарын безейді. Бұл жәндіктің арқасындағы екі дақтан көгілдір сәуле шашырайды, мұндай қоңыздар Оңтүстік Америкада өте көп болады. Бенедикт ағай осы қоңыздардың талайын ұстаймын деп үміттенген болатын, бірақ оның бүл үмітіне Геркулес кедергі жасап, ғалымның наразылығына қарамастан қосқа еріксіз әкелді. Геркулес тәртіпті адам еді, өзіне тапсырылған істі әскери тәртіппен дәл орындады. Сөйтіп, алып-негр энтомолог-ғалымның қаңылтыр қалбырына қамалудан қоңыздардың талайын құтқарды.

Көп кешікпей, күзетте тұрған Геркулестен басқа отряд адамдары тегісінен ұйқыға кетті.

Он жетінші тарау

ОН КҮНДЕ БІР ЖҮЗ МИЛЬ

Әдетте, тропикалық орман арасында ашық ауада қонып жатқан саяхатшылар мен аңшыларды таңертең құлақ тұндырарлық концерт оятады. Бұл музыканың ішінен шошқаша қорсылдаған, қарқылдаған, адам күлерліктей міңгірлеген неше түрлі дауыстар естіледі.

Жаңа шығып келе жатқан күнді маймылдар осылай қарсы алады. Тропиктік ормандардан кішкентай «мирикина», сапажу, сұр «моно» аңдарын кездестіруге болады, үндістер бұлардың терісінен мылтыққа қап жасайды, маймылдардың бұлардан басқа төрт қолдылар тобына қосылатын толып жатқан түрлері бар.

Олардың ішінде ең қызғылықтысы жылауық маймыл. Бұлардың басы сопақтау, тайқы маңдай, тұмсығы ұзын болады. Бұлардың ұзын құйрықтары жүріп-тұруларына да жәрдемдеседі.

Жылауық маймылдардың үйір бастығы күн батысымен бір қалыпты ұзақ әуенге басады. Бұл—баритоны — жуан дауыстысы, оның соңынан ертеңгі симфонияны тенорлары— жіңішке дауысты жастары жалғастырып, айнала бірнеше километр жерге естіледі.

Бірақ бүгінгі таңда, не себепті екенін кім білсін, жылауық маймылдар да, басқалары да күн сайын таңертең беретін концерттерін бермеді.

Маймылдар концертінің тына қалуына үндістер қатты ренжиді. Олар маймылдың көп дауыспен концерт беретін түрін жақсы көргендіктен ренжиді емес, мұнда мән бар. Үндістер маймылдарды жаны сүйіп аулайды, олар бұл жануарлардың етін аса қымбат бағалайды, маймыл еті шынында да дәмді болады, әсіресе кептіріп ысталғаны аса дәмді.

Бірақ Диктің өзі де, оның жолдастары да жылауық маймылдардың сырынан ешқандай хабарсыз болатын, әйтпесе олар маймылдар концертінің тына қалуын ескерер еді.

Жолаушылар бірінен соң бірі ояна бастады. Түн тыныш өтті, адамдар бірнеше сағат жатып демалғанның өзінде-ақ, күш жинап тынығып қалған.

Алдымен оянғандардың бірі кішкентай Джек. Ол көзін тырналап ашысымен Геркулесті көріп, сен түнде қасқыр жемедің бе деп сұрады. Бірақ түн ішінде бұлардың қонып шыққан жеріне қасқырлардың бірде-бірі жуымапты, сонымен, Геркулес қасқыр жемегесін өзінің қарны ашып, ішінің ұлып бара жатқанын айтып, Джекке шағынды.

Басқа жолаушылар да аш еді, кәрі Нан тұрып ас әзірлей бастады.

Жолаушылар кеше кешкісін жеген тамағындай, бүгін де құрғақ нан мен кептірілген ет жеп қанағат етті. Бірақ ертеңгі таза ауа бәрінің де аранын ашты, жолаушылар қайсысы болса да талғампаз адамдар емес еді. Күндізгі ұзақ жол адамды қажытады ғой, күш жинап дайындық жасау керек, бұл жағдай жолаушыларға мәлім еді, сондықтан өнебойы жеп ығыр болған бір ыңғай асты бүгін де құныға жеді. Тіптен ішіп-жемнің өмір үшін пайдалы екенін және парықсыз еместігін, бәлки өз өмірінде біліп тұрғаны осы болар, Бенедикт ағай асты сүйсіне жеді. Ол жұртқа естірте: «Бұл жаққа екі қолды қалтаға салып серуендеу үшін келгеніміз жоқ» дегенді айтты.— Егер Геркулес,— деп ол сөзін жалғастыра берді,—менің жарқырауық қоңыз, тағы басқа қоңыздар аулауыма кедергі жасауын қоймаса, сазайын тартатынын біліп қойсын!

Бенедикт ағайдың қорқытқаны алыпқа оншалықты ой түсірмеген сияқты. Бірақ жас келіншек Геркулесті оңаша шығарып алып, мына сақалды сәбидің көзден таса болмай, алысқа ұзамай ойнауына лұқсат етерсің, деп ескертті.

— Бенедикт ағай егде адам,— деді миссис Уэлдон,— сонда да болса шыбын-шіркей аулауды ар көрмейді, керісінше, қызық көреді, өзіне қажетті қызығынан мақұрым етудің керегі жоқ.

Кешегі жол жүру тәртібін сақтай, кішкене отряд ертеңгі сағат жетіде шығысқа қарай тағы жүріп кетті.

Жол орман аралай жүрді. Ыстық ауа мен қандыра жауған жаңбыр өзі тусырап жатқан жерді одан сайын маңыздандырып жіберген. Тау қырқалары тропиктік ендікке жақын орналасқан. Жаз айларында күн бұл жерге тіп-тіке төбеден түседі. Дымқыл жер қыртысының астыңғы қабатына түскен кезде, үстіңгі қабаты жылуды мол жинап алады. Сондықтан ол өлкенің қалың орманды болуы таң қаларлық жағдай емес.

Гэрристің айтуына қарағанда, кішкене отряд пампастар тауында жүр, Дик Сэнд бұл жағдайды ғажап қайшылық деп шамалайды. «Пампа» үндістер тілінде «жазық» деген сөз.

Дик өз қатеріне онша сене бермейді, сонда да болса, пампас деген жер — жылдың жаңбырлы шақтарында түгел тікен басып кететін, ағашы жоқ, сусыз шөл дала деген сөз оның есінде болатын.

Жылдың ыстық кезінде әлгі түйетікендер ағаш сияқты бойлап өсіп, ит мұрны өткісіз қалың жынысқа айналып кетеді. Пампаста тырбық өсетін ергежейлі, тікенекті ағаштар да болады.

Диктің көріп келе жатқан жері пампасқа ешқандай ұқсамайды. Оның көрген жерлері ит мұрны өткісіз, бір шеті сонау көкжиекке барып енген жыныс орман. Жоқ, жасөспірімнің есебінше, пампастар бұл сияқты болмауға тиіс. Бірақ Гэрристің, Атакама тауының қырқалары кереметтей жақсы жер деп мақтауы шын болар. Атакама туралы Дик не білетін еді? Атакама — мұхит жағалауынан Анд тауының етегіне дейін көсіліп жатқан Оңтүстік Американың байтақ далаларының бірі, оның Атакама туралы білетіні тек осы ғана.

Сол күні Дик Сэнд американға пампастың бұлай көрінуіне өзінің таң қалғанын айтып еді, бірақ Гэррис оның күдікті ойын таратып жіберді. Ол Боливияның осы бөлегі туралы толып жатқан түсініктер айта келіп, бұл жақты өзінің жақсы білетіндігін аңғартты.

— Сіз дұрыс айтасыз, жас достым,— деді ол Дикке,— нағыз пампастар, шынында да сіздің кітапта оқығаныңызға сәйкес. Бұл құнарсыз жазықта жол жүру өте қиын. Пампастар біздің Оңтүстік Америка саванналарына бірсыпыра ұқсаңқырайды, бұл екеуінің арасындағы айырма, саванналар көбінесе батпақты болады. Ие, Рио-Колорадо да, кендірлі Ориноко мен Венецуэл да нақ осы сияқты. Бірақ біздің тап болған жеріміздің түрі тіптен мені де таң қалдырып келеді. Дұрысын айтқанда, мен Атакама тауының қырқаларымен төтелеп алғаш рет асып келем, әдетте бұл тауды айналып жүретінмін. Бірақ мен бұл жерде бұрын болып көргенім жоқ. Атакама тауы пампастарға мүлдем ұқсамайды дегенді естігенім бар. Пампастарға бару үшін тауды бөктерлей асу керек: пампастар Атлант мұхитының нақ өзіне дейін созылып материктің шығыс бөлегін алып жатыр.

— Біз Анд тауынан асамыз ба? — деді Дик Сэнд жұлып алғандай.

— Жоқ, жас достым,— американ күлімсірей жауап қатты.— Мен, «асу керек» дедім ғой, «таудан асамыз» дегенім жоқ. Қам жемеңіз, тау қырқаларынан ұзамаймыз, мұның ең биік шоқысы мың жарым фут. Қолда бар көлікпен Анд тауынан асуға дәмелену, таза ақымақтық болар еді. Маған салса, ол жолмен жүруге ешқашан көнбес едім.

— Теңіз жағалап жүру анағұрлым артық болар еді,— деді Дик Сэнд.

— О, айтарың бар ма, жүз есе артық,— Гэррис оның сөзін қостаған болды.— Бірақ Сан-Феличедегі гациенд Анд тауының бергі бетінде ғой. Сондықтан мегзеген жерімізге жеткенше кездесе қоятын елеулі кедергі жоқ.

— Ал сіз орман арасымен жүргенде, адасу жағынан қауіптенбейсіз бе? — деп сұрады Дик Сэнд.— Өйткені сіз бұл арамен алғаш рет жүріп келесіз ғой.

— Жоқ, қауіптенбеймін,—деп жауап қайырды Гэррис.— Бұл орман ұшы-қиыры жоқ шалқып жатқан теңіз сияқты, тіптен түбі жоқ терең теңіздерде жөн таппай сандалатын теңізшілер де болады, бұның дәл соған ұқсайтынын да жақсы білемін. Бірақ мен орман кезіп әдеттеніп қалған адаммын ғой, сондықтан бұл орманнан жол тауып жүре алатыныма сенімім мол. Мұның үстіне кейбір ағаштардың бұтақ бітісінен бағдар аламын, оның жапырақтары маған жөн сілтейді, жер қыртысының қосындысы мен жер бетінің ой-шұқырынан да және сіз байқамайтын мыңдаған болымсыз заттардан да бағдар алуыма болады. Қам жемеңіз, сізді және сіздің жолдастарыңызды межелі жерге тура бастап апара аламын.

Гэррис бұл сөздерді өзіне өзі толық сенетін кісіше айтты.

Отряд алдында қатарласа жүріп келе жатқан Дик пен американ бұл сияқты мәселелерді жиі талқылаумен болды, бұл екеуінің әңгімесіне басқа ешкім қатысқан жоқ. Жасөспірімнің ойындағы кейбір күмәнді пікірлерді таратуға американның шамасы келмей қалса, ондайларды әзірше ішке сақтай тұруды мақұл көрді Дик Сэнд.

Апрельдің 8, 9, 10, 11 және 12-сі күндері ешқандай уақиғасыз өтті. Отрядтың орта есеппен он екі сағатта жүрген жолы сегіз — он мильден асқан жоқ. Қалған уақыттары кідіріп тамақтану мен түнгі демалысқа кетті. Жолаушылар өздерінің кәдімгідей қаржалып қалғандарын сезді, бірақ ауру-сырқаудан тегіс аман еді.

Бір сарынмен орман кезіп жүре беру кішкентай Джекті әбден қалжыратып жіберді. Мұның үстіне үлкендер де өз уәделерін орындамады. «Резинка ағаштар» да, шыбын-торғайлар да үнемі кейінге қалдырыла берді. Дүниедегі ең әдемі тоты осы орманда болуға тиіс. Бірақ көк құйрықты алқызыл арарауынның өсіп-өнетін жері осы еді ғой, олар қайда кеткен? Кемпірқосақ тәрізді түрлі түспен безенген ұзын құйрықты араканглер қайда? Әсіресе тропиктік алаптарда көп болатын жасыл тотылар қайда құрыған? Олардың былдырлағаны жойылып кеткен халықтың тілі екен дейді үнділердің аңыз әңгімелерінде.

Осыншама көп тотылардан үлкендердің Джекке көрсеткені тек жако деген қызыл құйрық сұр тотылар ғана. Бұлар ағаш жапырағының араларында қаптап жүр. Бірақ кішкентай Джек жаконы бұрын да көрген. Оларды дүниенің түкпір-түкпіріне апарады. Тотының бұл түрі үйлесімсіз былдырлап екі континенттегі адамдардың құлақтарын тұндырған. Майда тілді тотылардың бәрінен адам тілін жако жақсы біледі.

Егер Джек наразы болса, Бенедикт ағайдың да қуанарлықтай дәлелі жоқтығын айта кету керек. Расын айтқанда, енді оның ағаш арасын тіміскілеуіне ешкім кедергі болмады. Әйтсе де күні бүгінге дейін коллекциясынан көрнекті орын аларлықтай бірде-бір жәндік іздеп тапқан емес. Бұл ара жарқырауық қоңыздардың ордасы болуға тиіс еді, алайда олардың жалғыз-жарымы болса да отряд жүрген жерден кездеспей-ақ қойды, бұл жағдай ғалымның ісіне әдейі қастандық жасаған тәрізді еді. Сорлаған ғалымды табиғат мазақтаған тәрізді болды. Бенедикт ағайдың өнебойы жабығыңқы жүруі таң қаларлық уақиға емес.

Отряд соңғы төрт күнді де оңтүстік-шығысқа қарай жүрумен өткізді. Олар апрельдің он алтысына дейін мұхит жағалауынан кем дегенде жүз миль ұзап кеткен. Егер Гэррис адаспаған болса, бұлардың бүгінгі қонып шыққан жерінен Сан-Феличедегі гациенд жиырма мильден артық емес. Демек, ең ары болса қырық сегіз сағатта жолаушылар меймандас гациендтің қонағы болуға тиіс!

Отряд Атакама қырқаларының бір шетінен түсіп, бір шетінен шықты деуге болады, сонда да болса соншама ұзаққа созылған жолда жергілікті халықтардың бірде-бірі кездеспеді.

Дик Сэнд «Пилигримнің» басқа бір жерде апат болмағанына қатты өкінді. Егер «Пилигрим» екі-үш градус оңтүстікке немесе солтүстікке таман қираса, миссис Уэлдон жолдастарымен бірге плантацияға, қыстаққа немесе бірер қалаға әлдеқашан жетер еді.

Бірақ бұл өлкенің халқы жерін тастап ауып кеткен деуге болады, соңғы күндердің ішінде отрядтың алдынан жиі-жиі хайуандар кездесе бастады. Кешкісін әлдеқайда алыстап белгісіз бір аңның созып ұлыған даусы естіле берді. Бұл ұлып жатқан жалқау маймыл ғой деп түсіндірді Гэррис.

Он алтыншы апрель күні отряд түскі демалысқа тоқтаған кезде ауаны жара ысқырған бір түрлі ащы дыбыс естілді. Бұл ысқырық миссис Уэлдонға тіптен жат сезілді.

— Бұл не? — деп сұрады ол, сасқалақтап ұшып тұра келіп.

— Жылан! — деп айқайлады Джек.

Дик Сэнд мылтығын ала салып, миссис Уэлдонды қалқалай берді. Шынында да осы маңайдағы қалың шөптің арасымен жылжып келе жатқан бауырымен жорғалаушылар тобының бір түрі болар. Алып жылан — айдаһар болуы да мүмкін, олардың кей біреулерінің ұзындығы жиырма футқа жететін-ді.

Бірақ миссис Уэлдонды Гэррис тыншайтып қойды. Қорқып қалған әйелге жәрдем еткелі ұмтылған Дик пен негрлерге де отырыңыздар дегенді айтты.

— Бұл айдаһар емес, айдаһар ысқырмайды,— деді американ.— Тынышталыңыз,— деп үстеді ол,— зиянсыз хайуанды үркітпеңіз.

— Бірақ бұл нендей хайуан? — деп сұрады Дик Сэнд, ол кезі келіп қалған жағдайды пайдаланып қалуды көздеп, бұл жақтың сыр-сыпатын американнан анығырақ сұрап білгісі келді. Американ да жалындырып тұрмай айта берді

— Бұл бөкен ғой, жас достым,— деп жауап қатты американ.

— О, оны мен де көрейінші!—деп айқайлады кішкентай Джек.

— Оны көру тым қиын, балам,- деді Гэррис,— өте қиын.

— Сонда да болса бұл ысқырғыш бөкендерге, мүмкін, жақындай алармын? — деп сұрады Дик Сэнд.

— Сіз үш аттап та үлгірмейсіз,— американ басын шайқады,— олар үйірімен қаша жөнеледі. Босқа азаптануыңыз орынсыз болар.

Бірақ Дик Сэнд өзінің ептілігі мен мергендігіне сеніп еді. Мылтығын ала салып, қалың шөптің арасымен еңбектеп жөнелді. Бұл уақытта кішкентай мүйіздері біздей өткір, көркем денелі бірнеше бөкен құйындата зымырап әлдеқайда алыстап кеткен-ді. Олардың жирен жүндеріндегі күрең дақ, ағаштардың қара көлеңкесінде жылтылдап бара жатты.

— Мінеки, көрдіңіз бе, сізге айтып едім ғой! — деді Гэррис, жас жігіт қосқа қайтып келген соң.

Бөкендер әп-сәтте ғайып болды, тіптен оларды анықтап көре де алмай қалды. Отряд сол күні тағы бір үйір ғажап хайуандар көрді. Бірақ өте алыстан көрінгенмен, бұл жолы ол хайуандарды Дик анықтап қалды. Бұлардың көрінуі Гэррис пен басқа жолаушылардың арасында недәуір қызғылықты таластар туғызды. Түстен кейін сағат төрттің кезінде, кішкене отряд орман алаңына кідіріп шамалы уақыт дем алды. Сол кезде бұлардан бірнеше жүз қадам қашықтағы орман арасынан өзге түрлі бір үйір ірі хайуандар көрінді де, бірден қаша жөнелді.

Дик Сэнд американның сан рет ескерткеніне қарамастан, иығына асулы мылтығын ала салып, кезей берді. Бірақ шаппаны шаптыра бергенде, Гэррис мылтықтың ұңғысын жалма-жан итеріп жіберді, Дик Сэнд асқан мерген болса да, бұл жолғы оғы дарымай мүлт кетті.

- Атпаңыз! Атпаңыз! — деп міңгірледі Гэррис.

— Бұл — керік екен!—деп айқайлады американның ескертуіне құлақ аспаған Дик.

— Керік! — деп қайталады кішкентай Джек.— Маған керікті көрсетіңдерші!

— Керік деймісің! — деп қайталап сұрады миссис Уэлдон.— Шырағым Дик, сен қателесіп тұрсың. Оңтүстік Америкада керік болмайды ғой.

— Әрине, бұл жақта керік болуы мүмкін емес!—деді Гэррис ренжіген пішінмен.

— Әйтпесе бұлар нендей хайуан?

— Не деп жоруға өзім де білмей тұрмын,— деп жауап қатты Гэррис.— Сіздің көзіңіз алданып қалған жоқ па, жас достым? Мүмкін, бұл түйеқұс болар?

— Түйеқұс? — миссис Уэлдон мен Дик қосарлана қайталады.

Екеуі де аң-таң болып біріне бірі қарап қалған.

— Ие, ие, кәдімгі түйеқұс,— деп өзеленеді Гэррис.

Бірақ түйеқұстың нәсілі — құс қой, — деді Дик,— ендеше, олар екі аяқты...

— Нақ соның өзі,— деп Гэррис оның сөзін бөлді,— менің де көзім соны шалып қалды, зымырап бара жатқан екі аяқты хайуандар.

— Екі аяқты? — деп қайталады жасөспірім.

— Ал маған төрт аяқты болып көрінді,— деді Том қарт.

— Бізге де, бізге де! — деп жамырасты Бат, Актеон мен Остин.

— Төрт аяқты түйеқұс болады екен-ау! — Гэррис қарқылдап тұрып күлді.— Табиғаттың мазағы деп міне осыны айт!

— Сондықтан да біз мұны түйеқұс емес, керік деп шамалаймыз,— деді Дик жеңістік бергісі келмей.

— Жоқ, жас достым, жоқ! — деп Гэррис кесіп айтты.— Сіз оларды анықтап қарамағансыз. Мұның осылай көріну себебі, түйеқұстардың аса тез жүгіріп кеткендігінен. Мұндай жағдайларда аса тәжірибелі аңшылар да жаңыла береді.

Американның айтқаны шындыққа жуық еді. Алыстан көрінген ірі түйеқұсты керіктің кішкенесі екен деп шамалауға бола береді. Керіктің де, түйеқұстың да мойны ұзын, басы шалқақ келеді. Түйеқұс артқы аяғын шауып тастаған керіктен айнымайды. Зымырап бара жатқан түйеқұс пен керікті бірінен бірін айыра алмай шатысу қиын емес. Оңтүстік Америкада керік болмайды, миссис Уэлдон мен басқа жолаушылардың қателесуіне ең басты себеп осы еді.

— Егер қателеспесем, Америкада түйеқұстар да болмайды,— деді Дик Сэнд.

— Қателесіп тұрсыз, жас достым,— деді Гэррис оған бой бергісі келмей,— Оңтүстік Америкада түйеқұспен тұқымдас дәл түйеқұс сияқты нанду деген болады. Біздің көргеніміз сол — нанду.

Гэррис дұрыс айтқан.

Нанду — Оңтүстік Америка жазығының тұрғылықты аңы. Бұл — биіктігі екі метрге шамалас, түзу тұмсықты ірі құс; нанду — көгілдір қанатты, мақпалдай құлпырған мамық жүнді аң. Аяғы үш тармақ, башпайының арасын қосып тұрған қысқалау жарғақ болады. Жас нандулардың еті аса дәмді келеді.

Нандуды жақсы білетін Гэррис, Дикпен толық та дәл пікір алысты. Миссис Уэлдон мен басқа жолаушылар өздерінің қателескендіктерін амалсыз мойындады.

— Мүмкін, біз түйеқұстардың тағы бір тобына кездесерміз,—деді Гэррис.—Екі аяқты құсты төрт аяқты хайуан деп тағы қателеспеу үшін оларды әбден анықтап қарауға тырысыңыздар. Ал, жас достым, ең абзалы, менің мәслихатымды ұмыта көрмеңіз, хайуанның нендей түріне кездессеңіз де, шарасыздың күнінде ғана болмаса, ата көрмеңіз. Азыққа бола аң аулаудың керегі жоқ, азығымыз жетерлік, мен мылтық даусын шығарып, өзіміздің осында екенімізді білдірмеу керек деп баста ескерткенмін, сол сөзімді тағы қайталаймын.

Гэрриске Дик Сэнд ешқандай жауап қайырмай терең ойға шомды: оның ескі күдігі қайта қозды...

Ертеңіне апрельдің он жетісі күні отряд ерте тұрып жолға шықты. Гэррис жолаушыларды ең ары кетсе жиырма төрт сағатта Сан-Феличедегі гациендте боласыздар деп сендірген-ді.

— Миссис Уэлдон,— деді ол,—сізді онда құрметтеп қарсы алады. Бірнеше күн жатып дем алып, тынығып күш жиып аласыз. Сіздің Сан-Францискодағы әдеттеніп қалған сән-салтанатыңыз ол жерде түп-түгел табылмауы мүмкін, әйтсе де бұл жақтың қараңғы түкпіріндегі гациендте бірсыпыра жақсы тұрмыс бар екенін өз көзіңізбен көре аласыз Біздер кісі сенбестей жабайылар емеспіз ғой.

— Мистер Гэррис,— деп жауап қатты миссис Уэлдон,— біздің бізге істеген жақсылығыңыздың шегі жоқ, оны өзіміз де жақсы білеміз. Бір өкінішті жері, сіздің жақсылығыңызды қалай қайырар екенбіз, мұның шын ықыласпен айтылған сөз екендігіне сеніңіз! Ие, межелеген жерімізге жетіп тыншаятын мезгіл болды білем!..

— Миссис Уэлдон, сіз өте шаршадыңыз-ау деймін?

— Әңгіме мен туралы болып тұрған жоқ қой,— деп жауап қатты әйел.— Менің бөбегім күннен күнге жүдеп барады. Оның күн сайын белгілі сағатта безгегі ұстайды.

— Бұл арадағы тау қырқаларының ауа райы жаман емес, таза деседі,— деді Гэррис,— бірақ март, апрель айларында адамдардың сары безгек болып ауыратындары болады дегенді естігенім бар.

— Біздің бағымызға,— деп үн қатты Дик Сэнд,— табиғат алдын ала ескеріп, удың емін өзімен бірге өсіріпті...

— Сонымен, жас достым, не айтқыңыз келіп еді? — деп сұрады американ.

— Мұнда хин ағашы болмай ма? — деді жас жігіт.

— Ах, ие, ие,— деді Гэррис,— сіз әбден дұрыс айтасыз. Хин ағашы осында өседі, оның қабығында ыстық қайыратын тамаша қасиеті бар.

— Расын айтқанда, біз күні бүгінге дейін бірде-бір хин көргеніміз жоқ, мен осыған таңданамын,— деп үстеді Дик Сэнд.

— Хин ағашын бірден тани қою оңай емес,— деді Гэррис,— бар гәп сонда, жас достым. Ол ірі жапырақты, хош иісі аңқып тұрған алқызыл гүлді биік ағаш. Бірақ хин ағашы, әдетте өз алдына бөлек өспейді, жеке-жеке, басқа ағаштармен араласа өседі. Хин ағашының қабығын жинаумен шұғылданған үнділер тек оның мәңгі көгеріп тұратын жапырағынан ғана таниды.

— Мистер Гэррис, егер ондай ағаш сіздің көзіңізге түсе қалса, тәңір жарылқасын, маған көрсетіңізші,— деп өтінді миссис Уэлдон.

— Әлбетте, миссис Уэлдон, бірақ сіз күкірт қышқылды хинның нағыз өзін Сан-Феличедегі гациендтен таба аласыз, бұл дәрі әншейін хин ағашының қабығынан гөрі безгекті тез тоқтататын бірден-бір шара.

Сапардың ақырғы күні ешқандай уақиғасыз өтті. Күн кеш болып, кішкене отряд бұрынғы әдетінше қонуға тоқтады. Ауа райы өнебойы құрғақ та ашық болған еді, бірақ бүгін жаңбыр жауатын тәрізді.

Жерден жылы бу көтеріліп, орманды қалың тұман басты.

Бұл күтілмеген жағдай емес, өйткені жылдың жаңбырлы маусымы басталып қалған. Кішкене отрядтың бақытына қарай, енді гациенд те онша қашық емес, жақын еді. Ендігі қалғаны тек бірнеше сағат шыдау ғана.

Гэрристің шамамен айтқан есебіне қарағанда, отрядтың тұрған жері мен Сан-Феличедегі гациендтің арасы алты мильден артық емес. Сонда да болса түнге қарай қолданылып келе жатқан бұрынғы сақтық шараларының бәрі бүгінгі түнде де қолданылды: Том мен оның жолдастары кезектесіп күзетте тұруға тиіс. Дик Сэнд осы тәртіпті қайтсе де бұзбауға тырысты. Әйтеуір ол қайткен күнде де сақ болғысы келді. Үрейлі күдік оның ойынан кетпеді, бірақ бұл сезік шынға шықпай тұрып, алдын ала дабыралағысы келмеп еді.

Отряд биік орманның іргесіндегі қалың бұтаның арасына келіп тоқтады. Ұзақ жүрістен шаршап қажыған миссис Уэлдон мен оның жолдастары жатысымен ұйықтап қалған, бірақ оларды біреудің кенет бақырған даусы оятып жіберді.

— Айқайлаған кім? —деп сұрады Дик Сэнд, бәрінен бұрын ұшып тұра келіп.

— Мен... мен ғой айқайлаған! — деп жауап қатты Бенедикт ағай.

— Не болды?

— Мені бірдеме шағып алды...

— Жылан ба? — деп сұрады миссис Уэлдон шошынып.

— Жоқ, жоқ, жылан емес, жәндіктердің біреуі,— деді Бенедикт ағай.— Тоқтай тұрыңдаршы, мен оны ұстадым, міне!

— Ендеше, оны аяғыңызбен жаншып тастаңыз да, біздің ұйқымызға маза беріңіз,— деді Геркулес ашуланып.

— Жәндікті жаншып тастауға ма? — деп айқайлады Бенедикт ағай,— қой, оныңыз болмас! Жоқ, мен оны көруім керек!

— Түкке тұрғысыз бір шіркей шығар,— деді Гэррис иығын бір қозғап қойып.

— Жоқ,— деді Бенедикт ағай,— бұл шыбын... Шыбын болғанда да аса қызғылықты шыбын.

Дик Сэнд өзінің қол фонарын жақты да, Бенедикт ағайдың қасына барды.

— Жасаған-ау, мен не көріп тұрмын! — деп ғалым айқайлап жіберді.— Қаншама еңбек зая кетті деп қатты ренжіген едім, әйтеуір бәрінің есесі ақыры қайтты-ау! Мен аса зор жаңалық аштым!

Табысына масаттанған ғалым жөтеліп шашалып та қалды. Ұстап алған шыбынына сұқтанып қайта-қайта қарай береді. Тіптен шыбынды сүйіп алғалы тұр.

— Немене бұл? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Бұл қос қанатты жәндік, қараңызшы өзін, қандай тамаша?..

Бенедикт ағай, бауырында сары сызығы бар ұзын тұмсықты ірі шыбынды жұрттың бәріне тегіс көрсетіп шықты.

— Мұныңыз улы шыбын емес пе? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Жоқ, қарындас, мұның адамға зияны жоқ. Бірақ бұл хайуандарға, әсіресе бөкен, буйвол, тіптен пілге де аса қатерлі дұшпан! Шіркін! Қандай сүйкімді өзі. Қандай әдемі шыбын!

— Бұл нендей шыбын, айтыңызшы бізге? — деп айқайлады Дик Сэнд.

— Бұл шыбын,— деді энтомолог,— бұл менің қолыма ұстап тұрған сүйкімді шыбын

— Бұл цеце. Бұл шыбын жөнінде осы күнге дейін тек бір ғана континент мақтана алады! Ғалымдардың бірде-бірі цецені Америка жерінен әлі күнге көрген емес!

Бұл қарғыс атқан шыбын бұған дейін дүниенің қай бөлегінде болғанын Бенедикт ағайдан сұрауға Диктің батылы бармады.

Мына уақиғаның кесірінен ұйқылары бұзылған жолаушылар, қайтадан жатып ұйқыға кірісті, бірақ Дик Сэнд қатты қажыса да, таң атқанша кірпік ілмеді.

Он сегізінші тарау

СУЫҚ СӨЗ

Межелі жерге жететін уақыт болды. Миссис Уэлдон әбден шаршап, бұдан ары жүре алмастай халге жетті. Баласының да түрі көрген адамның жаны ашырлықтай. Безгегі ұстаған кезде Джектің беті жалындай албырап, басылған соң бордай бозарып қалатын-ды. Анасының мазасы кетті, тіптен кәрі Нанға да сенбей, баланы қолынан түсірмей өзі бақты.

Ие, бұлар мегзеген жерге әлде қашан жетулері керек еді! Егер американның сөзі рас болса, сол күні көптен қалмай, он сегізінші апрельде кішкене отряд Сан-Феличедегі гациендтің қорасына кіреді...

Миссис Уэлдон қажырлы әйел еді, сонда да болса тропиктік орманды кезіп сандалған он екі күн, ашық далада қонып өткізген он екі түн оны аса қажытты. Мұның үстіне кішкентай Джектің ауырған қайғысы мен оны емдейтін дәрінің табылмауы қосаметкей болды. Бұл халде қаншама қажырлы ана болса да күйзелер еді.

Дик Сэнд, Том және басқа негрлер жол азабына шыдамдылықпен төзді. Азық қоры таусылуға айналған еді, бірақ отряд соңғы күнге дейін ешнәрседен мұқтаждық көрген жоқ. Соның нәтижесінде еркектердің денсаулығы барынша жақсы болды.

Гэррис ит мұрны өткісіз ормандарды ұзақ кезуге әдейі жаралған, шаршап қажу дегенді білмейтін адам сияқты.

Бірақ Дик Сэнд гациендке жақындаған сайын Гэрристің бұрынғыдай емес, аз сөйлесіп, өз-өзінен қамдана бастағанын сезді. Американның пиғылы жақсылықта емес, керісінше болуға тиіс деп ойлап, оның Гэрриске деген сенімі күннен-күнге кеми беріп еді. Дик бір ғана жағдайға түсіне алмай жүр: Гэрристің жолаушыларды алдағанда көздеген мақсаты не? Бұл сауалға бала жігіт жауап таппаған-ды. Бірақ ол американның ізін қырағы бақылауға ұйғарған.

Шамасы, Диктің өзінен күдіктенгенін Гэррис те сезсе керек. «Жас досының» сезіктенуіне, американның өзінен өзі қуыстануы мен көңілсіздене түсуі себеп болған шығар.

Апрельдің он сегізі күні күн көтерілісімен отряд тағы жолға шықты. Орман сирей бастады. Ит мұрны өткісіз қалың ну ара-арасында кең алаңды ашығы бар үйірім-үйірім тоғайға айналды. Бұл әлде Гэррис айтқан нағыз пампастың кіреберіс есігі болар ма?

Сапардың бастапқы кезінде Диктің мазасыздануына тізгін боларлықтай ешнәрсе байқалмаған. Бірақ ол екі жағдайға таң қалды. Бұл екі жағдайдың өз алдына ерекше маңызы жоқ-ты. Жолаушылар мұндай ауыр халде тұрғанда, тіптен болмашы нәрселерді де елемей қалдыруға болмайтын еді.

Дик Сэнд Дингоның ерекше қылығына көңіл бөлді. Ит соңғы күндері тұмсығын төмен салып, бұта біткенді, шөп-шөңгені иіскелеп, өнебойы жүгірумен болды. Кейде өз өзінен түнеріп, аянышты үнмен жер жаңғырта ұлитын болды, оның ұлуы бір жері ауырған немесе бір нәрсеге күйінгеннен ұлығанға ұқсамайды. Бірақ иттің бүгінгі ұлуы, кенет ызаланған ұлу, тіптен ауық-ауық өршелене абалайды. Динго бұрын, каютадан шығып «Пилигрим» палубасына көтерілген Негороны көргендегі абалағанындай абалайды.

Диктің көңіліне күңгірт күдік елестеді. Бұл күдікті Том қарттың мына сөздері шынға айналдырды:

— Дик, мына ғажапты қара! Динго соңғы күндердегісіндей шөп біткенді иіскелемейді. Көріп тұрсыз ба, тұмсығын жел жаққа көтереді, жүні тікірейіп кеткен, өзі аса әбігерленулі, бірдеңені сезген деуге болады.

— Негороны сезген болар, солай ма? — деді Дик бірден.

Бала жігіт қарт негрдің қолынан ұстай алып, ақырын сөйле дегендей белгі білдірді.

— Ие, Негоро. Менің ойымша, ол біздің ізімізбен келе жатыр...

— Өзім де солай шамалаймын, Том. Ол мүмкін бізге таяу келе жатқан шығар.

— Ол неге бүйтеді? — деп сұрады Том.

— Мүмкін, Негоро бұл жерді білмейтін шығар,— деп жауап қатты Дик Сэнд.— Олай болса оның бізді өкшелеп келе жатуы әбден түсінікті. Немесе...

— Немесе? — деп Том қобалжыған пішінмен Дикке қарады.

— Немесе ол керісінше, жергілікті жерге жақсы таныс болғаны, олай болса...

— Бірақ Негоро бұл елді бұрын-соңды көрген емес қой. Бұл жақты қалай біле алады?

— Оны бұл елде болып көрген емес деймісің?...— деп күбірледі Дик.— Ай, білмеймін. Дегенмен Дингоның қылығынан аңғаратын бір ғана даусыз нәрсе, төбеттің жек көретін адамы осы маңда, бізбен қатар келе жатқан сияқты.

Ол кенет сөзін үзді де, итті шақырды.

Динго сүйретіле басып жас жігіттің қасына келді.

— Айтақ! Айт!—деді Дик.— Негоро, Негоро, Динго! Айт, айт!

Ит өршелене абалады. Кеме аспазының аты итке кәдімгідей әсер етті, ол Негороны жақын маңдағы бұталардың біріне жасырынып жатқанын сезген тәрізденіп ілгері қарай жүгіре жөнелді.

Гэррис бұл көріністі алыстан байқап тұрған. Ол жасөспірімге таяу келіп:

— Сіз Дингоға не айттыңыз? — деп сұрады тістене сөйлеп.

— Жай, елеулі түк те жоқ,— деді Том қарт қалжыңдаған пішінмен.— Кемеде бірге болған бір жолдасымыз жоғалып кеткен еді, Дингодан соның хабарын сұрадық.

— Ә,— деді американ,— ол әлгі өзіңіз айтқан кеме аспазы болар?

— Ие,— деп жауап қатты Том қарт.— Дингоның қылығына қарағанда, ол алыста емес, осы маңда болуға тиіс.

— Ол мұнда қалай келе алады? — деп сұрады Гэррис.- Оны Боливияда бұрын-соңды болып көрген емес дедіңіз білем?

— Мүмкін, ол арасын бізден жасырған болар,— деді Том қарт.

— Жасырып қайтеді? — деді Гэррис.— Бұта түптерін тінтіп қарауға болады. Мүмкін, ол бейшараға жәрдем керек болар? Әлде бірер бәлеге ұшырап қалса!..

— Жоқ, ол кісі жәрдемге мұқтаж емес,— деді Дик Сэнд.— Егер Негоро бұл араға жалғыз келе алған болса, ұшырасқан бәледен де біздің жәрдемімізсіз-ақ құтыла алады.

— Ықтиярыңыз білсін,— дей салды Гэррис.

— Өшір үніңді, Динго! — деп ақырды итке Дик Сэнд, Жағымсыз әңгімені тоқтатқысы келіп.

Бала жігіттің тағы бір тәжірибе етіп байқағаны, американ атының қылығы жайлы еді.

Аттың қылығына қарағанда, жақын маңда «атқораның исі» жоқ тәрізді. Ат ауаны ішіне тартып, жүрісін жеделдетпейді, оқыранбайды да, қысқасы, ұзақ сапардың шегіне жетіп, дем алатын уақыттың таянғанын сезіп асыға жүретін жылқыға тән мінездердің бірде-бірін білдірмеді. Гэрристің аты гациендте әлденеше рет болған, аттың қылығына қарағанда гациенд әлі алыста, жүз мильден астам арыда жатқан сияқты.

«Жоқ, егер аттың қылығын тәжірибеге алсақ, жолымыздың шеті көрінер емес» деп ойлады жасөспірім.

Гэррис сол күні ертеңгісін, енді гациендке небары алты-ақ миль қалды деп сендірген болатын, бұл алты мильдің түстен кейін сағат беске дейін кем дегенде төрт миль алынды. Дегенмен, әлі атқораның исін сезген аттың түрі көрінбейді және айнала төңіректегі жер, Сан-Феличедегі сондай ірі плантацияның жақын маңындағы жерге ұқсамайды.

Тіптен өнебойы бөбегінің қамын ойлаумен болған миссис Уэлдон да жер жағдайының түрі бұрынғы иесіз дала түрінен ешқандай өзгермегенін байқап таң қалды. Гациенді енді қашық болмағанымен, оның қызметкерлерінен бірде-бірі әлі күнге кездеспеді, ең болмаса жергілікті халықтардың да ешқайсысы көрінбеді. Гэррис адаспады ма екен? Миссис Уэлдон бұл ойдан аулақ болғысы келді: адасып басқа жаққа кетіп, жол тағы ұзара түсетін болса, науқастанып келе жатқан кішкентай Джектің өміріне қауіп төнгені...

Гэррис бұрынғысынша отрядтың алдында келе жатыр. Бірақ ол өзіне өзі сенбеген кісі сияқтанып, біресе орманның алыстағы қараңғы түкпіріне, біресе оң жағына, біресе сол жағына, біресе өзі жүріп келе жатқан жолға қараумен болды.

Миссис Уэлдон Гэрристің бұл ісін көргісі келмей көзін жұмды.

Енді бір миль келетін тегістіктің аржағында тағы орман көрінді, бірақ ол батыс жақтағы орман сияқты қалың емес, отряд биік ағаштардың саясына қайта енді.

Жолаушылар кешкі сағат алтының кезінде қалың бұта өскен жерге келді, мұнда бұтаны бойлай жүрген бір түрлі ірі хайуанның ізі жатыр, шамасы, жуырда ғана жүріп өтсе керек.

Дик Сэнд әлгі ізге үңіле қарады.

Бұтаның кісі бойынан жоғарырақ жеріндегі бұтақтары қирап қалыпты, шөптер жапырылған, кейбір дымқыл жерлерде алып аяқтың ізі жатыр, бұл ягуардың да, кугуардың да ізі емес. Ненің ізі болды екен?

Бұтаны жапырып көсілте жол салып, дымқыл жерде бұл сияқты із қалдыруға тек пілдің ғана шамасы келеді. Бірақ Оңтүстік Америкада піл жоқ. Демек, бұл пілдің ізі болуы тиіс деген ақылға сыйғысыз жорамалдан аулақ болу керек екен.

Дик Сэнд мына жұмбақты ізді көрген соң, бұл туралы өзінің ойына келген пікірін айтып, ешкіммен ақылдаспады. Ол тіптен американнан да сұраған жоқ. Әрине, керікті түйеқұс деп түсіндірген адамнан не үміт, не қайыр? Гэрри тағы бір қайдағы жоқты ойлап табар, бірақ бұдан отрядқа келер пайда не?

Қалай да, Дик Сэнд Гэррис туралы өзінің белгілі пікірін қорытты. Ол американды барып тұрған опасыздың өзі деп таныды. Дик оның бет пердесін сыпырар жағдайды ғана күтті, жолшыбай кездескен жаңалықтар бұл сырды ұзаққа жібермей ашады деп сенген еді.

Бірақ Гэрристің көздеген қандай құпия мақсаты болуы тиіс? Ол өзіне сенген адамдарды қандай бәлеге ұшыратқалы жүр?

Дик Сэнд өзіне ерген жолдастарының тағдырына әлі жауаптымын деп ойлады. «Пилигрим» апатының нәтижесінен осы жағалауға шығып қалған адамдарды аман сақтап қалу, қашан да болса Диктің міндеті. Мына жас ананы, оның кішкентай бөбегін, негрлерді, Бенедикт ағайды—қысқасы жолдастарының бәрін ажалдан арашалап қалатын тек қана жалғыз өзі. Дик Сэнд өз алдында орасан зор қауіп тұрғанын, оны жеңуге өзінің күші жететінін алдын ала болжаған еді, бірақ бұл қатерге қарсы қолданарлық жас жігіттің қандай шарасы бар? Үрейлі күдік бірден бірге анықталып шындыққа айнала түсті, мұның алдында Дик Сэнд көз жұмып тізе бүгуге тиіс емес. «Пилигримнің» он бес жасар капитаны, қауіпті жағдай төнген минутта басшылықтың қиын міндетін өз мойнына тағы алуы керек болды. Бірақ Дик Сэнд кішкентай Джектің бейшара анасын күні бұрын абыржытқысы келмеді, уақиға шындыққа шыққан кезде оған бәрін де айтып үлгерермін деп ойлады. Ол тіптен сай ішінен кішкене отрядтың жолын бөгеген орасан ірі бірнеше хайуандар көргенін де айтпаған.

Ол «Гиппопотам! Гиппопотам» — деп айқайлағысы келген еді. Бірақ үндеген жоқ. Дик Сэнд жүз қадамдай отрядтың алдында келе жатқан. Бұл мыртық аяқты, үлкен басты, ауызы орасан үлкен, ақсиған тістерінің ұзындығы бір фут келетін дембелше хайуанды бұл арада Диктен басқа ешкім көрмеген-ді.

Америкада гиппопотам болғаны ма?!

Отряд кешке шейін алға басумен болды. Ең төзімді дегендер де қалжырайын деді. Мегзеген жерге жететін уақыт болды! Немесе тоқтап қону керек.

Барлық ынта-жігері кішкентай Джектің қамында болып, миссис Уэлдон өзінің шаршағанын да сезбесе керек, бірақ әбден қалжырап біткен еді. Басқа жолаушылардың да халдері онша мақтарлық емес. Мойығандыққа бойсұнбаған тек жалғыз Дик қана, бар жігерін, бар қайратын өз борышын өтеуге сарықты.

Түстен кейін сағат алтының кезінде, Том қарт шөп арасынан бір түрлі өрескел зат тауып алды. Бұл жалпақ соғылған, түрі жаман, қайқы жүзді, піл сүйегінен жасалған жуан сабына тұрпайы өрнек салынған селебе пышақ еді.

Том қарт пышақты алып, Дикке әкеліп көрсетті. Бұл олжаны жасөспірім мұқият көріп болды да, сосын американға берді.

— Сірә, жергілікті халықтар алыс болмаса керек,— деді ол.

— Шынында да,— деп жауап қатты Гэррис.— Бірақ...

— Бірақ?—деп Сэнд тіп-тіке Гэрристің көзіне қадала қарап, оның сөзін қайталады.

— Біз ендігі гациендке жетуіміз керек еді,— деді Гэррис қипақтай сөйлеп.— Бірақ мен жерді жете таныңқырамай тұрмын...

— Сіз әлде адасқан боларсыз? — деді Дик жұлып алғандай.

— Адасу? Жоқ. Гациенд үш мильден әрі болмауға тиіс. Жолды қысқарту үшін мен орман аралап төтелеп жүрдім ғой... Мен жаңылған екенмін...

— Ықтимал,— деді Дик Сэнд.

— Мен жалғыз барып алдыңғы жақты шолып келсем деймін, ең дұрысы осы болар,— деді Гэррис.

— Жоқ, мистер Гэррис,— деп Дик Сэнд кесіп айтты, бөлінбеуіміз керек.

— Ықтиярыңыз білсін,— деді американ.— Бірақ есіңізде болсын, мен түн ішінде жол таба алмаймын.

— Несі бар! — деді Дик Сэнд.— Бүгінше осы араға қона кетерміз. Бір түн ашық ауада жатып шығуға миссис Уэлдон да қарсылық ете қоймас, ертең күн шығысымен жүріп кетерміз. Ендігі қалған екі-үш мильді бір сағатта алуға болады.

— Мақұл,— деді Гэррис.

Нақ осы сәтте Динго өршелене абалап қоя берді.

— Кейін, Динго, кейін! — деп айқайлады Дик Сэнд.- Маңайда ешкім жоғын өзің де жақсы білесің, біз елсіз жердеміз ғой!

Сөйтіп, ақырғы кешті тоғай ішіне түнеп өткізуге ұйғарылды. Миссис Уэлдон қай жерге қонудың билігін жолдастарына тапсырды да, өзі тіс жарып үндеген жоқ. Безгегі басылған соң ұйықтап қалған Джек анасының қолында жатыр еді. Жолаушылар қос тігетін жұрт іздей бастады.

Дик Сэнд қолайлы болар деп шоғырлана өскен бірнеше ірі ағаштарды көрсетті. Том қарт соған қарай жүре түсті де, кенет айқайлап жіберді.

— Мынаны қара! Мынаны қарашы.

— Немене, Том? — деп сұрады Дик байсалды үнмен, төтеннен тап бола кеткен нендей жағдай болса да қарсы тұруға әзір кісіше.

— Ана жерде, ана жерде...— деп міңгірледі Том,— қанның дағы бар... кесілген қол...

Дик Сэнд Том көрсеткен ағашқа қарай тұра жүгірді. Томның көрген затын көрді де, қайтып келіп:

— Үніңді шығара көрме, Том! Ешкімге айтушы болма!..— деді.

Жерде адамның кесіп тастаған қолдары, оның қасында шынжырдың үзігі мен сынып қалған ағаш бұғау жатыр екен.

Бір жақсы жері, мына сұмдық көріністі миссис Уэлдон көрмей қалған еді.

Гэррис бір жақ шетте тұрған. Егер осы сәтте американның түрін көлденең біреу көрсе, оның кенет өзгеріп кеткендігіне таң қалар еді: Гэрристің бетінен мейрімсіз қаталдықтың жалыны шашырап тұрған.

Динго қан мен сүйек жатқан жерге барып ызалана ырылдады.

Итті жасөспірім әрең қуып жіберді. Том қарт тырп етпестен сілейіп тұр, оның аяғы жерге жабысып қалған тәрізді. Жерде жатқан шынжыр мен бұғаудан көз айырмай, түсініксіз бірдеңелерді айтып міңгірлей береді.

— Мен мұны көргенмін... білемін... бала шағымда... шынжырды көргенмін... ағаш бұғауды да...

— Үндей көрмеңіз, Том! — деді Дик Сэнд.— Миссис Уэлдон үшін үндей көрмеңіз!..

Бала жігіт, қарт негрді бір жақ шетке әкетуге асықты.

Отрядты басқа жерге көшіріп қондырды. Кәрі Нан ас әкеліп еді, бірақ адамдардың шаршап қажығандығы аштықтан басым болып, ешқайсысы асқа қол созбады. Аяқ астынан тап бола кететін үрейлі лаңның жуықтап қалғанын сезген тәрізді, бәрінің де дегбірі кете бастады.

Іңір қараңғысы тез қоюланып, көп кешікпей түн болды Нөсердің қалың қара бұлты аспанды торлап, батыс жақтан, көкжиектің қиыр шетіндегі найзағайдың жарқылдаған жарығы төбені бүркеп тұрған ағаш бұтағының саңлауынан жылтылдап көрінеді. Жел де басылған, ағаш жапырақтарының бірде-бірі желп етпейді. Күндізгі шаң-шұң тыныштыққа ауысқан. Қою ауа электрмен суарылып дыбыс өткізбестей зілдене түскен тәрізді.

Дик Сэнд, Бат пен Остин — үшеуі бірдей күзетте тұрды. Олар ешбір сезікті сыбыстарды қапы жібермеу үшін құлақтарын түріп, көздері талғанша қараңғылыққа тесіле қарасты. Бірақ түн тыныштығы мен түн қараңғылығын ешнәрсе бұзған жоқ.

Том қарт күзеттен бос еді, сонда да болса ұйықтамады. Басын төмен салып, тырп етпестен қалың ойға шомып, өткен күндерін есіне түсіріп отыр. Ойда жоқта төбеден тиген соққыдан қарт негр әлі айыға алмаған сияқты.

Миссис Уэлдонның бар ойы тек қана бөбегінде болып баласын тербетті де отырды.

Бұлардың ішінде тыныш ұйықтаған тек қана Бенедикт ағай. Ешқандай жамандық деген оның ойына кіріп те шықпайды.

Түнгі сағат он бірдің кезінде, алыстан соза өкірген бір қаһарлы дауыс естілді, іле-шала ұлыған жіңішке дауыс тағы шықты.

Том қарт ұшып тұра келді де, өздерінің қонып жатқан жерінен бір мильдей қашықтағы қалың жынысқа қарай қолын созды.

Дик Сэнд қарт негрдің қолын ұстай алды, бірақ Томның айқайлап жіберуіне кедергі жасауға үлгірмеді.

— Арыстан! Арыстан!

Қарт негр өзінің жас кезінде арыстанның ақырғанын талай рет естіген болатын, өзінің бұрынғы естіген дауысын қазір де танып тұр...

— Арыстан! — деп қайталады ол.

Диктің шыдамы таусылды. Пышағын суырып алып Гэррис жатқан жаққа қарай тұра жүгірді.

Американ жатқан жерінде жоқ боп шықты. Өзімен бірге оның аты да ғайып болған.

Дик Сэнд өзінің Гэрриске деген сезікті ойының шынға айналғанын біле қойды...

Отряд мүлдем басқа жерде!

«Пилигрим» Оңтүстік Америка жағалауында қирамаған!

«Пилигримнің» мұхит ортасындағы жанай өткен арал, Пасхи аралы емес! Басқа арал!

Компас дұрыс бағыт көрсетпеген, бұзылған болды.

Кеме дауылдың ықпалына беріліп, бет алған бағытынан адасып басқа жаққа лағып кеткен...

«Пилигрим» Горн мүйісін айналып өтіп, Тынық мұхиттан Атлант мұхитына келіп түсіпті.

«Пилигримнің» жүріс тездігі қате есептелген, өйткені оның жүрісін дауыл екі есеге жеткізген еді.

Сөйтіп, теңіз жағалауынан немесе орман арасынан жолаушыларға хин ағашы, не каучук ағашы кездеспеу себебі де осы еді. Хин ағашы Оңтүстік Америкада болады, бірақ жолаушылардың қазіргі жүрген жері Атакама сахарасы да, Боливия пампастары да емес, мүлде басқа жер.

Диктің көргені түйеқұс емес, керік екенінде күмән жоқ! Бұта арасындағы жол, пілдер жүріп өткен сүрлеу болатын! Ықтың жыра ішінен көргені гиппопотам. Бенедикт ағайдың ұстаған шыбыны Африкада болатын цеце деген аса қауіпті улы шыбын, оның шаққанынан бір керуен түйе тұтас қырылады.

Түн қараңғысын жара ақырған арыстан болатын!

Ал, ағаш бұғау, шынжыр, түрі жаман пышақ — құл саудагерлерінің қаруы еді. Кесіліп қалған қол еріксіз қара адамдардың қолы.

Португал Негоро мен американ Гэррис — бұл екеуі сыбайлас адамдар болатын!

Ақырында Диктің жорамалдауы шынға айналып, оның аузынан жан түршігерлік сөз шықты:

— Африка! Экваторлық Африка! Құл саудасы мен еріксіздер елі!

ЕКІНШІ БӨЛІМ

Бірінші тарау

ҚҰЛ САУДАСЫ

Құл саудасы! Бұл үрейлі сөздің не сөз екендігі және оның адамзат тілінде орны болмауға тиістігі жұртқа мәлім!

Мұхиттың ар жағында отар елдері бар европалық ұлттар, мына сияқты масқаралық адам саудасынан мол пайда түсіріп, бұл саудамен ұзақ уақыт шұғылдануда. Құл саудасына тыйым салынғанына көп болды, дегенмен көп жерлерде етек алып, әсіресе Орталық Африкада күні бүгінге дейін дәуір сүруде.

Оның үстіне XIX ғасырдың орта кезінде өздерін мәдениеттіміз деп атайтын кейбір мемлекеттер адам саудасына тыйым салу жөніндегі актіге қолдарын қоюдан бас тартты.

Көп адамдар, құл саудасына, былай айтқанда адамды сатуға немесе сатып алуға әлдеқашан тыйым салынған деп шамалайды. Дұрыс емес! Біздің заманымызда, жер шарының бір бөлегін қаңыратып елсіз қалдыру қаупін төндіріп адам аулау ісінің қалай жүргізілгенін осы кітаптың екінші бөлімінде әңгіме етеміз. Бірсыпыра отар елдерге тегін жұмыскер күшін жеткізу үшін нендей айуандық шабуылдар жасалғанын, шапқыншылық кезінде бір қыстақтың түгелдей өртеніп күлі көкке ұшқанын, қаншама қан төгілгенін және одан пайда түсіргенін оқушылар нақты түсіне алады.

Негрлерден адам ұстап алып соларды сатып сауда ету XV ғасырда басталған. Ол сұмдық мына жағдайдан шыққан: Испаниядан қуғын көрген маврлар бұғаздың арғы бетіне — Африка жағалауына барып мекендейді. Ол уақытта бұл жағалауды португалдар билейтін-ді, олар қашып барған маврларға орасан қатты қысым көрсеткен. Қудалаушылар қашқындардың бірсыпырасын қолға түсіріп, Португалияға қайта апарған. Тұтқындар құлға айналады. Бұлар біздің жыл санауымыз басталған соң Батыс Европадағы алғашқы африкандық құлдар еді.

Бірақ тұтқын маврлардың көпшілігі ауқатты адамдарды, бұлардың дәулетті туыстары өздерінің тұтқын бауырларын сатып алуға әрекет жасап, португалдарға толып жатқан алтындар тыққылайды. Бірақ португалдар шетел алтындарын қайда апармақ? Оларға, жаңа өсіп келе жатқан отар елдерінде жұмыс істеу үшін жұмыскер күші керек. Қысқасын айтқанда, Португалияға алтын емес, құл керек болды.

Тұтқындағы туыстарын сатып ала алмасына көздері жеткен маврлар, енді африкалық негрлерге айырбас жасауды ұсынады, маврлар үшін негрлерді қолға түсіру қиын емес, бір тұтқын маврға бірнеше негр берулері керек. Бұл ұсыныс португалдарға тиімді еді, сондықтан олар бұл ұсынысты қабылдады. Сөйтіп, Европадағы құл саудасының басы осылай басталған.

XVI ғасырдың ақырында бұл жексұрын сауда орасан зор етек алды. Тіптен сол уақыттағы әулиесінген адамдардың өздері де бұл істі күнә деп есептемейді. Өздерінің Жаңа дүниедегі шалғай жатқан иеліктерін отарға тез айналдырудың бірден-бір құралы екенін біліп, бүкіл мемлекет болып құл саудасына қамқорлық жасады.

Европалықтар көндіге алмай мың-мыңдап қырылып жатқан тропиктік ыстықтарға төзіп қара құлдар жұмыс істеді. Сондықтан да арнаулы кемелер үздіксіз қатынап, американ отарларына топ-тобымен негр — құлдар тасумен болды. Халықаралық адам саудасы ұлғая түсті, көп кешікпей африкалық жағалауларда агенттер пайда болды. «Товар» өз жерінде өте арзан және қыруар пайда келтірді.

Адал ниетті адамдардың көбісі адам саудасына наразылық жариялап, үн көтерді. Олар европалық үкіметтерден негр саудасына тыйым салатын заң шығаруды адамгершілік атынан талап етті.

1751 жылғы аболиционистік қозғалысты квакерлер бастады. Бұл уақиға Солтүстік Американың өзінде, Оңтүстікті Солтүстік американ одағынан бөлу жөніндегі көтерілген соғыстан жүз жыл кейін болған, негрлерге бостандық беру мәселесі де ол соғыстың басталуына сылтау болып еді.

Американың солтүстігіндегі төрт штаты — Виргиния, Коннектикут, Массачузетс, Пенсильвания — құлдық жойылды деп жариялап, өздерінің қара нәсілді еріксіздеріне бостандық берді.

Квакерлер бастаған қозғалыс Жаңа дүниенің солтүстік бірнеше штаттарын қамтып қана қоймай, Атлант мұхитының арғы бетіне де әсерін тигізді, әсіресе Англия мен Францияда құлдықты жақтаушыларға қарсы шабуыл күшейді.

1807 жылы Англия өз отарларына құл саудасына тыйым салды. Франция Англиядан үлгі алып, 1814 жылы құл саудасын жойып заң шығарды. Құдіретті екі ұлт өзара келісіп шарт жасасып оны Жүз күн дәурен кезінде Наполеон бекіткен-ді.

Бірақ та бұл шарт орындалған жоқ. Құл саудагерлерінің кемелері теңіз бетін тоқтаусыз шарлап қатынай берді, олар «қара ағаш» деп аталған жүктерін апарып отар елдердің порттарына түсіре берді.

Бұл зұлымдықты жеңу үшін басқаша бір шешуші шара қолдану керек болды. Құрама Штаттар 1820 жылы, Англия 1824 жылы құл саудасын пираттыққа теңеп, пираттарға қолданылған жаза құл саудасымен шұғылданған саудагерлерге де қолданылады деп жариялады. Демек құл саудасымен қолға түскендер тоқтаусыз өлім жазасына тартылады деген сөз. Бұл шартқа көп кешікпей Франция да қосылды. Бірақ оңтүстік американ штаттарының, Испания мен Португалияның отарлары құл саудасын тыю жөніндегі шартқа қол қоюдан бас тартты. Олар кемелерді «бақылау правосы» халықаралық право болып танылғанына қарамастан, қара нәсілді еріксіздер саудасын тоқтатпай жүргізе берді. Демек, бұл бақылаудың бітіретін жұмысы, әдеттегіше, сезікті кемелердің документтерін тексеруден әрі аспайтын болды.

Жаңа заңның күші тек жаңадан құл иемденушілерге ғана жетті. Өйткені жаңа заң жаңадан құл иемденуді ғана тыйды, ал бұрынғы құлдарға бостандық бермеген-ді. Ескі құлдар бұрынғы құл күйінде қала берді.

Ақырында Британияға қарасты отар елдердегі бүкіл негр біткенді азат ету туралы 1833 жылы 14 майда заң шығарылды, сөйтіп 1838 жылдың август айында алты жүз жетпіс мың қара нәсілді еріксіздер бостандық алды.

Арада он жыл өткен соң 1848 жылы француз республикасы өзіне қарасты отар елдердегі негрлерге азаттық беріп, небәрі екі жүз алпыс мың құл азат болды.

Америка Құрама Штаттарының президенті Линкольн 1862 жылы барлық жердегі негрлерге бостандық беру туралы заң шығарды, оңтүстіктегілер арасындағы соғыс аяқталған соң, Солтүстік Америкадағы бүкіл негрлер азаттық алып, еркін халық қатарына қосылды.

Құл саудасы осы күні Испания мен Португалияға қарасты отар елдерде, шығыста, түрік пен арапта ғана бар. Бразилия өзінің ескі құлдарына азаттық бермеді, бірақ жаңадан құл сатып алып иемденуге тыйым салды, құл негрлерден ендігі туған балалар азат болып, еркін халық қатарына енетін болды.

Африканың ішкі өлкелерінде қан төгіскен соғыс тоқтаған емес. Жергілікті халықтың көсемдері адам аулау кәсібін тоқтатпастан жүргізе берді, өзара соғыстың нәтижесінде бүтіндей бір рулы ел құлдыққа айналып жүрді.

Еріксіздер тиелген кеме керуені екі жаққа бірдей ұдайы ерсілі-қарсылы ағылды да жатты. Бірінші керуеннің жолы батысқа, Португалия отары Анголға қарай бет алса, екінші керуеннің жолы шығысқа, Мозамбикке қарай тартатын. Керуеннің жетіп тоқтайтын жеріне бақытсыздыққа ұшыраған еріксіздердің шамалы ғана тобы тірі жетіп жүрді. Ол арасын еріксіздердің кейбіреулерін Куба аралына, біреулерін Мадагаскарға, енді біреулерін арабтың немесе түріктің Азиядағы провинциясы Меккеге немесе Маскатқа жөнелтіп тұрды.

Күзетші кемелер бұл саудаға кедергі бола алмады: ұзыннан-ұзақ көсіліп жатқан теңіз жағалауын қырағы бақылауды жолға қою қиынға соқты.

Адамның аза бойы тік тұратын амад экспорты саудасының өрісі соншалықты кең болғаны ма? — деген сауал туады.

Ие, өте кең! Шағындап айтқанда жағалауға ең кемі сексен мың құл түсіріледі, бұларды тек ұрып-соғудан тірі қалған оннан бір бөлегі ғана деуге болады.

Жан түршігерлік адам қасабы болған жерде тапталып қыртысы айналған жермен, қирап, өртеніп түтіні аспанға будақтап жатқан иесіз қыстақты ғана көресіз. Адам денелері өзен бетінде қалқып ағып бара жатады, иесіз қалған жерді жабайы аңдар иеленеді.

Ливингстон, қан төгіп адам аулаушылардың ізімен келе жатып, бұдан бірнеше ай бұрын өзі келіп кеткен провинцияны танымай қалыпты. Оның бұл көргендерін басқа саяхатшылар да дұрыстайды. Орталық Африканың орманды тауларындағы адам аулаудың бас аренасы болған аудандарды аралаған Грант, Спик, Бертон, Камерон мен Стенли де осындай сұмдықтарды өз көздерімен көрген.

Үлкен Көл өлкесіндегі аудандардың да сиқы осындай, құлдыққа сату үшін адам аулап шапқыншылық жасап қырып-жоюдың нәтижесінде кең байтақ өлкенің адамы таусылып, қаңырап қалған аудандары да бар, онда көз тартарлық бірде бір қыстақ жоқ, бұл өлке Занзибар базарына, Кук пен Феццанға, оңтүстіктегі Ньяссаға, Замбези жағалауларына, батыстағы Заирдың жоғарғы аудандарына «қара товарлар» жеткізіп тұрады. Стенли бұл жерлерден талай рет жүріп өткен болатын-ды.

Құл саудасы, Африкада қара нәсілдер тұқымы біткенде ғана жойыла ма? Австралияның жергілікті халқы душар болған тағдырға, шынымен-ақ африкалық негрлер де ұшырай ма?

Үстіміздегі он тоғызыншы ғасырдың төрттен үш бөлегі өткен шақта да адам саудасы кеміген жоқ, қайта өрши түсуде.

Африкада адам саудасына бүйрегі бұрып, жол беріп отырған ондағы Европа мемлекеттері өкілдерінің арсыздығы туралы үндемей отыра беру мүмкін емес. Олар бұл сұмдықты ашықтан-ашық өздері жасап отыр. Бақылаушы кемелер Атлант мұхиты мен Индия мұхитының африкалық жағалауын ұзына бойға кезіп жүргенде ел ішіндегі адам саудасы европалық чиновниктердің көз алдында емін-еркін өрістей берді. Бұл жерден еріксіздер тиелген кеме керуендері бірінің соңынан бірі ағылып кетіп жатады, адам қасабы алдын ала белгіленген мерзім бойынша жүргізіліп, қырғын үстінде әрбір он негрдің біреуін құлдыққа көндіру үшін тоғызы өлтіріледі.

Бұл жағдай Африкада осы күні де бар.

Енді Диктің соншама үрейлене айқайлап:

— Африка! Экваторлық Африка! Африка құл саудасы мен еріксіздер елі! — деп неліктен айтқаны толығынан түсінікті болар.

Бала жігіт қателескен жоқ-ты.

Бұл жер шынында да Диктің өзіне де, оның жолдастарына да сан жеткісіз қауіп-қатер төндірген үрейлі Африка еді.

Бірақ та жұмбақ жағдай бұларды осы континенттің қай бөлегіне әкеліп тастады? Батыс жағы екендігінде күмән жоқ, жағдай қиынға айналды. «Пилигримнің» апатқа ұшыраған жері Ангола жағалауы, экваторлық Африканың ішкі өлкелерінен шыққан құл саудагерлерінің керуендері осы арадан өтеді.

Шынында да бұл Ангола жағалауы, бірнеше жылды сарп етіп Камерон оңтүстікке, Стенли солтүстікке қарай адам айтқысыз қиыншылықпен өткен Африканың ең қайырсыз жері еді. Бенгуэлли, Конго, Ангола — үш провинцияны қамтыған бұл байтақ жердің ол кезде зерттелгені тек теңіз жағалауы ғана. Бұл алқаптың оңтүстік жағы Кунен өзенінен басталып, солтүстік жағы Заирға барып ұштасатын. Бұл жағалауда халық мекендеген аса маңызды екі-ақ пункт бар, бұлар кеме тоқтайтын порт болып саналады. Мұның бірі Бенгуэлла, екіншісі Сан-Паоло де-Лоанд. Соңғысы Португалияға тәуелді отар елдің астанасы. Материктің экваторлық бөлімінің ішкі өлкелері ол кезде зерттелмеді деуге боларлық еді. Бұл араның ішкі аудандарына баруға тәуекел еткен саяхатшылар кем де кем. Ол әрі сыз, әрі ыстық, безгек ауруының етек алған жері; онда сол жақтың жабайы халықтары мекендейді, бұлардың бірсыпырасы осы күнге дейін кісі етін жейді, ондағы өзара ру соғысы ешқашан тыйылған емес, Экваторлық Африканың аса қауіпті өлкелерінің бірі Анголаның түрі міне осындай-ды.

Тюккей деген бір саяхатшы 1816 жылы Иеллала сарқырамасының аржағындағы Конго өзенін жоғары өрлеп жүрген. Бірақ ол екі жүз мильден әрі бара алмаған. Бұл шағын экспедицияның ол елді әбден зерттеуге мүмкіндігі болмады, оның үстіне бұл сапарда көп адамдарынан айрылды.

Содан кейін отыз жеті жылдан соң доктор Ливингстон Ізгі Үміт мүйісінен шығып Замбези өзенінің басына дейін барыпты. 1853 жылы ноябрь айында ол арадан шығып, ешкімнің қолынан келмейтін асқан батылдық етіп, Африканы оңтүстігінен солтүстік батысына қарай кесіп өткен, сөйтіп Конго өзенінің бір тарауы Куанго өзенінен өтіп, 1854 жылы 31 майда Сан-Паоло де-Лоандка келген. Португалия отарының кең байтақ зерттелмеген жеріне Ливингстон алғаш рет қадам басты.

Арада он сегіз жыл өткен соң екі ержүрек саяхатшы Африканы шығыстан батысқа қарай кесіп өткен. Олар құлақ естіп көз көрмеген кедергілерді жеңе отырып, екеуі де Ангола жағалауына шыққан (біреуі Анголаның оңтүстігінен, екіншісі солтүстігінен).

Бұл арамен тұңғыш рет ағылшын флотының лейтенанты Верней Камерон жүріп өткен. 1872 жылы Ливингстонды іздете жіберілген американ Стенлидің отряды Үлкен Көл өлкесінде апат болыпты деген болжал хабар таралады. Лейтенант Камерон, Стенлидің соңынан барамын деп өзі тілек білдіреді. Оның тілегі қабыл алынған. Камерон Занлибардан шығып жол тартады.

Доктор Дильон, лейтенант Сесиль Мерфи, Ливингстонның Роберт Моффа деген бір немересі Камеронмен бірге аттанады.

Угогодан өте бергенде, Ливингстонның сүйегін әкеле жатқан адамдар бұларға қарсы ұшырайды, өзінің адал ниетті қызметкерлері Ливингстонның сүйегін шығыс жағалауға әкеле жатыр екен.

Сонда да болса Камерон бет алған сапарынан қайтпай ілгері қарай жүре берген. Оның көздеген мақсаты, қайткен күнде де мұхиттан мұхитқа бару үшін материкті кесіп өту еді. Унианслиб, Угунда арқылы жүріп Какуэлге жетіп, Ливингстонның күнделік дәптерін тауыпты.

Камерон Танганьика көлін кесіп өтіп, Бамбар тауынан асып Луалаба өзенінен де өткен. Сосын ол жуықта ғана болып кеткен құл саудагерлерінің шабуылы нәтижесінде, адамдары қырылып иесіз қалған Килембу, Уруа, Ломанның жоғарғы жағы, Улуд пен Ловал өлкелеріне барды. Гэрристің Дик Сэнд пен оның жолдастарың адастырып апарған Куанзаның ит мұрны өткісіз қалың орманын да кесіп өтті ол. Сөйтіп, жігерлі лейтенант ақырында Атлант мұхитының толқынын да көрді. Занзибардан шығып Бенгуэлладағы Сан-Филиппеге жету үшін үш жыл төрт айға созылған ұзақ сапар Камеронның екі жолдасы — доктор Дильон мен Роберт Маффаның басын жұтты.

Американ Генри Стенли көп кешікпей жаңалық ашуды ағылшын Камеронның орнын басты. Ливингстонды іздеп шыққан Американың «Нью-Йорк Геральд» газетінің бұл ержүрек тілшісі іздеген адамын 1871 жылы 30 октябрьде Танганьика көлінің жағалауындағы Уджуджиден тапқаны мәлім. Стенли Луалаба жағалауын толық зерттеуді бірнеше жыл кейінге қалдыруға ұйғарып, бұл сапарында тек үстіртін ғана танысып өтуіне тура келді. Стенли 1874 жылы Багамодан шығып, шығыс жағалауға енді ғана бет алған кезде, Камерон Орталық Африканың ну ормандарының бірсыпырасын аралап та үлгірген-ді. Сосын бір жыл тоғыз айдан кейін 1876 жылы 24 августа, халқы шешектен қырылып иесіз қалған Уджуджиден шығып, жетпіс төрт күн жол жүрген соң, өзінен бұрын Ливингстон мен Камерон соғып өткен жерге, еріксіздер базарының ең зоры Ньянгвиге жеткен.

Стенли Ньянгвиде болған кезінде Занзибар сұлтанының отряды Марунгу мен Маниуэм өлкелеріне жасаған қырғын шапқыншылығын өз көзімен көрген.

Стенли осы арадан Луалаба өзенінің жағалауын зерттеп, өзеннің сағасына дейін баруға ұйғарған. Стенлидің экспедициясында Ньянгвиден жалдап алған 140 адам жүк көтеруші және он тоғыз қайық барды. Оның отряды қадам басып шығысымен-ақ Оугусудың адам жегіш жабайыларымен шайқасып қалған. Өзеннің адам өте алмайтын жерлерінен айналып өтетін шақтарда қайықтарын сүйреп жүрген. Экваторда, Луалабаның солтүстік-шығысқа қарай бұрылған жерінде, елу төрт қайыққа лық тола тиелген жергілікті халықтар Стенлидің кішкене флотына бас салып шабуыл жасайды. Бірақ ержүрек зерттеуші дұшпанының шабуылына тойтарыс беріп, оларды қашуға мәжбүр еткен.

Сосын Стенли солтүстік ендіктің екінші градусына дейін өрлеп, Луалаба — Заирдың бас жағы, былай айтқанда Конго сияқты өзен екенін, Луалабаны бойлай жүрсе мұхитқа шығуға болатынын анықтайды. Стенли осы жолды өзі қалап алды. Оған жолшыбай күн сайын дерлік, жағалау халқының шабуылына тойтарыс беріп отыруына тура келді. 1877 жылы июньнің үші күні Массастың екі беті шың таспен қыспақталған жерлерден өткен кезде, Стенлидің бір жолдасы қаза тапты. Июньнің он сегізі күні Стенлидің қайығын ағыс айдап апарып тұп-тура Мбело сарқырамасына түсіреді, Стенлидің өзі өлім тырнағынан әрең құтылған.

Генри Стенли ақырында августың алтысы күні мұхит жағалауынан төрт күндік жердегі Ни-Санд қыстағына жетеді. Ол екі күннен соң Банца-Мбукске барған. Бұл арада экспедицияға жіберілген азық-түлік, қару-жарақтар күтіп жатқан-ды. Ақыр соңында Стенлидің экспедициясы теңіз жағалауындағы Бома деген бір кішкене ғана қаласымаққа тоқтап дем алуға ұйғарады. Африка материгін кесіп өту сапарындағы қиыншылық уылжыған жас жігітті жасына жеткізбей-ақ қартайтып жіберді (ол әлі отыз беске де жетпеген-ді). Бұл сапар Стенлидің екі жыл тоғыз ай уақытын алды, бірақ Луалаба өзенін сағасына дейін зерттеп шықты. Енді Африканың солтүстігіндегі бас күре тамыры Ниль дариясымен, шығыс жағындағы суының молдығы мен арна кеңдігі жағынан дүние жүзінде екінші орын алатын ұзындығы төрт мың екі жүз километр Луалаба өзені барлығы анықталды. Бұл өзен жер ыңғайына қарай Луалаба, Заир, Конго деп түрліше аталады да, Үлкен Көл аймағын Атлант мұхитымен ұштастырады.

Стенли мен Камеронның экспедициясы Анголаның солтүстігі мен оңтүстік шекарасын бойлай жүрді. «Пилигрим» мұхитқа ұшыраған уақытта, яғни 1873 жылы бұл өлкенің жері әлі зерттелмеді деуге боларлық еді. Бар болғаны батыс жақтағы еріксіздер базарының ең үлкені Ангола, құл саудасының орталықтары Вихо, Кассанго мен Казонде ғана екені мәлім болған.

Сөйтіп, американ Гэррис Дикті және қиын жағдайға көндікпеген жас әйелді, бейшара ананың безгектен өлгелі жүрген бөбегін көрген бойда-ақ құл саудагерінің ашкөздік аранын ашатын бес негрді мұхит жағалауынан жүз миль алыстатып, үңірейген көрдей боп қурап жатқан жерге адастырып әкелген-ді.

Иә, бұл Оңтүстік Америка емес, Африка, егер апатқа ұшырағандар Оңтүстік Америкада болса, оларға жергілікті халықтар да, жабайы аңдар да тіптен ayа райы да қорқынышты қауіп төндіре алмас еді, мұхит жағалауы мен Анд бөктерінің аралығында сансыз халық орналасқан шұрайлы жер жұмағы бар, оған кез болған әрбір саяхатшы тоқтап дем аларлық жай таба алады. Апатқа ұшырағандар Перу мен Боливияның бұл сияқты тамаша жерінен өте алыстап кетті, егер арам ниетті сұмның қолы кеме бағытын басқа жаққа бұрмаған болса, «Пилигримді» дауыл айдап сол меймандос жерге апарып тастауы сөзсіз еді.

Бірақ «Пилигримнің» келіп жығылған жері Африка. Бұл нағыз үрейлі Анголаның өзі, оның қараңғы түкпіріне, құл айдаушылардың шыбыртқылары шартылдап құлдар керуені шұбырып жатқан үрейлі жеріне, тіптен Португалия өкіметінің отаршылдары да барып көрмеген.

Негороның опасыздығы еріксіз айдап келтірген бұл жер туралы Дик Сэнд не біледі? Оның білетіні өте аз. Ол XVI— XVII ғасырлардағы миссионерлердің жазып қалдырғандарын оқыған, Сан-Паоло де-Лоандтан шығып Заирды бойлай жүрген португал саудагерлерінің саяхаттары туралы оқыған. Ақырында доктор Ливингстонның 1853 жылғы зерттеу сапарына жазған есепті баяндамасымен танысқан. Жүрексіз қорқақ адамдардың үрейін алуға осы сияқты аз мәліметтің өзі-ақ жеткілікті.

Шынында да жағдай өте нашар еді.

Екінші тарау

ГЭРРИС ПЕН НЕГОРО

Дик Сэнд бастаған кішкене отрядтың қонып жатқан жерінен үш мильдей қашық тоғай ішінде екі адам кездесе кетті. Олар — Гэррис пен Негоро қалың өскен папирус өсімдігінің арасымен бұраңдай аққан ағысы қатты бір жыраның кемеріндегі жуан ағаштың түбіне келіп отырды.

Бұл екеуі біріне бірінің кездесіп тұрғаны осы ғана, енді олар соңғы шақтардағы бастарынан кешірген уақиғаларын әңгіме ете бастады.

— Сөйтіп Гэррис,— деді Негоро,— «капитан» Сэндтің отрядын әлде де болса Анголаның алыс түкпіріне таман алыстата түсуіңе мүмкіндік болмады ма? Өздері сол он бес жасар баланы осылай атайды ғой.

— Жоқ, достым,— деп жауап қатты Гэррис.— Оларды амалдап жағалаудан кем дегенде жүз миль алыстатып әкеттім, бұған да шүкірлік ету керек! Соңғы күндерде менің «жас достым» Дик Сэнд менен көзін айырмайтын болды. Оның маған деген күдігі ақиқатқа айнала бастады. Рас айтам!..

— Енді бір жүз миль жүрсе болғаны,— деп Негоро Гэрристің сөзін бөлді,— бұл адамдар біздің қолға түсуінде сөз жоқ еді. Дегенмен бұлардан айрылып қалмауға былай да тырысып бағармыз.

Гэррис иығын қозғап бүлк еткізді.

— Олар қайда барар дейсің? — деді ол.— Негоро, мен өз қара басымды олардың арасынан зорға алып шықтым, нені атып тастағысы келгенін «жас достымның» көз қарасынан әлде неше рет ұққаным бар, ал енді мылтық дүкеніндегі бір фунт ақшаға он екі түйірден берілетін алша сүйегі менің ішіме жақпайтынын айта кетуім керек.

— Түсінікті,— деді Негоро.— Ол жігітпен менің де бір есептесуім керек.

— Қайтсін, сенің енді қай жағынан болса да толық етіп тіптен өсімімен төлей алатын мүмкіндігің бар ғой! Сапардың алғашқы күндерінде Анголаны Атакама даласы деп сендіру маған оншалықты қиынға соқпады. Өйткені, бір кезде менің ол жерде болғаным бар-ды. Сосын кішкентай Джек «резинка ағашы» мен шыбын торғайды көрсет деп әлек салды, оның шешесіне хин ағашы керек болды, ал енді әлгі ұзынтұра ағайына бар керегі жалтырауық қоңыз ғана. Шынымды айтайын, бар тапқырлығымды аямай сарып қылдым. Бip күні керікті түйеқұс деп ем, иланды да қойды, керікті түйеқұс деп нандырған соң, бұдан ары нендей қулық ойлап табуды өзім де білмедім. Иә, айтпақшы піл ізіне кездескеннен былай «жас достым» менің сөзіме иланбауға бейімденді. Қайдан пайда болғанын кім білсін, мұның үстіне гиппопотам тап болмасы бар ма? Адал адамдардың Бенгуэлладағы каторға түрмесінде жатуы қандай орынсыз болса, Америкада гиппопотам мен піл болады деу сондай өрескел, Негоро, сен бұған түсінесің ғой. Бұдан соң қарт негр бір ағаштың түбінен шынжыр мен ағаш бұғау тауып алды, шамасы оны қашқан еріксіздердің бірі қалдырып кетсе керек. Ақырында жақын маңайдан арыстанның ақырған даусы естілді. Арыстанның ақырғанын, мысықтың мияулағаны деп айта алмайтыныма өзің де қосылатын боларсың! Менің ендігі бітірерім атқа міне салып қашу ғана.

— Түсініп отырмын,— деді Негоро.— Дегенмен әлде де болса бір жүз миль ілгері таман жүре түскені жақсы болар еді.

— Ей, достым, мен қолымнан келгенінің бәрін істеп болдым,— деп Гэррис қабағын шытты. —Бір жақсы жері, сен бізден недәуір қашық жүрдің. Сенің сол маңайда жүргеніңді олар сезген сияқты. Онда Динго деген бір төбет бар... Сені оншалықты сүймейтін сияқты. Сен оған не жамандық істеп едің?

Әзірге түк те істегенім жоқ,— деді Негоро,— бірақ мен оның көп кешікпей сыбағасын беремін!

— Оқ жетерлік жақындасаң, сені Диктің өзі де сау жібере қоймас деймін; расын айту керек қой, менің «жас достым» асқан мерген. Өз қатарына қарағанда ол нағыз азамат.

— Әй, Гэррис-ай, ол қаншама ер болғанымен маған істеген иттігінің сазайын тартпай қалмайды,— деді Негоро.

Португалдың өңі сұрланып бетінен қаталдықтың нышаны көріне қалды.

Бір сәт үндемей отырысты, сосын американ тағы сөз бастады.

— Негоро,— деді ол,— кеме қираған жердің маңында біз екеуміз ойламаған жерден кездесе кеттік қой, сондағы сенің маған айтып үлгіргенің, мүмкіндігі болғанынша жолдастарымды неғұрлым алысырақ әкете гөр деп өтінген едің. Бірақ сен соңғы екі жыл ішінде өзіңнің не істеп, не қойғаның жайында тіс жарып үндеген жоқсың. Ал екі жыл деген уақыт біздің өмірге аз мерзім емес. Альвец қарттың еріксіздер керуенін бастап Кассангодан кеткен күніңнен бері бүгінге дейін сен туралы ешбір хабар естімедік. Расын айту керек қой, сені ағылшындардың күзетші кемесіне ұшырап нашар жағдайға душар болды да, ақырында дарға асылған шығар деп шамалаған едім.

— Гэррис достым, менің тағдырым осылай тынудың аз-ақ алдында қалды.

— Оқасы жоқ, бәрібір, дардан өзің де қашып құтыла алмайсың ғой.

— Рақмет!

— Қайтерсің,— деп жауап қатты Гэррис философиялай сөйлеп.— Біздің кәсібіміз бұлтарғысыз бip тәуекел ғой. Африка жағалауында құл саудасымен шұғылданушыларға өз

төсегінде жатып тыныш өлу бұйыра қоймас деймін, осыған мойынсұну керек. Демек сен ұсталған екенсің ғой?

— Иә, ұсталып едім,

— Ағылшындарға ма?

— Жоқ, португалдарға.

— Жүкті өткізбей тұрып па, әлде өткізіп болған соң ба?

— Өткізіп болған соң,— деп жауап қатты Негоро шамалы қобалжи түсіп.— Португалдар өздері құл саудасынан әбден байып алып, енді оған қарсы болғанси қалыпты. Біреулер мені білдірсе керек. Менің ізіме түсіп, ақыры ұстады.

— Сонымен, сені соттады ма?..

— Өмірлік каторга жазасын Сан-Паоло де-Лоанд түрмесінде өтеуге үкім шығарды.

— Өңшең ғана жындар-ай! — деп айқайлады Гэррис.— Каторга! Таза ауада еркін жүріп өмір сүруге әдеттеніп қалған сенімен мен сияқтыларға бұдан артық сұмдық болар ма? Мен бұдан гөрі дардың өзін-ақ артық көрер едім.

— Дарға асылған адам қаша алмайды ғой, ал енді каторгадан...

— Сен қашып құтылдың ба?

— Иә, Гэррис. Мені каторгаға апарған соң, дәл он бес күннен кейін Жаңа Зеландиядағы Оклендке баратын ағылшын пароходының трюміне кіріп тығылдым. Мен тұщы су құйылған кеспектер мен консерв толтырылған ящиктер арасына жасырынған едім, баратын жеріме жеткенше азық пен суға тарыққаным жоқ. Жарық көрмей өнебойы қараңғы трюмде жата беру әбден діңкеме тиді. Бірақ пароход ашық теңізде келе жатқанда палубаға шығу дегенді ойлаудың да керегі жоқ. Басым трюмнен қылт етсе болғаны, сол сәтте мені ұстап алып қайтадан қамап тастайтынын, еркімнен айрылып тартатын азабымды тарта беретінімді жақсы түсіндім. Оклендке барған соң олар мені ағылшын үкіметіне тапсырады, сосын менің қол-аяғымды кісендеп Сан-Паоло де Лоандқа кері қайырып жатпай-ақ дарға өздері де аса салады. Осы жағдайлардың бәрін ескере келіп кісі көзіне түспей, аты-жөнімді білдірмей қараңғы түнекте жата беруді дұрыс көрдім.

— Билет те алмадың ба? — Гэррис қарқылдай күлді.— Туу, достым-ай, ұялмадың ба? Әрі ұрлап мініпсің, оның үстіне дайын тамақ!

— Иә, алғаным жоқ,— Негоро күрсініп қойды,— отыз күн тар трюмде қамалып жату...

— Бірақ, Негоро, оның бәрі енді өткен іс қой! Сөйтіп, Жаңа Зеландияға, маврлар еліне бардың ба? Бірақ сен онда тұрып қалған жоқсың ғой. Сен қалай қайтып келдің? Тағы да трюмде жасырынып па?

— Жоқ, Гэррис. Мендегі бір ғана ой, Анголаға қайта оралып, жаңадан құл саудасына кірісу болды.

— Иә,— деді Гэррис,— біз өз кәсібімізді жақсы көреміз ғой... біз оған әдеттеніп қалдық...

— Ұдайы он сегіз ай...

Негоро осы арада әңгімесін кілт тоқтата қойды. Ол Гэрриске үндеме дегендей белгі берді де, демін ішіне тартып, ағаш арасынан шыққан сыбдырға құлақ түрді.

— Гэррис,— деп сыбырлады ол,— папирус арасынан әлдененің сыбдыры естіледі.

— Білейік не екенін,— деді Гэррис, мылтығын кезене ұстап бәсең үнмен.

Олар ұшып тұра келді де, сақтана қарап сыбдыр шыққан жаққа қарай құлақтарын тікті.

— Ештеңе жоқ қой, қағыс естіген боларсың,— деді Гэррис.— Жаңбыр артынан сай-саланың суы тасып әдеттегіден қатты ағатын дағдысы ғой, сенің естігенің судың сылдыры болар. Достым, сен өткен екі жылдың ішінде орман шуылын жатырқап қалсаң керек. Бұның ешқандай оқасы жоқ, кешікпей-ақ қайта дағдыланып кетерсің. Басыңнан кешірген уақиғаңды айта бер. Сосын келешектегі істейтін ісімізді кеңесейік.

Негоро мен Гэррис анжир ағашының түбіне қайта отырысты, португал өзінің үзіліп қалған әңгімесін жалғай берді.

— Ұдайы он сегіз ай Оклендте тұрып көңілсіз өмір өткіздім. Сәті түсіп, кісі көзіне түспей трюмнен шығып жер бастым. Бірақ қалтам көк тиынсыз бос болатын, оны айналдырып қараған кісі бір доллар таппас еді. Аштан өлмеудің шарасын көздеп, жұмыстың нендей түрі болса да істей беруіме тура келді...

— Демек, сен кәдімгі адал ниетті адамдар қатарында еңбек істеген болдың ғой?

— Дәл үстінен түстің, Гэррис.

— Алда ғана бейшара-ай!

— Сол уақытта менің үнемі іздестіргенім сол қарғыс атқан жерден құтылудың шарасы болды. Бірақ көпке дейін ыңғайы болмады. Ақырында «Пилигрим» деген кит аулайтын кеме Окленд портына келіп тоқтады.

— Кәдімгі Ангола жағалауында қирайтын кемені айтып отырсың ба?

— Дәл соның өзі. Миссис Уэлдон өзінің кішкентай бөбегін алып, қасына Бенедикт деген немере ағасын ертіп, жолаушылар қатарында сол кемемен жолға шығатын болды. Сәті түсіп, әлгі кемеге оп-оңай қызметке орналаса қалдым: өйткені мен еріксіздер таситын кемеде капитанның екінші жәрдемшісі болып қызмет істеген бұрынғы теңізшімін ғой «Пилигрим» капитанына барып, өзімді қызметке алуын өтініп ем, оған матрос керек емес екен. Менің бақытыма, кеменің аспазы қашып кетіпті. Ол ас пісіре білмейтін нашар теңізші болған. Бұл жағдайды білген соң, мен тәжірибелі кеме аспазы едім дегенді айттым. Менен жақсы аспаз таппаған соң, капитан Гуль мені аспаздыққа жалдап алды Арада бірнеше күн өткен соң «Пилигрим» Жаңа Зеландия жағалауынан якор көтеріп жолға шықты...

— Бірақ,— деп Гэррис оның сөзін бөлді,— «жас достымның» сөзінен менің ұққаным, «Пилигрим» Африка жағалауымен жүзуге ұйғармаған. Ал кеме бұл араға қалай келіп қалды?

— Дик Сэнд бұл жағдайды күні бүгінге дейін білмейтін болса керек,— деп жауап қатты Негоро,— мұның мәнісіне әлі де болса түсіне қоюы екіталай. Бірақ, Гэррис, бұл уақиғаның қалай болғанын саған айтып түсіндірейін, егер қаласаң, менің бұл әңгімемді өзіңнің «жас достыңа» бір ұтыры келген кезде қайталап айтарсың.

— Неге айтпасқа! — деді Гэррис қарқылдай күліп.- Айта бер достым, айта бер!

— «Пелигрим»,— деп Негоро әңгімесін сабақтады,- Вальпарайсоға қарай бет алды. Менің аспаздыққа жалданғандағы мақсатым, тек қана Чилиге жетіп қалу еді. Өйткені Чили Жаңа Зеландия мен Анголаның жарым жолында ғой, онда жетсем, Африканың батыс жағалауына бірнеше мың миль жақындап қаламын. Бірақ жағдай жолда да өзгерді. Оклендтен шыққан соң, үш жұмадан кейін кит аулап жүріп капитан Гуль мен бірге матростары да түгелдей қаза тапты. Бұл күні «Пилигрим» бортында бар болғаны екі-ақ теңізші қалды, оның біреуі жас матрос Дик Сэнд, екіншісі — кок Негоро.

— Сөйтіп, сен кеменің капитаны болып алдың ба? —деп сауал берді Гэррис.

— Алғашқыда бұл үміт менің бойымды билеп еді. Бірақ басқалардың маған сенбейтінін байқадым. Бәрібір, мұндай жағдайда кемедегілерге өкімімді жүргізе алмас едім. Сондықтан ойлана келіп бұрынғы қызметім — «Пилигрим» аспазы күйімде қала беруді мақұл көрдім.

— Демек, кеме Африка жағалауына кездейсоқ келіп қалған екен ғой?

— «Жоқ, Гэррис,— деді Негоро,— біз «Пилигримнің» қираған жерінде ойда жоқта кездестік қой, міне, кездейсоқ деп осыны айтуға болады. Кеменің беталысын басқа жаққа бұрып, оны Ангола жағалауына келтірген мына мен боламын! Сенің «жас достың» теңіз ісіне аузынан ана сүті кетпеген шіп-шикі бала, ашық теңізде кеменің қай жерде екенін компаспен, лагпен ғана шамалай алады. Сөйтіп, бір сәті түскен күні лаг теңіз түбіне кетті. Тағы бір сәті түскенде нактоуз астына бір қарыстай жалпақ темір қойып, компас тілін басқа жаққа бұрдым, дауыл қуалап атқан оқтай зымыраған «Пилигримнің» бағыты кенет өзгере қойды... Сапарымыздың неліктен мұншалықты ұзаққа созылғанына Дик Сэнд түсіне алмады. Әйтсе де оның орнында қаншама тәжірибелі басқа теңізші болса да, бәрібір, тұйыққа қамалар еді. Горн мүйісін айналып кеткенімізді бала білмей де қалды, бірақ бар ғой, Гэррис, мен сол мүйісті тұман арасынан байқап қалдым. Бұдан соң көп кешікпей-ақ нактоуз астына қойған темірді қайта алып, компас тілін бұрынғы қалпына келтірдім. Құйындатқан дауылдың айдауымен зымырап келе жатқан кеме, солтүстік-шығысқа беттеп тұп-тура Ангола жағалауына қарай тартты.

— Дәл осы кезеңде,— деп Гэррис іле түсті,— сенімен кездессін, сенің жолдастарың мен достарыңа басшылық етсін деп осы жағалауға кездейсоқ жағдайдың мені айдап келтіре қойғанын айтсайшы! Олар өздерін Америкадамыз деп күдіксіз сенген еді, сондықтан да Анголаны төменгі Боливия деп оларды оңай алдауыма мүмкіндік болды... Ол жердің расында да біріне бірінің ұқсастығы бар.

— Олар шынында да Анголаны Боливия деп білді. Сондай-ақ Диктің өзі де Тристан д'Акунья аралын Пасхи аралы деп алжасқан.

— Оның орнында басқа біреу болса, бәрібір, осылай қателесер еді.

— Білемін, Гэррис, әрине, Диктің қателескенін пайдаландым. Соның арқасында миссис Уэлдон мен оның жолдастары жағалаудан жүз миль жерде, Экваторлық Африкада, түк панасы жоқ ашық далада қонып жатыр.

— Бірақ енді олар өздерінің қайда екенін білді ғой.

— Біле берсін, білгенде қайтеді? — деп даурықты Негоро.

— Сен бұларды қайтпексің? — деп сұрады Гэррис.

— Қалағанымды істеймін,— деді Негоро.— Ал сен маған мынаны айтшы, біздің қожайын Альвец мырзаның жайы қалай? Ол қартты көрмегеніме екі жылдан асып бара жатыр.

— О, ол талайды көрген кәрі тарлан ғой, тұрмысы өте жақсы! — деді Гэррис.— Сені көрсе қатты қуанады.

— Ол бұрынғысынша Бихода тұра ма? — деп сұрады Негоро.

— Жоқ, достым, ол өзінің «конторын» Казондеге көшіргеніне бір жыл болды.

— Жағдайы жақсы ма?

— О, айтарың бар ма! Ол ант соққанның жағдайы жақсы ғой,— деді Гэррис дауысын көтере сөйлеп.— Дегенмен құл саудасын жүргізу әсіресе осы жағалауда күннен күнге қиындап барады. Португалия үкіметі бір жағынан, ағылшынның күзетші кемелері тағы бір жағынан,— құл жеткізу ісіне барынша кедергі жасауда. Тек қана бір жерде — Анголаның оңтүстік жағында, Массамедес маңында қара товарларды жайбарақат тией беруге болады. Сондықтан қазіргі уақытта бүкіл барақ біткен еріксіздерге лық тола, оларды Испания отарларына жөнелту үшін кеме күтудеміз. Бенгуэлла мен Сан-Паоло де-Лоанд арқылы жүк жөнелтуге болмайды деседі. Губернатор мен чиновниктер бұл жөнде тыңдағысы да келмейтін көрінеді. Альвец қарт Африканың ішкі аймақтарына барып орналасуды ойластырып жүр. Енді жөнелтілетін керуенді Танганьика ауданында жабдықтамақ. Ол ара тоқыма товарларды құл мен піл сүйегіне айырбастауға өте тиімді. Жоғарғы Египетпен, Мозамбикпен саудамыз әзірге жаман емес, онда сатылатын еріксіздер Мадагаскардан келтіріледі. Бірақ жуық арада құл саудагерлеріне істейтін жұмыс қалмайды-ау деп қорқам. Африканың ішкi аудандарына ағылшындар күн құрғатпай келіп бекініп жатыр. Жасыл соққыр Ливингстон!—Үлкен Көл өлкесін зерттеп болды, енді оның Анголаға бару ойында бар. Лейтенант Камерон деген біреу шығыстан батысқа қарай бүкіл материкті кесіп өтпекші деседі. Американ Стенли деген де оның істегенін істемек дегенді тағы естідім. Негоро, бұл зерттеушілер бізге зиянын қатты тигізеді. Егер де біздер өз мақсатымызды жақсы түсіне білсек, шақырусыз келген меймандардың бірде-бірін Европаға қайта оралып, орталық Африкадағы өздерінің көрген-білгендерін оттамайтын етер едік.

Егер Гэррис пен Негороның кеңесін көлденең біреу естісе, мына құрметті саудагерлер бір аса маңызды іс жөнінде пікір алысып отыр екен дер еді. Бұл екеуі бір таймақта немесе бір қап кофе туралы емес, «тірі товар» жөнінде келісіп отыр екен деп кім ойлай қойсын? Бұл «саудагерлер» әділеттікті әділетсіздіктен айырмайтын адамдар. Бұларда ар-намыс, ұят және басқа адамгершілік белгілері бір заманда болды да, бірақ құл саудасының жан түршігерлік қаталдығына қатыса жүріп, әлгі қасиетті әлдеқашан жоғалтқан.

Гэррис, құл саудагері Альвецтің бұрынғы агенті Негороны екі жыл шетте жүрсе де өзгермеген екен деп сүйінді. Негоро бұрынғысынша қылмыстың нендей түрі болса да істей беруге әзір еді. «Пилигримде» апатқа ұшырағандардың келешектегі тағдыры туралы жолдасының пікірі қандай, Гэрристің біле алмай отырғаны тек қана осы. Сондықтан:

— Ал енді сен маған мынаны айтшы,— деп сұрады Гэррис,:— өзіңнің бұрынғы жолдастарыңнан қалай құтылмақсың?

Негоро көп ойланып тұрған жоқ, жауапты тез қайырды. Шамасы, бұл жөндегі жоба оның ойында көптен-ақ қайнап піскен тәрізді.

— Біреулерін құлдыққа сатамын, қалғандарын...

Португал айта бастаған сөзін аяқтамады, бірақ оның түнеріп кеткен беті, жаңағы сөзінің жалғасын ауызбен айтылған сөзден де анығырақ білдіріп тұрды.

— Олардың кімдерін сатпақшысың? — деп сұрады Гэррис.

— Миссис Уэлдонға еріп жүрген негрлерді,— деді Негоро.— Том кәрі ғой, оған көп алып болмас, бірақ ана төртеуі қылшылдаған жастар, Казонде базарында оларға жақсы баға алуға болады.

— Дұрыс айтасың, Негоро!—деді Гэррис.— Ол төртеуі тым ірі де жұмысқа шыдамды негрлер ғой, ішкі Африкадан келтірілген «хайуандар» сияқты емес. Олардың тиімді бағаға өтетіні өзінен өзі белгілі. Америкада туған негр, Ангола базарында сирек кездесетін товар. Бірақ,— деп ол сөзін жалғастыра берді,— сен маған мынаны айтуды ұмытып барасың: «Пилигримде» нақтылы ақша бар ма еді?

— Ауыз жарырлық түк те жоқ! Қалтама түсіре алғаным небары бірнеше жүз доллар. Сәті түссе, менің көп ақшалы болатын басқа да товарларым бар...

— Достым, оларың қандай товарлар? —деп сұрады Гэррис білуге құмартып.

— Түрліше, — деп Негоро шорт қайырды.

Шамасы, ол өзінің артық сөйлеп жібергеніне өкініп қалса керек.

— Демек, ендігі қалғаны, бұл қымбат товарды қолға түсіру ғана? — деді Гэррис.

— Қолға түсіру соншалықты қиын болып па тәйірі? — деді Негоро.

— Жоқ, достым. Осы арадан он шақты миль теңіз жағалауында араб Ибн-Хамис бастаған еріксіздер керуенінің лагері бар. Олар Казондеге жүру үшін менің қайтуымды ғана күтіп жатыр. Керуенді айдап келе жатқан жергілікті халықтан алынған солдаттар тым көп, бала капитанды жолдастарымен қоса тұтқынға алатын күш артығымен жетіп жатыр. Егер менің «жас достым» Куанза өзеніне қарай жол тартуға ниеттенсе...

— Егер ниеттенбесе қайтер едің? — деп Негоро Гэрристің сөзін бөлді.

— Әрекеттенер деймін! — деді Гэррис.— Ол ақылды бала ғой, және ол жақтан өзіне қауіп төнеді деп ойламайды да. Дик Сэнд жағалауға қайта оралғанда біз жүрген жолмен жүрмейді. Орман аралап жүрсе, адасудан көз ашпайтынын өзі де жақсы біледі. Мұхитқа құятын бірер өзенге жетуге тырысады ол, сосын салмен төмен ағуға қамданады. Бұдан басқа оның аман құтылатын жолы жоқ. Мен ол баланы әбден сынап білдім, ол тап осыны істейді.

— Иә... сөйтуі де ықтимал,— деді Негоро шамалы ойлана түсіп.

— «Ықтимал» демей-ақ, «сөзсіз солай етеді» десең де болады,— деді Гэррис дауысын көтере сөйлеп.— Мен бұған «жас достымның» өзі Куанза жағалауында менімен кездесетін боп сөз байласқандай-ақ сенер едім.

— Демек, кідірмей жүруіміз керек болды ғой,— деді Негоро.— Ол баланы мен де жақсы білемін. Бір сағат уақытты бекерге өткізбейді, біз одан айламызды асыруымыз керек.

Несі бар, жүру керек болса, жүрейік!

Гэррис пен Негоро жүргелі жатыр еді, папирустың қалың жерінен, португалды абыржытқан манағы сезікті сыбдыр қайта естілді.

Негоро тұрған жерінде қалшиып қатты да қалды.

Сол сәтте иттің маңқылдап үрген дауысы естілді, ізінше қалың қаудың арасынан өзі де шыға келді. Ит орасан ірі екен, арқа қылшығын тікірейтіп, ауызын арандай ашқан, өздеріне шапқалы келе жатыр.

— Динго! — деп айқайлады Гэррис.

— О, бұл төбет енді аман құтыла алмас! —деді Негоро.

Ит португалға қарай ұмтыла берген сәтте, Негоро Гэрристің мылтығын жұлып алды да, кезене беріп басып қалды.

Иттің қаңсылаған аянышты дауысы тоғайды жаңғыртты, Динго өзен жиегін көмкерген қалың бұтаға кіріп ғайып болды. Негоро жүгіре басып өзен жағасына дейін барды.

Папирус сабақтарының бірнешеуіне қан тиіпті, жағалаудағы малта тастардың үстінде жосыла аққан қанның ізі жатыр.

— Бұл қарғыс атқан төбетпен ақыры есептесіп болдым,— деп айқайлады Негоро.

Гэррис тырс үндемей бұл екеуінің шайқасына қарады да тұрды.

— Байқап тұрмын, Негоро,— деді Гэррис,— бұл иттің тісі саған көптен-ақ қайраулы екен.

— Айтарың бар ма! Бірақ ақыры бұл оңбағаннан құтылдым ғой!

— Бұл төбет сені соншама неге жек көреді?

— Иә, ол екеуміздікі ескіден келе жатқан басараздық қой,— дей салды Негоро.

— Ескі бас араздық?—деді Гэррис оның сөзін қайталап.

Негоро әріптесінің бұл сауалына жауап қайырған жоқ. Мына сұм португал өткендегі бір ісін менен жасырып отыр екен деп ойлады Гэррис, бірақ ежелеп сұрай беруді өз басына лайық көрмеді.

Бірнеше минуттан соң сыбайластар жылғаны бойлай жүріп Куанзаға қарай тартты.

Үшінші тарау

ЖАҒАЛАУДАН ЖҮЗ МИЛЬ ҚАШЫҚТА

«Африка!.. Экваторлық Африка!..» Бұл үрейлі сөз Диктің құлағында өнебойы ызыңдады да тұрды.

Өткен жұманың ішінде болған уақиғаларды есіне түсіріп бала жігіт сол сұрақтардың жауабын іздестірді. «Пилигримді» осы үрейлі жағалауға келтірген нендей себеп? Оның Горн мүйісін айналып, бір мұхиттан екінші мұхитқа өтуіне не себеп болды? «Пилигрим» өзінің жүруге тиісті мөлшерлі жолынан екі есе артық жүрді, оның үстіне орасан тез жүрді ғой, сонда да болса көпке дейін жер қарасын көре алмадық, бұл қалай? Диктің ендігі жерде өзіне өзінің беретін сауалы осы ғана.

«Африка!.. Африка!..» деп қайталады Дик Сэнд.

Жұмбақты сапардың кезінде бірінің артынан бірі кезіккен күллі уақиғаны Дик Сэнд есіне түсірді. Қосалқы компастың қалай сынғанын, лагтың арқаны үзіліп су түбіне кету себебін де ойлады. Сол арада оған бір кенет шешім сап ете қалды: компасты бір суық қол сындырған шығар?

«Кемеде болғаны жалғыз-ақ компас қалып еді ғой,—деп ойлады ол.— Оның көрсеткен бағытын тексеретін басқа түрлі құрал жоқ. Бір түні ұйықтап жатып Том қарттың айқайымен оянып кеттім ғой... Кеме кормосында жүрген Негороны көрдім... Ол шегіне бергенде сүрініп құлап нактоузға соқтықты... Әлде компас содан бұзылған болар?»

Диктің ойы өрістеп қиялы ұлғая түсті. Ол көп ойланып, құпия сырдың түйінін тапты. Негороның қылығы сондайлық күдікті болғанын енді түсіне бастады. Ең басында «Пилигримнің» шыңға килігіп қирауына, ал қазір кеменің барлық жолаушыларына қауіп төнуіне себепші болған сан алуан кездескен кесел, кездейсоқ қырсықтардың бәрі Негородан болғанын сезді.

Ол оңбаған кім еді? Ешқашан теңізші болып көргенім жоқ деп ант-су ішіп еді ғой, онысы дұрыс па? Бұларды Африка жағалауына келтіретін пасық жобаны ойлап табу және оны жүзеге асыру тек қана тәжірибелі теңізшінің қолынан келмек.

Әйтсе де өткен шақтарда кейбір жағдайлар анықталмай қалғанымен, қазіргі уақытта бәрі де мәлім болды. Жасөспірім өздерінің Экваторлық Африкада екендерін, оның өте үрейлі жері, теңіз жағалауынан жүз миль қашық Анголада екенін анық білді... Гэрристің барып тұрған опасыз екендігіне оның ешбір күмәні қалған жоқ. Демек, американ мен португал бірін-бірі көптен-ақ біледі екен, кездейсоқ жағдай ол екеуін осы жағалауда жолықтырыпты. «Пилигрим» жолаушыларына деген қастандықты бұл екі сұм бірлесіп жасаған...

Бұл арада тек бір ғана мәселе түсініксіз. Ол оңбағандардың көздеген мақсаты не? Томды жолдастарымен қоса құлдыққа сату үшін тұтқынға алудан Негоро тайынбайды деуге болады. Португалдың Диктен кек алғысы келетіні де мәлім. Бұны да ақылға сиярлық мәселе делік. Ал енді миссис Уэлдон мен кішкентай Джектің не жазығы бар?.. Ол оңбағанға панасыз әйел мен нәресте не жазыпты?

Егер Дик Сэнд орайы келіп Гэррис пен Негороның тоғай арасындағы кеңесін естіген болса, миссис Уэлдон мен қасындағы бес негрге және оның өзіне нендей қауіп-қатер төніп тұрғанын, бұл жөнде ойлану керек екенін білер еді.

Жағдай жан түршігерлік. Сонда да болса бала жігіт қажыған жоқ. Ол теңіз бетінде капитан болып еді, құрғақта да капитан болды. Оның міндеті, миссис Уэлдонды, нәресте Джекті, тағдыры өз қолында тұрған басқа адамдарды да құтқару еді. Ол тек қана өз борышын орындауға кірісті. Орындайды да.

Дик Сэнд алдағы күндердегі кездесетін жақсылық пен жамандықты таразыға тартып, ақылға салып ұдайы екі-үш сағат ойланып еді, көрешек жамандығы басым көрінді. Сосын ақырғы шешімге келді де, тағдырына бойсұнып, асып-саспай түрегелді.

Жаңа шашырап келе жатқан күн сәулесі ағаш бастарын аймалай түсті. Дик Сэнд пен Том қарттан басқалары тегісінен тәтті ұйқыда жатыр.

Жас капитан қарт негрге таяу келіп:

— Том,— деді ақырын ғана,— сіз арыстанның ақырғанын естідіңіз, құл саудагерінің шынжыры мен ағаш бұғауын көрдіңіз, демек, сіз Орталық Африкада жүргенімізді білетін болдыңыз ғой?

— Иә, капитан, білемін.

— Олай болса, бұл туралы миссис Уэлдонға және өзіңнің жолдастарыңа тіс жарып үндей көрме! Бұны екеумізден басқа ешкім білуге тиіс емес. Бұл жағдайды дабыра қылып адамдардың үрейін алмауымыз керек.

— Иә... сіз дұрыс айтасыз, Дик...— деді қарт негр.

— Том,—деп ол сөзін жалғастыра берді,—біз бұрынғымыздан екі есе сақ болуымыз керек. Біздер дұшпан еліндеміз. Бұл аса қорқынышты ел, дұшпанымыз да сондай қауіпті... Жолдастарымызға,— Гэррис бізге опасыздық етті десек,— олардың сақ болуына соның өзі-ақ жетіп жатыр Олар жергілікті халықтың шабуыл жасауы мүмкін екен деп ойласын.

— Дик, менің жолдастарым сізге шын берілген адал дос екендігіне сенуіңізге болатынын білесіз бе?

— Білемін. Сіздің адал пікіріңіз бен тұрмыстағы тәжірибеңізге арқа сүйей алатынымды да білемін. Том, сіздер маған жәрдем етуден тартынбассыздар деймін?

— Әрқашан және қай жағынан болса да дайынбыз, капитан.

Дик Сэнд өз пікірін Томға түсіндірді. Бір жақсы жері, Гэрристің опасыздығы, өзінің пасық ниетін жүзеге асырудан бұрын әшкереленді, сондықтан Диктің өзіне және оның жолдастарына да қазіргі уақытта тікелей төніп тұрған қауіп жоқ-ты. Қашқан құлдың тастап кеткен шынжыры мен ағаш бұғауының ойда жоқта табыла қалуы, сосын арыстанның ақырған дауысы — осының бәрі американның арам ниетте екендігін уақытынан бұрын әйгіледі. Гэррис өзінің пасық ниеті әшкереленіп қалғанын білді де. сыбайластары күтіп жатқан жерге отрядты жеткізбей-ак қашып кетті. Соңғы күндерде Негоро өзінің ескі жолдасының ізімен келе жатқанын Дингоның қылығы да дәлелдеп еді. Негоро Гэрриспенен ендігі кездескен де болар, сөйтіп келешектегі қолданатын әрекеттерінің жобасын екеуі бірігіп жасап та қойған шығар. Болашақ шабуыл бірнеше сағат өтпей болмайды деп шамалады Дик, сондықтан осы уақытты пайдаланып қалуға ұйғарды ол. Олардың ақырғы көздеген мақсаты, мүмкіндігі болғанынша тезірек теңіз жағалауына қайта оралу еді. Сол арадан мұхит жағалауын бойлай жүріп (олар үшін солтүстікке немесе оңтүстікке қарай жүрудің де айырмасы жоқ-ты) жағалау маңындағы елге жетеміз деп шамалады Дик. Сонда барып өзінің туып-өскен еліне жететін мүмкіндікті күтуге тиіс.

Бірақ олар жағалауға қай жолмен барулары керек? Өздерінің келген жолымен кері жүрулері керек пе? Дик Сэнд бұл жолмен жүруді тиімсіз деп шамалады. Жасөспірім жолдың жақынын ұнатып төтелеп жүрер деп сенген еді Гэррис, құл саудагері өзінің бұл жобасынан алжаспады.

Шынында да, орман аралап өздерінің келген жолымен кері жүру бір жағынан мүлдем ойланбағандық болса, екінші жағынан, алғашқы шыққан жеріне қайта барар еді. Негоро да өзінің сыбайласын ертіп олардың соңынан барады. Ендігі қолданатын бірден-бір шара, із білдірмей өзенмен ағып кету ғана. Мұның тағы бір тиімді жағы жыртқыш аңдардан да қауіпсіз болады, бұл аңдар күні бүгінге дейін жолаушыларға маңдаспаған-ды. Салға мініп өзен бетімен төмен ақса, жабайы адамдардан да оншалықты қорқа қоймайды. Жақсы қаруланған жолаушылар берік байланған салдың үстінде дізе қосып, жергілікті халықтардың шабуылы тойтарыс бере алады. Үшіншіден, жол жүрудің бұл әдісі, жол азабынан жүдеп әбден титығы жеткен миссис Уэлдонға және оның кішкентай бөбегіне де аса жайлы болар еді. Егер миссис Уэлдонның жүруге шамасы келмесе, талдан зембіл тоқу қиын емес, әрине, оны көтеріп жүретін адамдар да табылады. Бірақ бес негрдің зембіл көтерумен екеуінің қолы байланады, ал Диктің есебінше ойда жоқта тап бола кететін шабуылға тойтарыс беру үшін жолдастарының қолдары бос болуы керек.

Сөйтіп, салға мініп өзенді төмен ақса, су үсті теңізшіге өз үйіндей ғой, жас жігіттің көңілі тыншаяр еді.

Ендігі мәселе, жақын маңайда кеме жүзе алатын өзеннің бар жоғын білу. Дик Сэнд ойлана келіп, сол маңайда өзен барлығын мына жағдайдан аңғарды. Мұхиттың шеті батыс жақта қалды. Шығыс жақтағы көкжиек тауға барып ұштасқан. Сөйтіп, «Пилигрим» апатқа ұшыраған жердің маңайынан барып Атлант мұхитына құятын өзеннің басы таудан шыққан немесе арна тауға жетпей-ақ оңтүстікке қарай кілт бұрылып кетсе керек. Қалай болғанда да кішкене отряд жақын маңнан өзен табуға тиіс, өзеннің өзі табылмағанымен, оның бірер тарауы табылады.

Бұл жобаға сенерлік Диктің дәлелі толық-ты. Енді жер ыңғайы өзгере бастады. Жол тауды бөктерлей тартты. Жер қыртысы дымқылдана түсіп, әр жерден шөп арасымен жыланша ирелеңдеп ағып жатқан бұлақтар көрінді. Шамасы бұл араның жер асты суы өте мол болса керек. Сапардың соңғы күндерінде отряд әлгі бұлақтардың бірін жағалап ұзақ жүрді. Керек бола қалса оны қайта іздеп табу қиын емес. Әрине, арнасы тар суы тапшы бұлақ суына сал ағызудың мүмкіндігі жоқ-ты. Бірақ сай-саланың бәрі қашан да болса өзенге барып құяды ғой, отряд сол бұлақты жағалай берсе, ағыспен бірге өзенге де барып жетер еді.

Том қартпен ақылдаса келіп, осы саланы жағалай берейік деген тоқтамға келді Дик Сэнд.

Күн көтерілісімен жолаушылар ұйқыдан оянып бірінен соң бірі бастарын көтере бастады. Миссис Уэлдон кішкентай Джекті ұйықтап жатқан күйі оятпастан Нанға ұстатты. Безгегі ұстап басылған соң баланың бордай бозарған өңі, көрген кісінің жаны ашырлық еді.

Миссис Уэлдон Дикке таяу келіп:

— Дик,— деді ол айналаға қарап алып,— Гэррис қайда кеткен? Көрінбейді ғой.

Жасөспірім Негоро мен Гэрристің қайда кеткенін жолдастарына айтпай-ақ қоюға ұйғарып еді. Бірақ американның опасыздығын жасырайын деген ойы жоқ-ты. Сондықтан ол қобалжымай-ақ:

— Гэррис мұнда жоқ,— деді.

— Әлде ілгері озып кетті ме? — деп сұрады миссис Уэлдон.

- Қашып кеткен,— деді Дик Сэнд.— Гэррис опасыз екен. Ол оңбаған Негоромен бірлесіп бізді осы араға келтіруге сөз байласқан.

— Оның сондағы көздеген мақсаты не екен? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Білмедім,— деді Дик Сэнд.— Бірақ менің бір білетінім, тезінен мұхит жағалауына қайта оралуымыз керек.

— Ол адам... опасыз,— деп күбірледі миссис Уэлдон.— Мен мұны сезген сияқты едім! Сен оны Негоромен сөз байласқан деп шамалайсың ба?

— Иә, миссис Уэлдон. Негоро өнебойы біздің ізімізбен келе жатты. Ол екі сұрқияны кездейсоқ жағдай кездестірсе керек. Және...

— Қашан қолға түскенде ғана болмаса, ол залымдар біздің соңымыздан қалмайтынын мен де білемін,— деді Геркулес сөзге араласып.— Мен ол екеуінің басын жарамын! — деп үстелді алып, шоқпардай жұдырығын түйе түсіп.

— Бірақ Джекті қайтер екенбіз?—деді миссис Уэлдон жұлып алғандай.— Сан-Феличедегі гациендке жетуге асығып-ақ едім. Балаға күтім керек қой!..

— Жағалауға жетсек болғаны, Джек бірден жазылып кетеді, ол араның ауасы таза,— деді Том қарт.

— Дик,— деді миссис Уэлдон,— Гэрристің бізге опасыздық еткеніне көзің жете ме?

— Иә,— жасөспірім жауапты қысқа қайырды, бұл тақырыпта сөз көбейтіп жатуды ұнатпаған еді ол.

Бала жігіт қарт негрге бір қарап алды да:

— Гэрристің опасыздығын Том екеуміз бүгін түнде әшкереледік. Егер қашып кетпегенде, өзін жайрататын едім.

— Демек, гациенд...

— Бұл маңайда ешқандай гациенд, ферма, тіптен қыстақ та жоқ! — деді Дик Сэнд.— Қайталап айтамын, миссис Уэлдон, кідірмей мұхит жағалауына жетуіміз керек.

— Келген жолымызбен бе?

- Жоқ, миссис Уэлдон. Біздер салға мініп өзен бойымен төмен ағамыз. Ағыс бізді теңізге апарады. Бұл жағдай бізді шаршатпайды және қауіпсіз сапар. Біз әлде де болса бірнеше миль жаяу жүреміз, ендігі қалған аз ғана уақытқа сізді шыдар деп...

- О, Дик, мен әлі тыңмын! —деді миссис Уэлдон көтеріңкі үнмен, өзін өзі көңілді де ширақ көрсетуге тырысып. Менің жүруге шамам келеді. Мен бөбегімді де көтеріп жүре аламын...

— Миссис Уэлдон, біздер ше, біздер не бітірмекпіз? — деді Бат ренжіген пішінмен.— Біздер екеуіңізді де көтеріп жүреміз!

— Иә, иә,— деп Остин іле түсті.— Екі ұзын сырғауылға екі таяқты көлденең таңып зембіл жасаймыз да, үстіне жапырақ төсейміз...

— Рақмет сіздерге, достарым,— деді миссис Уэлдон,— бірақ мен жаяу жүруді жақсы көремін... Жүремін де! Қане, жүрейік!

— Жүрейік! —деп Дик Сэнд жас келіншектің сөзін қайталады.

— Джекті маған беріңізші,— деді Геркулес.— Жүк көтеріп жүрмесем, тез шаршаймын.

Алып негр ұйықтап жатқан баланы ақырын ғана көтеріп алды, бала тіптен оянған да жоқ.

Мылтықтар тегіс оқтаулы, басқа қару-жарақтар да дайын. Қалған азық-түлік бір тай етіп буылған еді. Мұны Актеон арқалап алды; сөйтіп бәрінің де қолдары бос болды.

Бенедикт ағайдың арбиған ұзын аяғы болдыру дегенді білмейтін-ді, ол бүгінгі сапарға елден бұрын дайын болды. Гэрристің ғайып болғанын біле ме ол? Біледі деп айта салу ұшқалақтық болар. Бенедикт ағайдың әсіресе қазіргі уақытта Гэрриспен тіпті де ісі жоқ-ты, өйткені ол орасан зор қазаға ұшырап мүлдем қаусап қалған; көзілдірігі мен үлкейтіп көрсететін әйнегін бірдей жоғалтып сорлап еді.

Бенедикт ағайдың барынша қымбат санайтын екі құралын қонған жерде шөп арасынан Бат тауып алған, бірақ бұл жағдайды ғалым білмейтін-ді. Диктің маслихатымен Бат өзінің бұл құралдарды тауып алғанын Бенедикт ағайға айтқан жоқ-ты. Сақалды сәбидің бұдан былай тыныш жүретініне Диктің көзі жетті. Өйткені ол бейшара көзілдіріксіз көзінің алдындағыдан арыдағыны көрмейтін сау соқырдың өзі еді. Ғалымды Актеонның қатарына әкеліп тұрғызды да, оның қасынан бір қадам аттап шығушы болма деп нықыртты. Есінен айрылып еңсесі түскен ғалым қарсылық білдіруді есіне де алған жоқ, дегенге көніп, жетекке ерген соқыр сияқтанып, жолдастарына ілесіп жүре берді.

Кішкене отряд қонған жерінен он бес қадамдай ұзап шыға бергенде қарт негр тоқтай қалды.

— Динго қайда? — деп айқайлады ол.

— Бәсе, Динго қайда? — деді Геркулес.

Ол қайта-қайта қатты айқайлап итті шақырды... Сыбыс жоқ.

Дик Сэнд иттің жоғалып кеткеніне қатты қынжылды, Динго отрядқа төнген қатерді қашан да болса ескертіп тұратын сенімді күзетші еді.

— Динго Гэрриске еріп кетпеді ме екен? — деп сұрады Том.

— Гэрриске деймісіз? Жоқ... оған ермейді,— деп жауап қатты Дик Сэнд.— Бірақ ол Негороның ізіне тап болуы мүмкін: португалдың біздің ізімізбен келе жатқанын қашаннан берлі сезіп жүрді ол.

— Қарғыс атқан көк Дингоны көрсе-ақ болды, шамасы келсе өлтіріп тастайды, деп айқайлады Геркулес.

— Негоро Дингоны өлтірем дегенше, біздің төбет оның өзін өлтіріп тастамаса қайтсін,— деп Бат оған қарсы болды.

— Бұлай болуы да мүмкін,— деді Дик Сэнд.— Бірақ итке бола жолдан қала алмаймыз ғой. Егер Динго тірі болса бізді өзі іздеп табады, ол сондай ақылды төбет. Жүріңдер, достарым!

Күннің шыжығаны сонша, аспан айналып жерге түскендей. Таңертеңнен бастап-ақ көкжиекті қара бұлт торлап алған. Нөсер құйып келе жатыр. Күннің нөсерлеп жаумай ашыла қоятын түрі жоқ. Бір жақсы жері, ағаш арасы біркелкі салқын еді.

Қалың орманның сирей бастағаны байқалады. Әр жердей биік те қатты шөп басқан кең алаң көріне бастады. Осы алаңдардағы күрең тартқан орхидейлер, гүлдеп тұрған сарысы-көгі аралас имбирлер, үлпілдеген жайып тастаған жап-жасыл кілем сияқтанып көрінеді

Енді орман арасы адам өткісіз қалың емес, бірақ онда таң қаларлық алуан түрлі өсімдіктер бар. Мұнда аса бағалы май шығаратын пальма ағашы өскен, биіктігі сегіз — он фут келетін табиғи қоршау сияқты мақта бұталары да бар. Кейбір ағаштардың қабығын құрт тескен тесіктерден хош иісті шырыш ағып тұр. Айнала төңіректің бәріне жабайы лимон мен анар ағаштары, пальма мен делеб, баобаб, акация, мимоза ағаштары өскен. Тоғай арасында адамның мұрнын жарарлықтай бір хош иіс бар, бірақ бұл нендей өсімдіктің исі екенін ажырату қиын еді.

Жылдың жаңбырсыз құрғақ болатын маусымы еді, сонда да болса құнарлы жер сирек жауған жаңбырдан нәр алып ағаш біткеннің бәрі көздің жауын аларлықтай жап-жасыл боп жайқалып тұр.

Безгек ауруының құтырып тұрған кезі еді. Бірақ безгек болып ауырған адам, безгекті жұқтырған жерінен кетсе, жазылады депті Ливингстон. Ұлы саяхатшының бұл пайымдауын Дик Сэнд білетін-ді. Джектің безгегі ұстайтын мерзімді сағаты өтіп кетті, ал бала Геркулестің қолында тыныш жатып ұйықтай берді,—Дик Сэнд өзінің бұл үмітін миссис Уэлдонға айтты.

Отряд сақтана жүріп ілгері басты, әр жерде жаңа жүріп өткен адамның немесе аңның ізі жатыр. Бұта арасындағы жыланша ирелеңдеген жалғызаяқ жол бар жерлерде, жолаушылардың жүрісі өніп-ақ қалады. Бірақ толып жатқан кедергілерді жеңу үшін жолды саяхатшылардың өздері салуына тура келді. Кішкене отрядтың тасбақа аяңымен алға басуы Диктің жанын қинады. Шырмауық оралған ағаштардың түрі, такелажы оралып қалған кеме мачтасынан айнымайды. Көне заманның қайқы қылышы құсап кейбір ағаштардың бұтақтары иіліп қалған, оның қылыштан айырмасы тек қана дүзінде біздей өткір тікенек өскен.

Анголаның бұл бөлегін мекендейтін айуандар мен құстар неше түрлі өсімдігі сияқты сан алуан. Калың ағаштың төбені бүркеген көгілдір күмбезі астында ұшып-қонып жүрген құстардың есебі жоқ. Бірақ орман арасынан мүмкіндігі болғанынша білінбей неғұрлым тезірек өтуге тырысқан кішкене отрядтың құс атып мылтық дауысын шығаруға мүмкіндігі жоқ-ты. Бір жақсы жері, Африканың тағы аңдары соншама қауіпті болса да, жолаушыларға бірде-бірі ұшыраспады.

Керік тағы да көрінді, бірақ ол жүйрік жануарлар мына тоғайға сирек келетін адамдарды көрген бойда үркіп қаша жөнелді де, лездің арасында ғайып болды; сол күні көкжиектен бұлт сияқтанып аспанға қайта-қайта қою шаң көтеріле берді, бұл ауыр жүк тиелген арбаның сықырлай жылжығандағысы сияқты, буйволдардың топ-тобымен жөңкіле шыққандағы шаңы еді.

Дик Сэнд кішкене отрядты жылға бойлай жүргізіп, суы мол бір өзенге жеткізуге асықты. Отряд ешбір қолайсыз жағдайға кезікпей, түске шейін үш миль жол жүрді. Гэррис пен Негоро хабар-ошарсыз кетті. Динго да зым-зия жоғалды.

Отряд бамбук ағашының жыныс жеріне жетті де, тамақтанып дем алғалы тоқтады Ас ішіп отырғанда ешкім тіс жарып үндеген жоқ. Миссис Уэлдон кішкентай Джекті қайтадан өзі алып бөбегіне көз айырмай қызарумен болды. Оның асқа да мейлі шаппады.

— Миссис Уэлдон, сіз ас жеуіңіз керек,— деп Дик Сэнд қайта-қайта қиыла берді.— Ас жемей әлсіреп қалсаңыз қайтеміз? Жеу керек! Қазір тағы жүреміз, өзенге жетіп алсақ болғаны, сосын қиналмай-ақ төмен мұхитқа қарай ағамыз.

Дик Сэнд бұл сөздерді айтқанда, миссис Уэлдон тіп-тіке оның көзіне қарап отырды. Жасөспірімнің көзінде жеңімпаздық жігер мен ерліктің оты жанып тұрған. Миссис Уэлдон оған және шын берілген тіл алғыш бес негрге қарап, әлі де болса торықпау керек екендігін байқады. Иә, ол неге үміт үзе қойсын? Американың меймандос жеріндемін деп ойлайды ғой. Гэрристің опасыздығынан миссис Уэлдон қорыққан жоқ, өйткені алдағы уақытта одан келетін кесірді білмеген еді ол.

Жас келіншектің ойындағысына Дик Сэнд түсіне қойды да, оның қадала қараған көзіне кірпік қақпастан о да қарап, айтқан сөзінің шын екендігін байқатты.

Төртінші тарау

АНГОЛАНЫҢ ҚИЫН ЖОЛЫНДА

Сол сәтте кішкентай Джек оянып кетті де, титімдей қолдарымен анасының мойнынан құшақтады. Баланың көз жанары жайнап тұр. Безгегі қайталап ұстамады.

— Тәуірмісің, қарашығым?—деп сұрады миссис Уэлдон бөбегін бауырына қысып.

— Иә, мама,— деді Джек.— Бірақ шөлдеп қалыппын, сусын берші.

Салқын судан басқа оған анасының берері де жоқ еді.

— Менің Дик достым қайда? — деп сұрады бала бірнеше жұтым су жұтып таңдайын жібіткен соң.

— Мен мұндамын, Джек,— деді де Дик Сэнд баланың қасына келіп қолын ұстады.

— Ал менің Геркулес достым ше?

— Геркулес мұнда,— деп алып негр Джекке күлімсіреп жауап қатты.

- Ал, ат қайда? — деп ол сұрағын сабақтай берді.

- Ат жоқ, Джек! Қашып кетіпті! Саған енді мен ат боламын. Маған мініп жүргің келмей ме?

- Мінгенде қандай,— деді бала.— Бірақ сені жүргізе алар ма екем? Сенің жүгенің жоқ қой.

- Қысылатын түк те жоқ, маған жүген кигіз де, ауыздықтап алып,— Геркулес аузын аңырайта ашты,— дізгінін тартқылап шаужаулай бер.

— Жоқ, мен ақырын тартармын.

— Аямай-ақ қой! Менің аузым мықты.

— Ал, мистер Гэрристің фермасы қайда? — деп сұрады бала.

— Қашық емес, қазір-ақ жетеміз;—деді миссис Уэлдон.— Иә, қазір-ақ... қазір-ақ...

— Жүруге рұқсат па? — деп сұрады Дик Сэнд, бұл әңгімені қысқартқысы келіп.

— Ықтиярың білсін, Дик,— деп жауап қатты миссис Уэлдон.

Отряд қауырт жиналды да, бұрынғы тәртібімен жолға шықты. Жылға жағалауынан ұзап кетпеу үшін орманның қалың жерлеріне кіре жүретін болды. Бір кезде бұл арада жол болыпты, бірақ оны шөп-шырмауық басып енді оның жол аты жоғалған. Отряд бір мильдей жердің қалың бұтасын жарып өтті, жол салып өту үшін, сол бір мильдің өзіне ғана үш сағаттай уақыт кетті. Негрлер тынбастан жұмыс істеп жол салуға тура келді. Геркулес кішкентай Джекті Нанға ұстата салып, о да жұмысқа кірісті; ырс-ырс етіп, балтасын оңды-солды сермеп, тоғай ішінің астаң-кестеңін шығарды, қалың бұтаны жарып жалғыз аяқ жол салды.

Бір жақсы жері, жолаушылар кешікпей-ақ бұл сияқты қажытарлық жұмыстан құтылды. Орман арасынан бір жалпақ жол кездесті, жол сүйірлене барып жылғаға тіреліпті де, одан ары жылға жағалауын бойлап кете беріпті. Бұл шұбырған пілдердің жолы екен. Шамасы осы жылға, бірнеше жүз пілдің топ-тобымен шұбырып келіп су ішіп жүрген суаты болса керек. Борпас жерлерде алып денелі, қалың терілі хайуандардың жуан аяқтарының кіріп кеткен терең іздері жатыр. Бірақ бұл жолмен жүрген тек қана пілдер емес, басқалардың да жүргендері көп кешікпей мәлім болды. Бұл жолмен талай рет адамдар да шұбырған, бірақ олар өз ықтиярларымен шұбырмаған: ол адамдарды таяқтың астына алып, қасапқа апаратын малша айдап шұбыртқан. Көп жерлерде жабайы аңдар мүжіп тастаған адам сүйектері шашылып жатыр. Олардың арасында шынжырымен жатқан сүйектер де бар.

Орталық Африкадағы ұзын жолдардың бойы адам сүйегінен қарақшы тұрғызылған секілді, ол жақта мұндай жолдар аз емес. Кей кездерде еріксіздер керуені әлденеше жүз миль жол жүреді. Бағы ашылмай сорлары қайнаған құлдар қатал хавилдардың шыбыртқысы астында адам төзгісіз жағдайда шалдығып болдырудан, ауырып-сырқаудан жолшыбай мыңдап қырылады. Ал енді керуенге тамақ жетіспей қалады-ау деген қауіпті жағдай бола қалса, айдаушылардың қырып тастайтын адамдары не сан! Иә, солай! Мұның таң қаларлық түгі де жоқ. Егер де құлдарды асырарлық азық болмай қалса, қалай болса солай атып тастайды, пышақпен жарып немесе қылышпен шауып өлтіреді... Бұл сияқты айуандықпен қан төгетін кезеңдер сирек кездесетін жағдай емес.

Бұл еріксіздер керуенінің жолы еді. Диктің өзі де, оның жолдастары да аттаған сайын дерлік адам сүйегінің үйіндісіне кездесе берді. Адам сыбдырының жақындағанынан үркіп ірі-ірі ешкіемерлер қаша жөнеледі. Жерден шабан көтеріліп ұшқан қара құстар ауада қалықтап жол бойын айналып жүрді.

Миссис Уэлдон жан-жаққа көз тастап келе жатыр, бірақ ешнәрсе көрмеген кісі сияқты. Гэрристің опасыздығымен Африканың алыс түкпіріне келіп кірген кішкене отрядтың халін жолдастарына айтып шындықты мойындамай, бала жігіттің мұхит жағалауына қайта қайтқандағы көздеген мақсаты не, миссис Уэлдон осының мәнісін сұрап қала ма деген ой Диктің мазасын кетірді. Бір жақсы жері, маңайдағы болып жатқан уақиғалармен жас келіншектің ісі болмады. Ұйықтап келе жатқан бөбегін өзі алып аналық мейірбанын нәрестеге аударды ол. Нан оның қатарында келе жатты, бір жақсы жері, кәрі негр әйелі болсын, жас келіншектің өзі болсын, Диктің тынышын кетіретін сауал жөнінде ешқайсысы жақ ашып үндеген жоқ.

Том қарт басын жерге салып төмен қарап келе жатты, жол бойындағы адам сүйегінің шашылып жату себебін ол жақсы білетін-ді.

Томның жолдастары айналаға таңдана қарап келе жатты. Олар жер сілкінудің салдарынан аударылып қалған ұшы-қиыры жоқ көп моланың арасымен жүріп келе жатқан сияқты еді. Бірақ мұның мәнісін Диктен ешқайсысы сұраған да жоқ.

Осы арада жылға арнасы кеңейіп, суының да недәуір тереңдей түскені байқалды. Ағысы да шабандай бастаған еді. Көп кешікпей осы жылғаның өзі кеме жүзе алатын өзенге айналады немесе Атлант мұхитының өзіне барып құятын үлкен өзеннің біріне қосылады деп үміттенуге боларлық еді.

Жас капитан отрядқа кездесетін не-не ауыр халдерді елең қылмастан жылғаны жағалап жүре беруге бел байлады. Сондықтан да судан бұрылып басқа жаққа кеткен жолдардың ешқайсысына түспей жылға жағалап жүруге ұйғарып еді.

Кішкене отряд қалың бұтаны тағы жарып өтетін болды. Шырмауық оралып қалған ит мұрны өткісіз қалың бұталарды аттаған сайын балтамен кесіп жол салу керек. Бірақ бұл орман мұхит жағалауының адам өткісіз жыныс орманына ұқсамайды: мұнда ірі ағаштар сирек өскен. Оқта-текте биік ағаштардың арасынан ерекше сорайып тұрған бамбуктер кездеседі. Жолаушылар бірінен бірі айрылып адаспау үшін ербең ете қалған кейбір қурайларды, анда-санда қылт ете түскен Геркулестің басын межеге алатын-ды.

Күндізгі сағат үштің шамасында отряд ақыры тоғайдан құтылды. Жер бейнесі кенет өзгеріп кетті. Жолаушылардың алдында, жылдың жаңбырлы маусымында жаңбыр суымен тасыған өзен тасқыны басып кеткен ұшы-қиыры жоқ жазық дала жатыр. Батпақ жерлерге қалың-қалың мүк өскен. Табиғаттың өзі тоқып төсеген жасыл кілемнің әр жерінде жайқалып тұрған ірі-ірі папоротниктер көрінеді.

Ливингстон кітабындағы бұл сияқты жазық далалар туралы жазылған сөздер Диктің есіне дәл уақытында түсе қалды. Аяқ астынан тап бола кететін бәлелерге ержүрек зерттеуші талай рет кездескен болатын, мұндай жерлерде батпаққа батып қалмау үшін аттаған сайын аяқты аңдап басу керек болды.

— Менің сөзіме құлақ салыңдар, жолдастарым! — деп айқайлады отряд алдында келе жатқан Дик Сэнд кенет тоқтай қалып.— Аяқ баспас бұрын, басатын жерлеріңді байқап алыңдар!

— Не деген сұмдық! — деді Том қарт.— Соңғы күндерде күн ашық болып еді ғой, сонда да болса мына ара жуырда ғана жаңбыр жауып өткен жер сияқты.

— Нөсер құйып келе жатыр,— деді Бат.

— Олай болса тездете жүруіміз керек,— деді Дик Сэнд.— Нөсер құймай тұрып, мына батпақтан өтіп кетейік. Геркулес, сен Джекті көтер! Бат, Остин екеуіңіз миссис Уэлдонға жәрдемдесіңіздер! Ал сіз, Бенедикт мырза... Ay, Бенедикт мырза, сізге не болды?

— Мен бе, мен батып бара жатырмын,— деді ол жайбарақат.

Шынында да ол аяғының асты қапыл ойылып кеткен сияқты, зымырап жерге сіңіп бара жатыр еді. Актеон қолын беріп ғалымды батпақтан тартып шығарды, үсті-басы адам жиренерлік лас болып қалса да ренжіген жоқ, өзінің ең қымбат қазынасы — энтомологиялық жинақтар салынған қаңылтыр жәшігінің бүлінбей аман қалғанына қатты қуанды. Дик Сэнд мына санасыз ғалымды Актеонға тапсырды да, оны қасыңнан шығарма деп ескертті.

Бенедикт ағай батып шыққан шұңқырдың бір жағымсыз жері болды. Ғалымды шұңқырдан суырып алғанда, ізінше бұрқылдап отауланған сасық газ көтерілді. Бұл сияқты батпақтарға Ливингстон талай рет кеңірдегінен келе батып шыққан. Асты кеуектеліп қалған қара топырақты жерден аттаған сайын қайнап су атылады. Мұндай борпылдақ жерлер жаяу жүруге аса қауіпті деген еді Ливингстон.

Жолаушылар былқылдақтың үстімен жарым миль шамасындай жол жүрді. Бір жерде миссис Уэлдон тізесіне дейін батпаққа батты. Сосын Геркулес, Бат, Актеон үшеуі бамбук ағашынан зембіл жасап миссис Уэлдонды зембілге отырыңыз деп үгіттеді. Жас келіншек кішкентай Джекті алдына алып зембілге отырған соң, бұл қауіпті жерден тезірек өтіп кетуге асығып, отряд алға қарай тағы жүріп кетті.

Жолаушылардың аяқ басқан жері өздерімен бірге солқылдап, жүрістері өнбеді. Актеон өнебойы Бенедикт ағайды сүйемелдеп жүрді. Том кәрі Нанды жетеледі, егер оған Том қараспаса, кемпірдің батпаққа батып кетуі сөзсіз еді. Басқа негрлер зембіл көтеріп жүрді. Дик Сэнд жол бастап отрядтың алдында келе жатыр. Жол бастау оңай міндет емес еді. Ең дұрысы батпақты жағалап шөптің қалың өскен жерімен жүрулері керек. Бірақ бұл араның да аяқ тірерлік шөкелектері былқылдай беретін, аяқ тізеге дейін кіріп кете берді.

Ақырында кешкі сағат бестің кезінде жолаушылар бұл батпақты да артқа салды. Адамдар енді ширақ жерге аяқ басты, әйтсе де қатты жердің жұқа қабаты астында батпақ барлығы білінеді. Тегістік жер іргелес өзеннің табанынан төмен болғандықтан, өзен суын борпылдақ жердің жұтып жатқандығы байқалады.

Күннің шыжығаны сонша, аспан айналып жерге түскендей. Егep шақырайған күн мен жердің аралығын нөсерлі бұлт қаптамаса ыстыққа жан төзіп болмас еді. Алыстан найзағай ойнап, күннің күркірегені естіле бастады. Нөсер минут сайын жақындай түсті.

Нөсерлеп құйған жаңбыр, тамыры терең әлді ағаштарды құлата алатын құйынды дауыл, үздіксіз жарқылдаған найзағай — міне африкалық нөсердің түрі осындай үрейлі болатын. Диктің мұндай нөсерден бұрын да хабары бар-ды, енді ол тіптен мазасыздана берді. Отряд ашық далада қона алмайды, өйткені жазықты су басуы мүмкін. Бірақ Дик Сэнд тасқыннан бас қорғарлықтай алдыңғы жағынан бірде-бір төбешік көре алмады.

Жалғыз түп ағашы жоқ, тіптен бұта өспеген құлазып жатқан қу медиен жазық даланың қай жерінен баспана іздеп табуға болар?

Солтүстіктен қатарланған аласалау төбешіктер көрінеді. Бұл төбешіктер орманның ашық жақ қабырғасы сияқты. Көкжиек пен нөсер бұлтының арасын бөліп көлденең түскен ашық сәуледен бірнеше ағаштың бейнесі қарауытты.

Ол төбешіктерге барғанымен нөсерден қорғанарлық пана табар-таппасына Диктің көзі жетпеді. Жолаушылар ең болмаса сонда жетіп үлгірсе, тасқыннан қауіпсіз болар еді.

— Алға, достарым, алға! — деп айқайлады бала жігіт.— Бары-жоғы үш-ақ миль жер жүрсек, мына қазан шұңқырдан құтыламыз!

Бұл қажырлы адам жолдастарының бәрін мойнына мінгізіп қатерлі батпақтан қуана-қуана алып шығуға әзір еді.

Диктің сөзі жолаушыларға дем берді, адамдар арып-талғанына қарамастан тез-тез аттап алға басты.

Нөсер төніп қалған кезде отряд мегзеген жерлеріне екі-ақ миль жетпеген-ді. Бір жақсы жері, найзағай жарқылдап, түнерген қара бұлт зәрлене төнгенімен, жаңбыр бірден құя алмай, біраздан соң барып жауды.. Күн әлі бата қоймаған-ды, сонда да болса айнала төңірек тастай қараңғы боп кетті. Өркеш-өркеш бұлттар жерге гүрс етіп құлай кететін сияқтанып жайыменен төмен шөгіп келе жатыр. Қызылды-жасыл найзағай аспан әлемінде айғыз-айғыз жол сызып, әлгі қазан шұңқыр жазықты отпен сызбайлап торлап алды.

Кішкене отрядтың төбесінде әлсін-әлі жасыл ойнап, ажал төнді. Бір топ жолаушы бүкіл аспан электрін өзіне тартып, жалғыз түп ағашы жоқ жапан далада панасыз қалды.

Күннің күркірегенінен шошып оянған Джек басын Геркулестің қолтығына тыға түсті. Бейшара бала аспан күркілінен қатты шошыған еді, бірақ анасын ренжіткісі келмей, қорқып қалғанын жасыруға тырысты. Геркулес сажен жерді бір-ақ аттап, қолынан келгенінше баланы тыншайтуға әрекет етті.

— Қорықпа, Джек, қорықпа! — деп қайталады ол.— Найзағайдың бізден дәмесі болса жақындап көрсін, мен оны бір қолыммен екі бөліп тастайын. Мен найзағайдан күштірекпін ғой!

Қамқоршысының құдіретті екенін сезген бала лездің арасында тыншая қалды.

Сәлден соң жаңбыр жаууға тиіс, сосын төменгі қабаттағы бұлт сел болып жерге құйылады. Ал нөсер құйғанша қорғанарлық баспана табылмаса, миссис Уэлдон мен кішкентай Джектің көрер күні не болмақ?

Дик Сэнд Том қарттың қасына келіп:

— Не істеуіміз керек? — деп сұрады.

— Ілгері жүруіміз қажет,— деді қарт.— Жаңбыр мына ойпатты суға толтырып, адам өткісіз шалқар көлге айналдырады. Бұл арада кідіруге болмайды.

— Бұл жағы белгілі ғой, Том, белгілі! Бірақ қандай да болса бірер баспана табу керек. Ең құрыса бір күрке табылса да жарар еді...

Дик Сэнд кенет кідіріп тына қалды.

— Көз шағылта жарқылдаған найзағай ен даланың ол шеті мен бұл шетін күндізгідей жарық қып жіберді.

— Жарым миль жерден шоғырланған бір қара көрініп қалды, ол не болды екен? — деп айқайлады Дик.

— Мен де бірдеңе көргендей болдым,— деп жауап қатты қарт негр.

— Лагерь шығар? Рас емес пе?

— Ие, лагерь.,.. Бірақ жергілікті халықтың мекені болар демеймін.

Найзағай екінші қайтара жарқ ете түскенде, лагерь анық көрініп қалды. Жазықтың орта шенінде көше-көше етіп салынған, биіктігі он екі футтан он бес футқа дейін келетін жүзге тарта шатыр тұр. Бірақ бұл лагерь иесіз сияқты. Адамдары қайда кетті екен? Егер де лагерьдің халқы жаңбырдан қашып шатырға қорғаласа, соғып тұрған күшті дауылды елең қылмай кішкене отряд басқа жаққа қашулары керек. Егер адамдары лагерьді тастап кетіп қалса иесіз қалған шатыр жолаушыларға баспана болар еді-ау.

«Мен мұның не екенін білейін» — деді Сэнд өзіне өзі. Ол Том қартқа қарап:

- Мен келгенше қозғалмаңдар! — Мына лагерьді шолып қайтайын,— деді.

- Сізге біреуіміз ере барайық, рұқсат етіңіз,— деп өтінді қарт негр.

- Жоқ, Том, мен жалғыз барамын. Лагерьге білінбей бару керек, мені осы арада күтіңдер!

Дик Сэнд пен Том қарт бастап келе жатқан кішкене отряд сол арада тоқтап қалды. Найзағай жалт ете қалған кезде жасөспірім бұқпалай жүгіріп, қараңғылыққа шомып ғайып болды.

Жаңбырдың алғашқы ірі тамшылары біртіндеп тама бастады.

— Дик қайда кетті?—деп сұрады миссис Уэлдон қарт негрге келіп.

— Біздер осы маңайдан лагерь сияқты бірдеңе көрдік, миссис Уэлдон,— деп жауап қатты Том.— Әлде оның қыстақ болуы да ықтимал. Біздің капитан адамдарды онда тұп-туpa бастап апарудан бұрын, алдын ала барлап қайтуға кетті.

Миссис Уэлдон бұл жауапқа қанағат етті.

Бірнеше минуттан соң Дик қайтып келді.

— Жүріңдер,— деп ол қуанған кісіше айқайлап жіберді.

— Лагерьде адам жоқ па? — деп сұрады Том.

— Бұл өзі лагерь де емес, қыстақ та емес,— деді жасөспірім.— Құмырсқаның кәдімгі илеуі екен.

— Құмырсқаның илеуі?—деп айқайлады Бенедикт ағай, ол бірден жадырап сала берді.

— Ие, Бенедикт мырза, бірақ илеу болғанда да биіктігі кемінде он екі фут келетін үлкен илеу. Сонда барып паналайық.

— Олай болса, бұл тропиктік илеуі болуға тиіс. Олар ақылды жәндіктер, архитекторлардың қандайы болса да сала алмайтын, сол шеберлердің намысына тиіп ызасын келтіретін өте зор да сәулетті құрылыстар сала біледі.

— Бенедикт мырза, мейлі, термиттер болсын, мейлі басқа жәндіктер болсын, қуып шығып, орнын өзіміз басуымыз керек.

— Олар бізді жеп қояды! Әрине, олардікі заң.

— Жүріңдер! —деп айқайлады Дик Сэнд.

— Ay, тоқтай тұрыңдаршы! — деп кес-кестей берді Бенедикт ағай.— Бұл сияқты термит илеулері тек қана Африкада болады деп шамалайтын едім.

— Жүріңдер! — деп Дик Сэнд ашулана айқайлады.

Миссис Уэлдон энтомолог-ғалымның жат сөздеріне көңіл аударуы мүмкін деп қорыққан еді Дик.

Кішкене отряд асыға басып Диктің соңынан жөнелді. Осы арада жел бірден күшейіп кетті. Жаңбырдың ірі тамшылары тырсылдап жерге тамып жатты. Дауыл енді құтырына соғып зіркілдей жөнелді.

Жолаушылар кешікпей-ақ шеткері тұрған бір термит илеуіне жетті. Бұлардың алдында тұрған мәселе: мәмілеге келсе, термиттермен келісіп қоңсы қону, немесе өздерін айдап шығып, термиттердің орнына өздері орналасу еді.

Күмбез тәріздес етіп салынған құрылыстың астыңғы жағынан, қызғылт балшық жапсырылған жерінен кішігірім тесік көрінді. Геркулес тесікті жалма-жан пышағымен ойып, адам сиярлықтай етіп кеңіте бастады.

Бұл илеулерді жүз мыңдаған термиттер мекендейтін, ал қазіргі уақытта олардың бір де бірінің көрінбеуі Бенедикт ағайды таң қалдырды. Бұл қалашықтың иелері шынымен-ақ мекенін тастап кетіп қалғаны ма?

Геркулес тесікті үлкейтіп болған соң, жолаушылар бірінің соңынан бірі еңбектеп күмбездің ішіне кіріп жатыр. Геркулес бәрінің соңынан кірді. Сол минутта найзағайды өшіруге өршеленгендей, жаңбыр да төге салды.

Жолаушылар күмбездің ішіне кіріп алған соң, тыстағы дауылдың долдана ұлығанынан қауіптенбеді. ІІІатырдан да артық, жергілікті халықтардың үңгірінен анағұрлым берік баспанаға бұларды кездейсоқ бақыт айдап келтірген-ді.

Лейтенант Камерон, титімдей ғана жәндіктердің шамасы келіп соншалықты ірі құрылыс тұрғыза алғандарына ғажаптанып: — ертедегі египет халқының пирамида салған шеберлігін термиттермен салыстырып қарағанда, мына жәндіктердің шеберлігі таңдануға татырлық өнер,— деген.

— Адамдар термиттерге теңелу үшін,— деген еді ол,— кем дегенде Эверест тауындай тау тұрғызулары керек!

Бесінші тарау

ТЕРМИТ ҰЯСЫНДА ТЕРМИТТЕР ТУРАЛЫ ЛЕКЦИЯ

Бұл баспананың ойда жоқта табыла қалуы жолаушылар үшін үлкен бақыт еді. Бірнеше минуттан соң кәдімгі айта беретін тропиктік нөсер басталды.

Жаңбыр тамшылап қана қоймай, тура шелектеп құйды. Кей-кейде көктен құйылған тасқын су құламасындай боп сарылдап ақты. Көк әлемінің ұшы-қиырсыз су қоймасы үсті астына қарай аударылып кетіп, барлық суы лақ етіп жерге құйылған сияқтанды. Мұндай сел лездің арасында жазық жерді көлге, жыраны өзенге айналдырып жібере алады, өзендер арнасынан шығып жазық даланың талай жерін су басады. Африкада нөсерлі жаңбыр ұдайы бірнеше күн тынбай жауады, жылы белдеуден Африканың айырмасы осы.

Бір жақсы жері, термит күмбезінің қабырғасы су өтпейтін қалың екен. Күмбездің төбесінен Ниагар өзенінің суы тұтас ақтарылса да ішіне бір тамшы су өтер емес.

Жолаушылар термит илеуіне кірген бойда, бәрінен бұрын күмбездің құрылысымен танысып шықты. Фонарь жарығымен қарап байқағаны, күмбездің төбесін бүріп әкеліп бітеген, биіктігі он екі фут, табанынан алғанда айнала ішкі шеңбері он бір фут. Ал қабырғасының қалыңдығы бір фут екен.

Күмбездің ішкі қабырғасына бөлме-бөлме етіп текше жапсырылған.

Титімдей ғана жәндіктер тобының осы тамаша құрылыс орнатуы адам сенгісіз іс болып көрінуі мүмкін, бірақ термит қаласының бар екені талассыз, ондай қалалар Африканың ішкі өлкелерінде жиі кездеседі. Голландия саяхатшысы Смитмен деген осы сияқты бір күмбездің төбесіне қасындағы төрт жолдасы мен өзі — бес адам сыйып тұрғанын жазған екен. Ливингстон биіктігі он бес фут, тіптен одан да биік — жиырма фут келетін қызыл балшықтан соғылған термит күмбездерін Лундэде көрдім деп жазыпты. Лейтенант Камерон бұл сияқты шоғырланған көп құрылысты алыстан көргенде, соғыс лагері екен деп талай рет алданыпты. Ньянгведе биіктігі жиырма фут қана емес, қырық, тіпті елу футқа жететін зәулім биік термит күмбездерін көрген. Жанында шіркеу мұнарасы сияқты етіп жапсыра салған қосымша жіңішке құрылысы бар орасан ірі күмбез еді депті ол.

— Мұндай тамаша құрылыс тұрғызуға термиттердің қай түрі шебер екен?

— Бұл жауынгер термиттердің жұмысы,— деді Бенедикт ағай, құрылыстың материалдарымен танысып болысымен көп ойланып тұрмай-ақ.

Күмбез кішкене отрядқа баспана болуға жарады, бірақ оның ортасындағы бос алаңнан жолаушылар түгел сиярлықтай бос орын табылмады. Әйтсе де текше мен бөлменің аралығына ықшам денелі адам еркін сыюға болатын еді. Күмбездің ішкі қабырғасы бөлмелері бар үлкен шкафқа немесе тартпаларын ашып қойған комодқа ұқсайтын. Ол тартпалар миллиондаған титімдей ғана ұяларға бөлінген, тартпалар пароход каютасының сәкісі сияқты, бірінің үстіне бірі саты-саты болып орналасқан. Үстіңгі «сәкіге» миссис Уэлдон, кішкентай Джек, Нан мен Бенедикт ағай шығып жатты. Остин, Бат, Актеон үшеуі астыңғы «сәкіге» орналасты. Дик Сэнд, Геркулес пен Том қарт еденде қалды.

— Достарым,— деді жасөспірім, екі негрге қарап, еденге су жайыла бастады. Топырақ төгіп еденді биіктетсек деймін. Бірақ тесік бітеліп қалмайтын болсын, егер тесік бітелсе, ішке ауа кірмей тұншығып өлеміз!

— Біз мұнда тек бір-ақ түн түнеп шығамыз ғой,— деп Том еденді биіктетуге қарсы болды.

— Бір түн болса да тыныш жатып дем алуымыз керек қой. Сәтті жағдайды пайдаланып қалайық. Өткен он күннің ішінде қалқа астында қонғалы тұрғанымыз осы бүгін ғана!

— Ие, біз он күнді ашық далада жатып өткіздік,- деді Том, енді Диктің пікіріне қосылып.

— Оның үстіне,— деп Дик сөзін жалғастыра берді,— біз мұнда тағы бірер күн кідіріп қалуымыз мүмкін, термит илеуі бізге сенімді баспана бола алатын түрі бар. Мен уақытты пайдаланып өзіміз іздеген өзеннің алыс-жақынын анықтаймын. Мүмкін, біз мұнда қашан сал буып болғанға дейін тұрып қалармыз, мұнда болсақ, бізге ауа лайсаңы қорқыныш емес. Қане, достарым, жұмысқа кірісейік, топырақ төгіп үйіміздің ішін құрғақ сақтайық.

Диктің ұсынысы сол сағатында орындалды. Геркулес бөлменің астыңғы қабатын балталап бұзды да, еденге құлатып жайып тастады. Сөйтіп, еден бір фут шамасы жоғары көтерілді. Дик Сэнд күмбез ішіне ауа-кіретін тесіктің бітеліп қалмауын бақылады.

Термиттердің үйін тастап кеткеніне жолаушылар шүкірлік етісті. Егер мұнда термиттердің шамалы тобы қалса да адамдар күмбезге кіріп жайласа алмас еді.

Термиттердің шаруашылығын тастап кеткеніне қанша болған?

Бұл жәндіктердің мекенін тастап кетуі, Бенедикт ағайды қатты таңдандырды, сөйтіп ол осы мәселені анықтауға кірісті.

Ғалым текшеден еденге түсіп қолына фонарь алды да, күмбездің түкпір-түкпірін қарай бастады. Сөйтіп, ол еңбексүйгіш жәндіктердің азық қорын сақтайтын «бас қоймасын» тапты.

Қойма астыңғы қабатта екен. Бенедикт ағай ол жердегі әлі қатып болмаған бірнеше тамшы ағаш шайырын тапты, демек, термиттер қоймаға мұны жуырда ғана әкелген.

— Жоқ, жоқ!—деп айқайлады ғалым, бейне бір қарсы алдында тұрған біреумен керісіп жатқандай-ақ.— Жоқ, бұл құрылысты жуырда ғана тастап кеткен!

— Бенедикт мырза, сіз кіммен керісіп жатырсыз? — деп сұрады Дик Сэнд.— Термиттер бұл арадан бүгін кетті ме немесе бұдан бір жыл бұрын кетті ме, қашан кетсе де мейлі, ол арасының бізге қажеттігі жоқ, біз үшін ең керектісі — үйін бізге қалдырып кеткендігі.

— Жоқ,— деп өзеуренді ғалым,— термиттердің бұл арадан кету себебін анықтау өте маңызды мәселе. Бұл тор қанатты сұмдар кеше ғана немесе бүгін таңертең осында болған: мінеки, көрдіңіздер ме, ағаш шайырлары тіптен қатып та үлгірмеген...

— Бенедикт мырза, оның бізге қанша қажеттігі бар? — деп сұрады Дик Сэнд.

— Термиттерді өз мекенін тастап кетуге тек ішкі сезім ғана зорлап көндіре алады. Көріп тұрсыздар ма, илеуде бірде-бір термит қалмаған! Олар ең алдымен жұмыртқаларының бірін қалдырмай тасып әкетуге тырысқан. Солай ол, мен тағы да қайталап айтамын, ол сезімтал жәндіктер нендей де болса бірер қатердің таянып келгенін сезген.

— Әлде олар күмбездеріне біздің кіретінімізді сезген шығар? — деп Геркулес қалжыңдай күлді.

— Айтып отырғаныңның бәрі құр шатпақ! — деді Бенедикт ағай негрдің қалжыңына шамданып.— Шынымен-ақ осы жауынгер жәндіктерден өзіңізді күшті санайсыз ба? Егер олар сіздің өлігіңізге кезіге қалса, термиттердің бірнеше мыңы жабылып қас қаққанша болмай саудыратып сүйегіңізді ғана қалдырар еді.

— Өлі дененің сүйегін мүжу де жұмыс болып па! — деді Геркулес жеңілгісі келмей.— Мен жүз мыңдаған термиттеріңді оп-оңай тапап өлтіре аламын!..

— Екі жүз мың, бес жүз мың, миллион,— деп Бенедикт ағай өзеурене түсті,— бірақ миллиард бола қоймас! Ал миллиард термит, мейлі өлі бол, мейлі тірі бол, бақайшағыңа дейін қалдырмай мүжіп тастайды.

Бұл талас алғашқыда Дикке қызық көрінсе де, кейін оны ойға қалдырды. Бенедикт ағайдың айтқан сөздері оған үлкен әсер етті. Жәндіктердің сырын жақсы білетін

ғалымның болжауынан жаңылмағанына жасөспірім күмәнданбады. Егер де қаласын тастап кетуге термиттерді ішкі сезім зорлаған болса, демек, бірер қауіп-қатердің төнгенін шынында да олардың сезуі анық.

Бірақ күн күркіреп жаңбыр құйып тұрғанда бұл баспанадан кету дегенді ойлаудың да қажеттігі жоқ, Дик енді мына ұғымсыз мәселеге бас қатырғысы келмеді, тек қана:

— Бенедикт мырза, термиттер өздерінің азық-түліктерін қоймада қалдырып кетіпті дедіңіз білем? Біздің де азық-түлігімізді ала жүргеніміз сіздің сөзіңізден есіме түсті. Енді тамақтанып алсақ та болады. Келешектегі істейтін ісімізді ертең, жаңбыр ашылған соң ойласа жатармыз,— деді.

Нан кешкі ас әзірледі. Жолаушылар қаншама шаршағанмен тамақтанудан тартынбады. Әлі де болса екі күнге жетерліктей консервтер бар-ды, адамдар асқа арандарын аша килігіп, қалған консервтерді сол кештің өзінде-ақ ада қылды. Жаңбыр тиіп су бола қоймаған сухарилер қажырлы азулардың қыспағына түсіп ұдайы бірнеше минут күтірлеумен болды. Ал Геркулестің жағы қатқан нанды диірменсіз ұнтады.

Бірақ миссис Уэлдон асқа қолын әрең созды, егер оны Дик зорламаса, ештеңе татып та алмас еді. Бүл ержүрек әйел әлде ненің қамын ойлануда және өткен күндерге қарағанда қайғысы да басымырақ-ау деп шамалады жасөспірім. Бірақ кішкентай Джектің денсаулығы түзеле бастады. Безгегі де қайтып ұстаған жоқ, тыныш жатып ұйықтайтын болды. Дик Сэнд жас әйелдің ендігі қайғысы не екенін біле алмады.

Бенедикт ағай өзіне тиісті асты ішіп-жеуінде сөз жоқ, бұл әрине, түсінікті мәселе. Бірақ жұтқыншағынан өткен ас аз ба, көп пе, дәмді ме, дәмсіз бе, бұл жөнінде ғалымның ісі болды деп шамалаудың қажеттігі де жоқ. Ол өзінің не ішіп-жегенін білмей де қалды. Тек қана ас үстінде ұтыры келіп жолдастарына лекция оқығанына мәз болды. Әттең, иесіз қалған құрылыста термиттердің ең болмаса біреуі ғана қалмағанын айтсаңызшы!..

— Бұл тамаша жәндіктер,— деп бастады ол, әрине, өзінің әңгімесін жолдастарының тыңдаған-тыңдамағанымен оның жұмысы жоқ-ты,— тор қанаттылар тобына қосылады. Бұл топқа қосылатын жәндіктер бес түрлі. Шаян шыбындар, арыстан құмырсқалар, алтын қоңыздар, веснянка мен термиттер. Біз отырған үйдің иесі жоғарыда аталып өткен жәндіктердің соңғы тобына, яғни термиттер тобына қосылатынында ешқандай талас жоқ. Олардың үйін басып алуымыз мүлдем орынсыз шығар деймін!

Дик Сэнд Бенедикт ағайдың лекциясын зейін сала тыңдай бастады.

Бенедикт ағай өздерінің Африкада жүргендерін термиттер қаласынан-ақ білмей ме екен? Білмеуі де мүмкін, өйткені бұл ғалым өздерін бір материктен екінші материкке әкеліп тастаған қандай қатерлі кездейсоқ жағдай екеніне түсіне қоюы екі талай. Сондықтан да Дик Сэнд оның лекциясын мазасыздана тыңдады.

Ал Бенедикт ағай өзінің сүйікті шоқырағына басып желіге сөйледі.

— Термиттердің,— деп ол әңгімесін соза түсті,— сегіз бөлімнен құралған отыз бір талды қысқалау ғана мұрты болады: мұрттың ауызға жақын бөлімі кеміргіш тіс орнына жұмсалады. Термиттерді көбінесе «ақ құмырсқа» деп атайды, бірақ бұлай атау дұрыстыққа жатпайды. Өйткені термиттердің құмырсқа нәсіліне ешқандай жуықтығы жоқ. Олардың құмырсқамен нәсілдес деудің себебі, олар құмырсқа сияқты бір илеуде көп болып ұйымдасып тұрады, істері де құмырсқаға ұқсайды. Бір илеуде тұратын термиттердің көпшілігі өсім бермейтін қанатсыз жұмыскер термиттер. Бұлардың басы үлкен, жағы орасан күшті болады, олар «солдат» аталады. Термиттердің арасында ата және ана термиттері болады. Жас шағында бұлардың қанаты болады, ұша да алады, бірақ «тойдан» кейін қанаты түсіп, ұша алмай қалады. Бұл жұбайлар «патша», «ханым» аталып кетеді, өйткені олардың кәсібі тек қана тұқым өсіру.

— Ал мына күмбезді термиттердің қай түрі жасаған?— деп сұрады Геркулес.

— Әрине, ғылым жолымен анықталған «жауынгер термиттер» деп аталатын түрі жасаған,— деп жауап қатты Бенедикт ағай, жауынгерлігімен даңқы шыққан Македон немесе көне замандағы басқа нәсілдер туралы айтып отырған кісінің үніне салып.

— Жауынгер термиттер әдетте қай жерде өсіп-өнетін еді? — деп сұрады Геркулес.

— Африкада,— деп жауап қатты ғалым.— Орталық Африкада болады, әсіресе оның оңтүстік өлкелерінде өсіп-өнеді. Африка деген шыбын-шіркей сияқты жәндіктерге өте бай, даңқы шыққан жер ғой. Ливингстонның құмырсқалар туралы соңғы жазған мақаласы оқуға тұрарлық қызғылықты еңбек, бұл мақаланы Стенли әкелген-ді. Ол саяхатшы теңдесі жоқ, менен анағұрлым бақытты адам: қызыл құмырсқалар мен қара құмырсқалар армиясының өзара қырғын соғысын өз көзімен көрген ол. Шайқаста қара құмырсқалар жағы жеңген, бұларды жергілікті халық «сирафу» деп атайды. Қызыл құмырсқалар жағы жауымен табан тіресе соғысқанның соңында жеңіліс тауып, соғыс майданын тастап кетуге мәжбүр болған. Бірақ олар жұмыртқаларын тастамай өздерімен бірге ала, толық тәртіппен шегінген. Адам болсын, айуан болсын, бұл сияқты жауынгерлікті ешқашан көрсете алған емес дейді Ливингстон. Тіптен сирафудың шаққанынан жолбарыс та, піл де қорқады. Құмырсқа армиясының шабуылына ешнәрсе кедергі бола алмайды, оның жолында ағаш кездессе оп-оңай өрмелеп басына шығып кетеді, суы бар жылға кездессе, бірнеше құмырсқалар бірінің аяғынан бірі ұстап өз денелерінен аспалы көпір жасайды да, басқалары жанды көпірдің үстімен жүріп өтеді. Құмырсқаның жауынгер қолы өте көп! Африканы зерттеуге барған Дю-Шайю деген тағы бір саяхатшы қара құмырсқалардың ұдайы он екі сағат үздіксіз шұбырғанын көріпті. Дегенмен құмырсқалардың есепсіз қолын саяхатшының көруі таң қаларлық уақиға ма? Африка жәндіктері ғажап өсімтал келеді, мысалға жауынгер термиттің ұрғашысын алуға болады: олар күніне алпыс мың жұмыртқа туады. Жергілікті халық бұл жәндіктерді жейді де. Айтарың бар ма, достарым, пісірілген термиттен дәмді ас жоқ шығар деймін!

— Бенедикт мырза, сіз оны жеп көргеніңіз бар ма? — деп сұрады Геркулес.

— Әзірге жеп көргенім жоқ. Бірақ жеймін!

— Қайдан жейсіз?

— Осы арадан!

— Бірақ біздер Африкада емеспіз ғой! — деді Том қарт асыға сөйлеп.

— Жоқ... жоқ...— деп жауап қатты Бенедикт ағай.— Дегенмен ғалымдар осы күнге дейін жауынгер термиттерді тек африкалық жағалауларда ғана кездестірген. Ох, ол саяхатшылар ма, олар іздей білмейді! Дегенмен, цеце деген шыбынды мен Америкадан таптым. Енді менің даңқым бұрынғыдан да гөрі көтеріле түседі, өйткені мен бірінші болып Жауынгер термитті де Америкадан тауып отырмын. Бұл, оқыған жұртты таң қалдыратын мақала жазу үшін не деген қымбат материал десеңізші! Мақала деген не, тәйірі, ішінде жақсы қағазға басылып жапсырылған кестелері мен түрлі түсті суреттері бар қалың том жазып шығаруға болатын материал ғой бұл! Европаның ғылым дүниесін бір сілкінтіп тастайтын еңбек қой бұл!

Жағдайдың нашар халде екенін Бенедикт ағайдың сезбегені анық болды. Бейшара ғалымның өзі болсын және оның қасындағы Дик пен Том қарттан басқа жолдастары болсын өздерін Америкадамыз деп сенген еді.

Бұл сенімдерінің қате екеніне көздерін жеткізу, айырықша бір уақиға болмайынша мүмкін емес.

Бенедикт ағай әңгімесін аяқтағанда уақыт кешкі сағат тоғыздың шамасы болып қалған еді. Энтомологиялық әңгімені маужырап тыңдаушылардың көпшілігі ұйықтап кеткенін ғалым байқады ма екен? Сірә, байқамаған шығар. Бірақ Бенедикт ағайға тыңдаушының да керегі жоқ-ты. Ол тек қана өзі үшін айтып отырған. Геркулес басқалардан гөрі ұйқымен көбірек тіресті, бірақ жол азабынан қажып әбден шаршаған алып кешікпей-ақ көзін жұмып ешнәрсені естімеді.

Егер ұйқы жеңбегенде, Бенедикт ағай әлде де болса мылжыңдап беталды лаға берер еді, бірақ ақырында өзінің таңдап алған «үстіңгі текшесіне» шығып ұйқыға кірді.

Күмбез іші тым-тырыс, бірақ далада күн күркіреп, найзағай жарқылдап, дауыл әлі соғып тұр. Жуық арада жел басылып, күн ашылады дерлік үміт жоқ.

Фонарь өшіп күмбез ішін қараңғылық басты.

Жолаушылардың бәрі қатып ұйықтап жатқан тәрізді. Бірақ қаншама шаршап қажыса да Диктің ұйқысы келер емес, оның еңсесін ауыр ой басқан. Бар ойлағаны қайткен күнде де жолдастарын аман алып қалудың амалы еді. Жолаушылардың бар қайғы-қасіреті «Пилигримнің» апатқа ұшырауы ғана емес-ті. Егер олар жергілікті халықтың қолына түсе қалса, жаңа қайғыға, өте-мөте ауыр қайғыға ұшырайды.

Бірақ өздеріне төнген көп қауіптің ішіндегі ең қатерлісі мұхит жағалауына баратын жолда кездесетін бәле-бәтерден кішкене отрядты қалай аман алып қалу керек? Гэррис пен Негоро жолаушыларды Анголаға тегіннен-тегін әкелмеген. Бірақ оңбаған португал бұдан не пайда тапты? Ол сұмырай соншама неге және кімге өшікті? Негоро тек жалғыз мені ғана жек көріп, мені ғана күндейді деп Дик өзін өзі сендіруге тырысты. «Пилигриммен» теңізде жүрген шағында кездескен уақиғаларды қайта-қайта ойлап апатқа ұшыраған «Вальдекке» кездескенін, кит аулап жүріп капитан Гульдің барлық командасымен бірге қаза тапқанын тағы есіне түсірді... Дик Сэнд өзі он бес жаста бола тұрса да капитан болғанын, Негоромен керісіп қалғанда капитандық өкімді пайдаланып португалды капитан әміріне — өзіне бағындырғанын, кісендеймін, тіптен атып тастаймын деп қорқытқанын есіне түсірді. Әттегене-ай, ол залымды сонда-ақ неге ғана жайратпады екен? Егер Дик Сэнд сол кезде Негороны теңізге тастаған болса, бұл сияқты жан түршігерлік қайғылы уақиға болмас та еді!..

Бала жігіт осы уақиғаларды есіне түсірді.

Ол «Пилигримнің» апатқа ұшырағанын ойлады. Бейбіт жатқан Боливия жері деп шамалағаны бірте-бірте Анголаға, безгегі кісі өлтіретін, жабайы адамы жабайы аңнан да жаман, үрейлі Анголаға айналып бара жатқанын ойлады! Ат төбеліндей отряд мұхитқа баратын жолда бұл сияқты қауіп-қатердің қай-қайсысына болса да кездеспей кете алар ма екен? Мұхитқа салмен жетеміз деген жобасын Дик Сэнд жүзеге асыра ала ма? Жол жүрудің бұл әдісі құрғақпен жаяу жүргеннен гөрі адамды мойытпайтын, қатерсіз сенімді әдіс деп шамалауға бола ма?

Дик Сэнд алдағы жүретін жүз мильдік жана сапарға миссис Уэлдонның өзі де, кішкентай Джек те шыдай алмайтынын жақсы білді.

«Бір жақсы жері,— деп ойлады ол,— халіміздің өте нашар жағдайда екендігін миссис Уэлдон да және басқалардың да ешқайсысы сезген жоқ! Негороның кемені Африкаға келтіргенін, оның сыбайласы Гэррис бізді адастырып елдің алыс түкпірі Анголаға әкелгенін Том қартпен екеуміз ғана білеміз!»

Әлдекімнің жылы лебі Диктің маңдайына тигендей болды. Талдырмаш нәзік қол жасөспірімнің иығына асылды. Алқынған бір дыбыс оның құлағына сыбырлады:

— Байғұс бала, мен бәрін де білемін!

Алтыншы тарау

СҮҢГУІРЛЕР КҮМБЕЗІ

Күтпеген жерден мойындауға тура келіп, Дик Сэнд жас келіншекке жауап қайыратын сөз таппады. Бірақ миссис Уэлдон да одан жауап күтіп тұрмаған-ды. Жас әйел кері бұрылып, тоқтатқанша болмай, өз орнына, бөбегінің қасына барды.

Сөйтіп, миссис Уэлдон бәрін де біледі екен.

Шамасы, соңғы күндердегі уақиғалар келіншектің көңіліне күдік салып, мұның шындыққа айналуына Бенедикт ағайдың «Африка» деген жалғыз ауыз сөзінің өзі-ақ жеткілікті болған.

«Миссис Уэлдон бәрін де біледі екен! — деді Дик өзіне өзі.— Біле берсін, қайта білгені жақсы. Білсе де көңілі жабығып еңсесі түскен түрі жоқ, демек, менің уайымдауым бекер болған».

Дик енді таң атып күн шыққанын асыға күтті. Ол таң шапағы білінісімен маңайды шолып, кішкене отрядты Атлант мұхитына жеткізетін өзенді іздемекші: Дик өзінің іздеген өзенін оншалықты алыста емес, жуық маңда болуы керек деп шамалаған. Ендігі ең маңызды мәселе, жергілікті халыққа ұшырамаудың шарасын қарастыру, бірақ Гэррис пен Негоро сол жақтың адамдарын жолаушылардың ізіне салып та қоюы ықтимал.

Таң атуға әлі біраз уақыт бар. Күмбез ішіне түскен ине жасуындай да сәуле жоқ, тастай қараңғы. Күмбездің қалың қабырғасы арқылы әрең естіліп жатқан күннің күркірегені нөсердің басылмай әлі құйып тұрғанын дәлелдейді. Дик Сэнд даладағы дыбысты тыңдап күннің ашылмағанын білді. Бірақ жаңбырдың ауыр тамшылары қатты жерге тырсылдап тамбай шылпылдап, суға түсіп жатты. Бұл дыбыстан Диктің шығарған қорытындысы, маңайды тегісінен су басқан екен деді.

Уақыт кешкі сағат он бірдің шамасы. Дик Сэнд бойын ұйқы билеп бара жатқанын сезді. Шамалы көз іліндіріп тынығып алса да теріс болмас еді, бірақ еденге төселген топыраққа су өтіп күмбездің ішіне кіретін таза ауаның жолын бекітіп тастауы мүмкін, ақырында тар күмбезде жатқан он адамның тұншығып өлуі де қиын емес деген күдікті ой оның көз алдынан елестей қалды.

Дик Сэнд еденге сырғып түсті, қабырғадан құлатылған астыңғы қабаттың топырағы еденді бір фут биіктеткен болатын. Топырақ төселген еден әзірше құрғақ еді. Күмбез ішіне кіретін ауаның жолы ашық, ішке кірген ауамен бірге үздіксіз жарқылдаған найзағайдың жарығы да, күннің күркірегені де қоса еніп жатты. Жаңбыр нөсерлете құйса да, күннің күркіреуі әлі басылмаған.

Бәрі де жақсы жайғасып жатқан. Термиттер илеуіне орналасқан адамдарға төніп тұрған қауіп-қатер жоқ сияқты. Сондықтан да Дик Сэнд бірнеше сағат дем алуға ұйғарды, бірақ сақтық ойлап тесіктің кіре беріс аузына — еденге жатты. Бұл жер кездейсоқ қатер бола қалса, елден бұрын дабыл қағып өзгелерге хабар беруге ыңғайлы еді, және алғаш түскен күн сәулесімен оянып барлауға жөнеледі.

Дик мылтығын қатарына қойды да, қабырғаға басын сүйеп лездің арасында тәтті ұйқыға енді.

Денесіне әлденендей бір суық зат тигендей боп оянып кетті ол. Жатқан жерінен ұшып тұра келіп, күмбез еденін басып бара жатқан суды көргенде, төбе шашы тік тұрды. Ішке кіріп жатқан су тез көтеріліп, бірнеше секундтың ішінде Геркулес пен Том жатқан төменгі текшеге жетті.

Дик жолдастарын оятып тұрғызды да, төніп келе жатқан жаңа қатерді айтты.

Том қарт фонарь жағып күмбез ішіне жарық түсірді:

Судың тереңдігі бес футқа жетті де, одан жоғары көтерілмей сол күйінде тұрып қалды.

- Не боп қалды, Дик? — деп сұрады миссис Уэлдон бұлардың дабырымен оянып.

— Түк те жоқ,— деді бала жігіт.— Күмбездің астыңғы текшесін су басыпты. Жаңбыр суымен тасыған өзен арнасынан шығып маңайындағы тегістікке жайылса керек.

— Өте жақсы! — деп Геркулес айқайлап жіберді.— Бұл жағдай шынында да өзеннің жақын екендігінің нышаны болса керек.

— Ие,— деді Сэнд,— осы өзенді төмен ағып мұхит жағалауына жетеміз. Миссис Уэлдон, сіз абыржымаңыз, су бұдан жоғары көтерілмейді, сіз жатқан текшеге су жетпейді, құрғақ болады.

Миссис Уэлдон үндеген жоқ. Ал Бенедикт ағай өз илеуінде жатқан термиттер сияқтанып қаннен-қаперсіз ұйықтап жатыр.

Бес негрдің бесеуі де фонарь жарығы түскен суға үңіліп Диктің сөзін күтіп тұр.

— Қалған азық-түлік пен мылтықтарды үстіңгі текшеге жинаңдар, су тиіп бүлінетін болмасын,— деп бұйырды Дик Сэнд.

Енді ол күмбез ішіне кірген судың жоғары көтерілгенін бақылап тырс үндемей қарады да тұрды.

— Су есіктен кірді ме екен? — деп сұрады Том қарт.

— Ие,— деп жауап қатты Дик Сэнд,— су енді тыстан кіретін ауаның жолын бөгейтін болды.

— Олай болса, күмбездің су жеткен деңгейінен жоғарырақ жаңа тесік тесейік,— дегенді айтты қарт негр.

— Жоқ... Том, олай еткеніміз дұрыс болмас деймін, мұнда жиналған судың тереңдігі тек бес фут болғанда, тыстағы су бұдан жоғары емес деп жорудың қисыны жоқ... Даладағы судың тереңдігі жеті — сегіз фут, тіптен одан да терең болуы мүмкін.

— Дик, сіз солай деп шамалайсыз ба?

— Күмбездің ішіне кірген су іштегі ауаны қысып, қысылған ауа суды төмен басып, оның жоғары көтерілуіне мүмкіндік бермей тұрса керек деп шамалаймын. Егер жаңадан тесік тессек, суды қысып жібермей тұрған іштегі ауа тысқа тебеді де, судың ішке кіруіне жол ашылады, сөйтіп іштегі су мен тыстағы судың деңгейі іштегі судан жоғары болса, қашан ауа қысып тоқтатқанша іштегі су үздіксіз көтеріле береді. Біздер қазіргі уақытта бұл күмбездің ішінде суға сүңгушілер күмбезінің ішіндегі жұмыскерлер сияқтымыз.

— Енді не істеуіміз керек? — деп сұрады Том.

— Ең алдымен жақсылап ойлану керек, содан кейін іске кірісеміз,— деді Дик Сэнд.— Сақтанбай істеген іс түбімізге жетуі мүмкін.

Бұл өте дұрыс пікір еді. Диктің, су басқан термиттер күмбезін сүңгуірлер күмбезімен теңеуі де орынды. Бірақ сүңгуірлер күмбезінің ішіндегі ауа арнаулы насоспен әлсін әлі жаңартылып тұрады. Ондағы адам су астында жүріп емін-еркін дем алады, ауа жағынан ешқандай кемтарлық көрмейді, өзін ауасы тығыз құрылыс ішіндегі жұмыскердей сезеді. Термиттер күмбезі ішіндегі ауа бірден бірге бұзылып бара жатыр, құрылыстың үштен бір бөлегін су қамтыған, енді қабырғаның бір жерінен жаңа тесік тесілсе болғаны бұзылған ауаның тысқа шығып, таза ауаның ішке кіруіне жол ашылады. Бірақ құр тәуекелге сеніп жаңадан тесік тесудің ақыры, Дик Сэнд айтқандай, жағдайды нашарлатып жіберуі ықтимал.

Күмбез ішіндегі су әзірше бұрынғы деңгейінен асқан жоқ. Іштегі су екі түрлі жағдаймен ғана көтерілуге тиіс: біріншісі, күмбездің бүйірінен тесік шығарылса және тыстағы судың деңгейі іштегі судан жоғары тұрса; екіншісі, өзен тасқынының деңгейі әлде де көтеріле түссе. Бұл екі жағдай күмбез ішіндегі суды өсіріп, ауа сиярлық шамалы ғана орын қалдырады, кислороды таусылып бұзылған ауа қысылған үстіне қысыла түседі.

Тасқын күмбезді көшіріп әкетуі мүмкін деп ойлады Дик Сэнд. Бірақ ойлана келіп бұл пікірін өзі теріске шығарды, өйткені термиттер күмбезі өте нық салынған-ды.

Сөйтіп, нөсердің ұзаққа созылатын түрі байқалды. Жаңбыр үздіксіз жауа берсе, тасқынның да күшейіп кетуі мүмкін, бәрінен гөрі осыдан қауіптену керек. Егер бүкіл ойпатқа иірілген судың тереңдігі отыз футқа жетсе, былай айтқанда күмбездің төбесінен он сегіз фут жоғары көтерілсе, іштегі ауа бір атмосфера қысылады.

Дегенмен тасқынның күшейіп кетуі ықтимал деп Диктің қауіптенуі орынды еді. Шынында да судың көтерілуі нөсерлетіп жауған жаңбырдан ғана емес, жақын маңдағы бірер өзен арнасынан шығып ойпатты түгелдей басып кетуінен болуы да мүмкін. Олай болған жағдайда күмбез бүтіндей су астында қалды деуге болады. Егер термиттер қаласы мүлдем су астында қалса, оның төбесін тесіп шыққанмен, селден аман құтылудың мүмкіндігі жоқ.

Бұл кезде Дик Сэнд тағдырдың ақырын тосуға ма, әлде бірер әрекет ету керек пе деген мазасыз ойда еді.

Түн ортасы ауып сағат үштің шамасы болды. Жолаушылар қозғалмай отырып тыстан талып естілген күннің күркірегеніне құлақтарын түрді. Тоқталмастан гүрілдеп сарылдаған дыбыс тыстағы лайсаңның әлі басылмағанын дәлелдеп тұр.

Том қарт іштегі судың көтеріле түскенін байқаған еді.

— Мұны мен де байқап тұрмын,— деді Дик Сэнд.— Демек, тыстағы су да көтеріле түскен, әйтпесе іштегі су көтерілмес еді.

— Бір жақсы жері, судың көтерілуі өте шабан,— деді Том.

— Бірақ мұның қашан тоқтайтыны мәлімсіз ғой,— деп жауап қатты Дик.

— Капитан Дик,— деді Бат, егер қаласаңыз, күмбезден тысқа шығуға әрекет етіп көрейін. Суға сүңгимін де, тесік арқылы тысқа шығамын...

— Осыны өзім істесем деп тұрмын,— деді Дик оған.

— Жоқ, жоқ! — деп Том қызулана сөзге араласты,— рұқсат етіңіз, менің балам сүңгісін. Оған сенуіңізге болады. Егер ол қайтып орала алмаса... сіз тағы бірер амал ойлап табарсыз...— Қарт оның құлағына сыбырлап: — Сіз миссис Уэлдон мен кішкентай Джекке керек екеніңізді ұмытпаңыз!..— деп үстеді.

— Жақсы,— деді Дик.— Бара ғой, Бат. Егер күмбез бүтіндей су астында қалған болса, мұнда қайтамын деп әуреленбей-ақ қой. Сен шыққан тесіктен далаға шығудың амалын қарастырармыз. Бірақ балта ала кет, егер күмбездің төбесі судан шығып тұрса, төбені тықылдатып бізге хабар беp. Сосын төбені ішкі жағынан өзіміз тесерміз, түсіндің бе?

— Түсіндім,— деп жауап қатты Бат.

— Жөнел, балам,— деді Том, Баттың қолын қысып.

Бат өкпесін ауаға толтырып алды да, сүңгіп кетті. Күмбез ішіндегі судың тереңдігі бес футтан астам еді. Баттың алдында тұрған міндет оңай жұмыс емес, су басып қалған тесікті табу, сосын тесіктен өтіп үске көтерілу. Осының бәрін бірнеше секундтың ішінде істеп үлгеруі керек.

Жарты минут уақыт өтті. Дик сүңгіп кеткен негрді ашық ауаға шыққан болар деп үміттенген еді, осы арада cyдан Баттың басы көрінді.

— Қане, айтшы, не болған екен? — деп сұрады Дик Сэнд.

— Тесіктің аузын лай басып қалыпты,— деді Бат демін алқына алып.

— Тесікті лай басыпты деймісің!—деп қайталады қарт негр.

— Ие,— деді Бат,— ауыздағы топырақты су жуып әкетсе керек, қабырғаны айнала сипалап тесікті таба алмадым.

Дик Сэнд басын шайқады. Кішкене отряд су басқан күмбездің ішінде ешбір тыныссыз тастай қараңғыда қалып тұншығатын болды.

— Мұның бұрынғы тесігі табылмаса, жаңадан тесік тесу керек,— деді Геркулес.

— Сабыр ет! — деп айқайлады Дик, қолына балта алып суңгуге ыңғайланып тұрған Геркулесті қолынан ұстап.

Бала жігіт терең ойға шомды, ұзақ уақыт үндемей тұрып, ақырында:

— Жоқ, біз басқа әдіс қолданамыз. Күмбезді төбесіне шейін су басқан ба, жоқ па? Мінеки күллі мәселе осыған байланысты. Төбені бұрғылап тессек, мұны оңай білеміз Бірақ күмбез бүтіндей су астында қалған болса, ауа бірден далаға атылады да күмбездің бос тұрған жері суға толады, сосын біздің жұмысымыз бітеді деген сөз. Бұл арада өте сақ болу керек.

— Бірақ кешіге берудің жөні жоқ,— деп ескертті Том қарт.

Шынында да күмбез ішіндегі су бірден-бірге көтеріліп бара жатқан. Судың тереңдігі алты футқа жетті. Миссис Уэлдон, Джек, Бенедикт ағай мен Нан — төртеуі әлі су жете қоймаған жоғарғы құрғақ текшеге шықты, бірақ еденде қалғандар белуарынан келіп суда тұр.

Диктің айтқанын тезірек істеп байқау керек болды. Іштегі судан бір фут жоғары, былай айтқанда күмбездің табанынан жеті фут жоғарыдан бұрғылап тесік тесу керек, бала жігіт осылай байқауға ұйғарды. Егер тесіктен ішке ауа кірсе, күмбездің төбесі судан шығып тұрғаны. Ал керісінше, яғни тесік тыстағы судың астынан тесілсе, іштегі су көтеріле бастауға тиіс. Олай болса тесікті тезінен тығындап тастап, бір фут жоғарыдан қайта тесу керек. Егер төбеден тескен тесіктен де ауаның хабары болмаса, табандағы судың тереңдігі он бес футтан жоғары болып, термиттер қаласы тегісінен су астында қалғаны. Онда Диктің өзі де жолдастары да өлімнің ең ауырына ұшырап, тұншығып, аз-ақ уақыт қиналып өлер еді...

Дик Сэнд бұл жағдайды жақсы білді, алайда байсалды да өзін-өзі сабырлы ұстады. Ол істейміз деген ісінің болашақ мүмкіндігін ерте бастан-ақ ескерген болатын. Бірақ мойнына су кеткен кісіше ешқандай әрекет етпей қараптан-қарап тұра беру — жігіттік емес, өте қауіпті, онсыз да іштегі ауа бұзылып болған, адамдар тұншыға бастаған-ды.

Дик Сэнд күмбез қабырғасын тесу үшін ұшында бұрандасы бар мылтық сүмбісінің біреуін суырып алды. Шапшаң бұралған сүмбі балшық қабырғаны оп-оңай тесіп өтуге тиіс. Тесіктің кеңдігі сүмбі жуандығынан бірнеше миллиметр ғана кеңдеу еді, бірақ осы болмашы тесіктің өзі де ішке ауа кіруге жол бола алады.

Геркулес фонарь көтеріп Дикке жарық түсірді. Актеонның қалтасында тағы бірнеше балауыз бар-ды, бірақ мұны ақтай берудің де қажеттігі қалмаған.

Тез бұралған сүмбі бір минутта қабырғаны тесіп өтті, қалың лайдың астынан тесіп шыққан ауа суды бұрқылдатып көтереді ғой, нақ сол сияқты бұрқылдаған дыбыс естілді. Іштегі ауа пәрменімен тысқа теуіп, едендегі су қапыл көтеріліп кетті.

Тесік тыстағы судың астынан шыққан болды...

— Енді жоғарырақтан тағы тесіп көрейік! — деді Дик Сэнд асып-саспай, жайымен. Жалма-жан тесіктің аузын бір уыс балшықпен тығындай салды ол.

Судың көтерілуі тоқтады, бірақ әп-сәтте су сегіз дюймдей көтеріліп қалған еді. Енді іштегі ауа да осы мөлшерде кеміп қалды. Адамдардың дем алуы қиындала түсті, өйткені ауадағы кислород мүлдем азайып қалған. Фонарьдің жалыны қызарып жанып, жарығы да кеми берді.

Дик Сэнд алғашқы тескен тесігінен бір фут жоғары тағы тесе бастады. Егер бұл әрекетінен тағы нәтиже шықпаса, іштегі су қайта көтеріле түседі... Бірақ тәуекел ету керек болды.

Дик Сэнд екінші тесікті тесіп жатқанда, Бенедикт ағайдың даусы естілді:

— Ә... солай екен бұл! Енді бәрі мәлім болды!

Сол сәтте Геркулес фонарь жарығын Бенедикт ағайға қарай бұрып еді, ғалымның қуанышы қойнына сыймай, мәз-мейрам болып екі езуі құлағына жетіпті.

— Бұл есті жәндіктердің өз үйлерінен безу себебін енді білдім! — деді Бенедикт мырза.— Олар осы ойпатты сел басатынын алдын ала білген. О, мұны білдірген оларға ішкі сезім ғой, достарым, ішкі сезім деймін! Термиттер бізден гөрі ақылдырақ! Анағұрлым ақылды.

Бенедикт ағай уақиғаға байланысты өз пікірін айтып болды да үнін өшірді.

Осы сәтте Дик Сэнд екінші рет тескен сүмбіні суырып еді, алдыңғы бұрқылдаған дыбыс қайта естілді.— Іштегі су тағы көтеріле түсті... Бұл тесік те тыстағы судың астынан шыққан болды.

Жағдай шынында да жан түршігерлік түрге айналды. Су текшеде жатқан Джектің аяғына жақындап қалды, миссис Уэлдон бөбегін көтеріп қолына алды. Көлемі тар күмбез ішіндегі адамдардың тынысы тарылып тұншыға бастады, құлақтары шуылдап, жүрек соғуы жиілене түсті. Шамның жарығы мүлдем көрінбей кетті.

— Шынымен-ақ күмбездің су астында қалғаны ма? деп күбірледі Дик Сэнд.

Бұл жағдайды анықтау үшін үшінші тесікті тағы тесіп көру керек. Бұлардың ең ақырғы әрекетінен де алдыңғысындай нәтиже шықса, ендігі қалғаны тұншығып өлу, іштегі ауаның қалдығы далаға шығады да, күмбездің ішін түгелдей су басады.

— Миссис Уэлдон,— деді Дик Сэнд,— біздің қандай халде екенімізді білесіз бе? Енді сәлден соң бізге ауа жетпейді. Ақырғы әрекетіміз де сәтсіз болып аяқталса, күмбез ішіне су толады. Егер күмбездің төбесі судан шығып тұрса ғана жан сақтай аламыз. Мен тәуекел етсек деймін... Сіз оған қосыласыз ба?

— Қосыламын, Дик,— дей салды жас келіншек.

Осы сәтте кислород таусылғандықтан фонарь да сөніп қалды. Жолаушылар енді тас-түнек қараңғыда қалды.

Геркулес қабырғадағы текшелердің біріне шықты. Оның судан басы ғана қылтиып тұр. Дик Сэнд алып негрдің иығына шығып күмбездің қақ төбесін сүмбімен тесе бастады Бұл араның балшығы қатты да қалың екен. Қатып қалған балшыққа сүмбі әрең батты. Дик Сэнд сүмбіні жан ұшырғандай өте шапшаң бұрады. Оның тұла бойын жан түршігерлік қорқыныш кернеген, бірнеше секундтан соң ине жасуындай саңлаудан күмбез ішіне таза ауа кіреді, ауа кірсе, онымен бірге өмір келеді деген сөз, егер су кірсе, өлім.

Кенеттен жыланша ысқырған ащы дыбыс естілді. Күмбез ішіндегі қысылып тұрған ауа далаға атылды... ізінше тесіктен жылтыраған сәуле көрінді. Іштегі су тағы да сегіз фут жоғары көтерілді де, одан жоғары аспай тоқтап қалды. Шамасы, тыстағы су мен іштегі су деңгейлескен болды.

Сөйтіп, күмбез төбесі судан жоғары екен. Енді жолаушылар өлім тырнағынан жырылып шықты.

Күмбез ішінде «уралаған» ұран көтерілді, әсіресе көп дауыстың ішінен Геркулестің даусы күндей күркіреп epекше бөлініп естілді.

Сол сәтте балта мен пышақтар іске қосылды. Күмбез төбесіндегі тесік лездің арасында кеңейтілді, ішке кірген таза ауамен бірге жаңа көтерілген күннің сәулесі де енді.

Дик Сэнд бірінші болып тесіктен басын тысқа шығарды. Сол сәтте оның кеудесін кернеген айқайы да бірге атылды. Айқайға ілесе зуылдаған дыбыстар да естіле бастады, бұл садақ оғының зуылы еді, мұны бұрын Африкада болғандар жақсы біледі.

Дик Сэнд басын төмен тартып алды. Бірақ ол термиттер қаласынан бірнеше жүз метр жерден жергілікті халықтардың лагерін көріп қалды.

Күмбез төңірегіндегі су басқан көлтабанда ұзын-ұзын пирогтар (қайықтар) жүзіп жүр. Олардың үстінде жергілікті халықтың солдаттары отыр. Жасөспірімнің басы күмбез төбесіндегі тесіктен қылт еткен кезде, оған оқ жаудырған осы қайықтағылардың біріндегі әскерлер болатын.

Дик Сэнд көрген-білгендерінің бәрін жолдастарына екі ауыз сөзбен айтып түсіндірді. Дик Сэнд, Геркулес, Актеон, Бат төртеуі мылтықтарын алып, тесіктен бастарын қылтитып қайықтағыларға оқ жаудырды.

Жергілікті солдаттардың бірнешеуі оққа ұшты. Бұлардың бір дүркін оғына олар да мылтық атып, улап-шулап жауап қайырды. Бірақ айнала төңіректен қамап алған жүздеген жауынгерлерге үркердей ғана аз адам қарсы тұрғанымен не бітірмекші?

Күмбез тікелей шабуылмен алынды. Жергілікті солдаттар миссис Уэлдонды баласымен қоса, Бенедикт ағайды ұстап алып қайықтарының біріне атып ұрды. Айрылысып бара жатқан жолдастарымен қол алысып қоштасуға да шамасын келтірмеді. Оларды мінгізген қайық лагерге қарай кетіп бара жатқанын Дик Сэнд көріп қалды.

Диктің өзін, Том қартты, Нанды тағы басқаларын және бір қайыққа мінгізіп басқа жаққа алып кетті.

Бұл қайықта жиырма жергілікті жауынгер бар-ды, тағы үлкен-үлкен бес қайық бұлардың соңынан келе жатты. Мұндай жағдайда қарсыласудың ақыры жамандыққа апарып ұрындыратыны анық, сонда да болса тұтқындар арпалыса берді. Олар жергілікті жауынгерлердің бірнешеуін жаралады, егер бұл адамдарды тірі жеткізілсін деген әмір болмаса, жауынгерлер қайсар жолаушыларды өлтіріп тастайтын еді.

Қайық бірнеше минутта құрғақ жерге жетті. Су жиегіне жетіп жерге тірелісімен, Геркулес өзін ұстап отырған екі солдатты итеріп жіберіп, қайықтан секіріп жерге түсті. Оған екі жауынгер тап беріп еді, алып негр бір солдаттың қолындағы мылтығын жұлып алып дүмімен қойып-қойып жібергенде екеуінің де бас сүйегі қақ айрылып сылқ ете түсті.

Бір минуттан соң Геркулес бұршақтай бораған оқтан аман құтылып, тоғайға кіріп ғайып болды.

Дикті жолдастарымен бірге жағаға шығарып, кәдімгі құл сияқтандырып кісендеп тастады...

Жетінші тарау

КУАНЗА ЖАҒАЛАУЫНДАҒЫ ЛАГЕРЬ

Термиттер қаласы тұрған ойпат су астында қалып, көлге айналған соң, маңайдағы жер адам танығысыз боп өзгеріп кеткен еді. Су басқан алапта тек бірнеше күмбездің төбесі ғана қылтиып көрінеді.

Түнімен сабалап жауған нөсер Куанза өзеніне құятын салалардың бәрін тасытып, өзеннің өзін де кемерінен шығарып жіберіпті.

Куанза — Анголадағы үлкен өзендердің бірі, бұл «Пилигрим» қираған жерден жүз миль шамасы қашықтан барып Атлант мұхитына құяды.

Диктің кеме жүзе алатын өзенді солтүстіктен іздеуі өте дұрыс еді. Отряд жағалап келе жатқан сала тіп-тіке барып Куанзаға құяды екен. Егер Дик Сэнд жергілікті халықтың қапыл шабуылына кезікпесе, термиттер қаласынан бір миль ұзамай-ақ сол өзенді табатыны сөзсіз. Отряд қиналмай-ақ сал жасап алып, сонымен өзенді төмен ағып сағадағы португал еліне аман-есен жетер еді. Ол араға пароходтар да жиі тоқталып өтеді және жолаушылар үшін қауіпсіз жер.

Бірақ тағдыр жолаушыларды көздеген мақсаттарына жеткізбеді.

Дик Сэнд өздеріне мола бола жаздаған термиттер күмбезінің төбесінен басын қылтитып қарағанда, сол маңайдағы қырқада тұрған жергілікті халықтардың бір лагерін байқап қалған еді. Қырқаның шоқысында зәулім биік бір анжир ағашы өскен. Оның айнала тарамданған бұтақтарының саясына бес жүз адам еркін сиярлық. Африканың алып ағаштарын көрмеген адам, бұл ағаштың соншалықты ірілігіне сенбеуі мүмкін. Анжир ағашының жасыл көлеңкесіне Гэрристің Негороға айтқан еріксіздер керуені орналасқан еді. Құл саудагері Альвецтің агенттері құл саудасының орталық базары Казондеге тұтқындар жөнелтіп жатты. Казондеге жеткен сорлылар батыс жағалаудағы немесе Үлкен Көл өлкесіндегі Ньянгве лагерлеріне жөнелтілетін: Ньянгвеге жеткен соң солтүстікке—Египетке қарай немесе шығысқа Занзибарға қарай жөнелту үшін жаңадан керуен құрылады.

Лагердегілер жергілікті халықтан алынған тұтқындарға қандай қараса, қолға жаңа түскен жолаушыларға да сондай қарады. Кәрі Нанды, Том ақсақалды, шалдың баласы Батты, Остин мен Актеонды екеу-екеуден қосақтап мойындарына ұзындығы алты фут ағаш бұғау кигізді: бұғаудың екі басында (V) рим цифрына ұқсаған ойық бар. Ойықтың мойынға кигізетін жеріне темір құрсау салынған. Қаныпезер сұмдар сорлары қайнаған еріксіздерді не оңға, не солға бұрылдырмай бірінің соңынан бірін қаздай шұбыртып жүргізеді. Ағаш бұғауға қосымша сорлыларды ауыр шынжырмен белінен тағы қосақтайды. Сөйтіп еріксіздердің қолы мен аяғын ғана матамай бос қалдырады. Қолын бос қоятын себебі, оның жүк көтеріп жүруі керек, ал аяғын бос қойғанда, ұзақ жолға өзі жүріп жетсін дейді. Әрине, аяқ — қашу үшін бос қойылмайды... Мінеки, тұтқынға алынған сорлылар күннің шыжып тұрған кезінде хавильдарлар (айдаушылар) шыбыртқысы жондарын тілгілеп жан төзгісіз жағдайлармен жүздеген миль жол жүреді.

Дик пен оның жолдастары алысумен жүріп әлсіреді, сондықтан ендігі жерде қарсыласа берудің пайдасыз екендігін аңғарды да, арпалысуды тоқтатты. Бұлар неғып қана Геркулес құсап қашып құтыла алмады екен? Геркулес қаншама қайратты болғанымен егер қолға түсе қалса, мына қатыгез елде оның халі не болар еді? Алдында аранын ашқан аштық пен жабайы аңдар, аңнан да жаман жергілікті халықтар тұрғанда, сорлы қашқын неге сенді екен? Көп кешікпей өзінің тұтқынға түскен жолдастарының тағдырына қызығуы да мүмкін.

Дегенмен тұтқынға түскен жолаушылардың керуен басылардан жақсылық көреміз деген ешқандай үміттері жоқ-ты. Керуенді басқарып жүрген арабтар мен португалдар өзара басқа түрлі тілмен сөйлесетін де, еріксіздермен тек қана ақырып, қорқытып. күш көрсетіп ымдап «сөйлесетін».

Дик Сэнд ақ нәсілді адам болғандықтан құл саудагерлері басқаларға істегенін бұған да істеуге батылы бармады. Жас жігіттің қаруын тартып алды, бірақ шынжырлаған жоқ. Оның есесіне Дикті арнаулы хавильдарға бақтырып қойды, бақташы Диктен көз айырмауы керек.

Дик Сэнд, Негоро мен Гэрристің біреуі көрінбес пе деп айналаға көз жүгіртті, бірақ ешқайсысы көрінген жоқ. Ол екеуі. керуенде жоқ болғанымен, отряд адамдарын тұтқынға алуда сол оңбағандардың тікелей қатысы барлығынан Дик Сэнд күмәнданбаған.

Американның немесе португалдың бұйрығы бойынша миссис Уэлдонды, кішкентай Джек пен Бенедикт ағайды басқа тұтқындардан бөлген болар деп шамалады Дик Сэнд. Бұлар лагерде көрінбеген соң, сыбайластар ол бейшараларды басқа жаққа айдап әкеткен екен деді жас жігіт өзіне өзі. Олар миссис Уэлдонды қайда апарады? Оған не істер екен? Бұл мазасыз ой Диктің тынышын алып, өз басының қайғы қасіретін есінен шығарды.

Зәулім биік анжир ағашының түбіне көлеңкелеп иіріліп жатқан керуеннің кем дегенде сегіз жүздей адамы бар-ды. Олардың ішінде еркегі, әйелі — екі жыныс аралас бес жүзге тарта еріксіздер, екі жүздей жергілікті солдаттар, жүз шамалы жүк көтерушілер мен хавильдарлар және құл саудагерінің агенттері бар.

Хавильдарлар араб немесе португал болатын. Бұл адамдардың еріксіздерге істеген қаталдығын ауызбен айтып жеткізу мүмкін емес. Олар еріксіздерді болмашы нәрсе үшін ұрып-соғып өлтіре қинайтын, таяқ көтере алмай ауырғандардың кейбіреулерін пышақпен жарып өлтіреді немесе атып тастайды, өйткені ондайлар енді сатуға жарамайды. Керуендегі тәртіп адам төзгісіз қатал еді.

Бұл сияқты ауыр жағдайдың нәтижесінде керуендегі «тірі товардың» мегзеген жерге жарымы ғана тірі жететін. Басқаларының сүйегі Африканың ішкі өлкелерінен Мұхит жағалауына баратын керуен жолында шашылып қалатын-ды.

Еріксіздер керуенін бастап жүрген құл саудагерінің европалық-португалиялық агенттерінің адамгершіліктен жұрдай болған ұсқынын тану қиын емес. Бұлар қоғамнан аласталып, елінен қуылған, каторгадан қашқан, ұры-қары азғындар болатын. Негоро мен Гэррис те осы азғындардың бірі еді. Бұл екеуі ірі құл саудагері Хозе-Антонио Альвецке қызмет ететін-ді, бұл жөнінде Камеронның талай-талай қызғылықты мәліметтері де бар.

Құл саудагерлері құл керуенін айдау үшін күзетші солдаттар жалдағанда, көпшілігін жергілікті халықтардан алады. Адам аулау кәсібі тек қана құл саудагерлерінің еншісіне тиген нәрсе емес. Жергілікті негр көсемдері де адам аулау мақсатымен іргелес ұруларға қырғын шабуыл жасайды. Жеңген жағы тұтқынға түскен әйел, еркектер мен балаларды құл саудагерлеріне әкеліп сатады. Олардың сондағы алатыны бірнеше метр шыт, бір уыс мылтық дәрісі, мылтық, қызыл-жасыл ала моншақ, ал ашаршылық жылдары адамды бір уыс жүгеріге де сатып жібереді деп жазыпты Линвингстон.

Альвецтің еріксіздер керуенін күзетіп жүрген отрядтың түрі африкалық жалдамалы армиядан айнымайтын. Бұлар ұзын ұңғылы білтелі мылтықпен қаруланған, жартылай жалаңаш, қарақшылар тобының жиынтығы еді. Күзет отрядының мұндай түрімен істес болу құл саудагерінің агенттеріне жеңіл соқпайтын-ды. Ол қарақшылар қашан да болса бұйрықты жүре тыңдап, онша құлақ аса қоймайтын. Олар демалыс пен жол жүру мерзімін өздері белгілейтін. Қит етсе, керуенді тастап жөнімізге кетеміз деп, ырыққа көнбеген қарыспа агенттерді оп-оңай жуасытып ала қоятын-ды.

Керуеннің ауыр жүктерін тұтқынға түскен еркек-әйелдердің өздері көтеріп жүреді. Сонда да болса құл саудагерлері бірнеше адам жүк көтерушілер жалдайды. Бұларды сенімді көріп, қымбат бағалы, әсіресе, піл сүйегі буылған тайларды көтертетін. Кейде екі кісілеп көтеруді керек қылатын піл тістерінің небір ірісі буылған тай жүктер де кездеседі.

Жағалаудағы факториялардан піл сүйектерін Хартум, Занзибар мен Наталь базарларына жөнелтіп тұрады. Жүк көтерушілердің еңбегін уәделі жерге жеткен соң ғана төлейді, оларға берілетін ақының сиқы, мақтадан тоқылған бірнеше метр мата немесе бір уыс қауыр (Африкадағы ұсақ ақша орнына жүретін металл), мылтық дәрісі, жіп, моншақ сияқты түкке тұрғысыз заттар, егер құл саудагерінің мұндай бағалы заттары болмаса, бұлдап сата алмайтын кейбір тұтқынын да бере салады.

Альвец керуеніндегі бес жүз еріксіздер қатарында егде тартқан еріксіздер тым аз еді. Әдетте қирап, өртеніп жатқан қыстаққа шабуыл жасаған кезде жасы қырықтан асқан еркектерді қырып тастайтын-ды. Өйткені базардағы өтімді «товар» жас, дені cay еріксіздер мен жас балалар еді. Мұндай қырғыннан кейін қыстақ адамдарының оннан бірі ғана тірі қалатын. Экваторлық Африкада тұтас бір өлкенің қаңырап иесіз қалу себебі осындай жан түршігерлік қырғынның нәтижесі.

Малша иірілген адамдар тобына қарауға жүзің шыдамайды! Еріксіздер жартылай жалаңаш, ағаш торқасынан дөрекі тоқылған сылымтырмен денесін жапқан болыпты Арқасындағы шыбыртқы айғыздаған жаралары іріңдеп кеткен әйелдер, терісі сүйегіне жабысқан арық, борбайы шидей, үсті басы қан-қан балалар, өз басын алып жүруге шамасы келмесе де баласын көтеріп сүйретілген бейшара аналар, мойындарында ағаш қамыт, мұнысы аз болғандай ауыр шынжыр белдерін басқан адамдар!

Күні біткен құр сүлде мына сорлыларды, Линвингстонша айтқанда «қара ағаштан жасалған адам сүйектерін» көргенде, бұларға адам түгіл жыртқыш аңдар да аяушылық етер еді. Бірақ бұл көрініс хавильдар-арабтардың ойына да кіріп шығар емес. Камеронның сөзімен айтқанда, хавильдар-арабтар португалдардан да қатал еді.

Қонып түстенген кезде болсын, жол үстінде болсын, тұтқындарды барынша қатал бақылап күзететін-ді. Дик Сэнд қашу дегенді ойламаса да болады екен деді өзіне өзі. Оның мазасын кетірген тек қана миссис Уэлдонның тағдыры. Жас әйелді нәрестесімен қоса тұтқынға алуда Негороның тікелей қатысы барлығы айдан анық. «Пилигрим» апат болған соң португалдың нендей мақсатпен отрядтан бөлініп кеткенін Дик Сэнд әлі күнге білген жоқ-ты. Бірақ қылмыстың нендей түрі болса да Негоро жиіркенбейді, оның

қолынан бәрі де келеді, миссис Уэлдонға төнетін қауіп-қатерді ойлап жасөспірім қатты қынжылды.

— «Әттегене-ай!— деп өкінді Дик Сэнд.— Ол оңбағандардың екеуін де атып тастауға мүмкіндігім бар еді, бекер-ақ атпаған екенмін!»

Мазасыз ойлар жас жігіттің жанын жегідей жеді. Миссис Уэлдон мен кішкентай Джектің сүйенер ешкімі жоқ тұлдыр жетім баладай боп қорғанышсыз қалды. Бенедикт ағай оларға сүйеу бола алмайды. Ол өз қара басын аман алып жүрсе де жарағаны. Олардың үшеуін де Анголаның жырақ бір түкпіріне ендігі жөнелткен де болар. Бірақ ауру баланы жолда кім көтеріп жүреді!

«Анасы көтереді ғой,— деді Дик өзіне өзі,— анасы көтереді! Джекті анасы ғана көтеріп жүруге тиіс. Бейшара әйел нәрестесінің халі бітіп жығылғанша көтеріп жүреді... Күң сорлылар не істесе, о да соны істейді... Ақырында сол күңдер құсап о да жолда өледі. Әттегене-ай, бізді осыншалық қорлыққа салған жендеттермен көзбе-көз кездесер ме едім!».

Бірақ Диктің өзі де тұтқын. Африканың алыс түкпіріне айдалып бара жатқан «бір қора» адамдар тобының Дик те біpi болып кетіп бара жатыр. Тек миссис Уэлдон сорлыға Геркулес қана жәрдем ете алады.

Суға кеткен тал қармайды дегендей, Дик Сэнд осы сенімге жармасты. Ол Геркулестің сырына әбден қанық, оған сенуге болады. Геркулестің басы бос, алып негр жолдастарын құтқару үшін, әсіресе миссис Уэлдонды құтқару үшін адам баласының күші жетерлік істің бәрін де істейді, деді Дик өзіне өзі. Геркулес ендігі тұтқын әйелдің соңынан кеткен болар, амалын тауып жәрдемнің жуық екенін оған білдірген де шығар. Ол әлде алдымен Диктің өзін құтқарып, сосын екеулеп миссис Уэлдонды құтқаруды қарастыруы да ғажап емес!

Дик лездің арасында көз алдына мыналарды елестетті: Геркулес түн ішінде білінбей келіп еріксіздер керуеніне кіреді де құлдар тобына араласады. Күзетшілер оның бөтен адам екенін білмей қалады, өйткені басқа құлдар сияқты ол да қара, оны қараңғыда бірден тани қою қиын. Ол мінеки еңбектеп Дикке келеді де, шығарып алып орманға ертіп әкетеді... Енді екеуі де бостандықта!.. Миссис Уэлдонды құтқару үшін бұлар қолынан келгенін аямас еді-ау!

Сөйтіп, ол торығуды қойып енді үмітке көшті. Жас жігіт сарыуайымға салынбады, жігерлі жас күрессіз берілуді өз басына ар көрді. Ол ұтыры келіп қалған кішкентай ғана мүмкіндіктер болса да пайдаланып қалуға бел байлады.

Бәрінен бұрын еріксіздер керуенінің қайда бара жатқанын білу керек. Егер керуеннің барып тоқтайтын жері Ангола факториясы болса, оған жету үшін небары бірнеше күндік қана жол қалды. Бірақ керуен Экваторлық Африканың ішкі өлкелерін аралап келе жатса, онда әлде де болса бұлардың алдында бірнеше жүз миль жол бар. Құл базарының ең зоры Үлкен Көл өлкесіндегі Ньянгведе болатын.

Ньянгве - Африканы екіге бөліп тұрған меридианның нақ үстінде. Бірақ Куанза жағалауындағы лагерден Ньянгвеге дейін өте алыс, онда жету үшін бірнеше ай жол жүру керек.

Керуеннің қайда бара жатқанын білуге Диктің құмартуы тегін емес, өйткені Ньянгведе қашам дегенді ойға алудың да қажеттігі жоқ. Бұлардың қай-қайсысы болса да сәті түсіп қаша қалғанымен, Үлкен Көл өлкесі мен мұхит жағалауының арасында, мегзеген жерлеріне жете алмай, бәрібір жолда өлер еді.

Бірақ Дик Сэнд кешікпей-ақ білгісі келген мәліметті біліп тынды. Ол керуенбасылардың өзара сөйлескен бұралқы тілдеріне түсіне алмады, олар африкан тілдерінің бірімен будандас араб тілінде сөйлесетін, әйтсе де керуенбасылардың жергілікті еріксіздер базарының бірін жиі-жиі айта бергенін байқады. Әңгіме Казонде туралы еді, бұл жер Анголадағы құлдар базарының орталығы болатын, жас жігіт мұны анық түсінді. Айдалып келе жатқан барлық тұтқындардың тағдыры Казондеде шешіледі екен деп шамалады Дик, жас жігіт бұл жөнде қателеспеді.

Лоанд пен Казонденің арасы төрт жүз мильден аспайтыны Диктің есінде бар-ды, өйткені жас жігіт географияны барынша жақсы білетұғын. Ендеше Куанзадағы лагерден орталық құлдар базары екі жүз елу мильден аспаса керек. Жайшылықта мұндай жолды он, он екі күнде алуға болады. Бірақ еріксіздер керуені ұзақ жолда жүріп әбден қажып болдырған еді, Дик Сэнд осы жағдайды ескеріп, Казондеге жету үшін кем дегенде үш жеті уақыт керек деп есептеді.

Дик Сэнд өзінің бұл мөлшерлеуі жөнінде Том қартпен және басқа жолдастарымен пікір алысқысы келді. Жан құтылмас Экваторлық Африкаға құлдар керуенінің бармайтынын білсе ол сорлылар қандай қуанар еді. Бірақ бұл жақсылық хабарды оларға қалай жеткізуге болады?

Тұтқынға алынған төрт негр лагердің оң жақ қанатында еді. Олар екеу-екеуден, Актеон Остинмен, Том баласы Батпен қосақталып шынжырмен бұғауланған болатын. Оларға айрықша хавильдар белгілеп, оншақты солдат қарауыл қойылған-ды.

Дик Сэнд бұғаусыз, қол-аяғы бос болатын, өзінен елу қадамдай жерде отырған жолдастарына жолығайын деп, хавильдарлардың кезін ала беріп оларға жақындай түсті.

Шамасы, Диктің ниетін Том қарт та білсе керек, жолдастарына бірдеңе деп күңк ете қалып еді, негрлер сөйлесіп отырған сөзін тоқтатып, назарларын Дикке аударды. Бейшара тұтқындардың отырған жерінен қозғалуға мүмкіндігі жоқ, бірақ құлақ түріп сөз тыңдауға, мойын бұрып қарауға ғана шамасы бар.

Дик көзге түспей елеусіз жылжып жарым жолға жетті. Оның енді құлдар керуенінің бара жатқан қаласының атын атап, онда жету үшін қанша уақыт керек екендігін Томға айқайлап айтуға мүмкіндігі бар. Бірақ жолдастарымен кездесіп, жол бойындағы мәселелер жайлы бір-екі ауыз тіл қатысқысы келді. Сондықтан хавильдарлардың кезін ала беріп ілгері қарай жылжи берді. Оның жүрегі тайдай тулап кеудесіне сияр емес, енді бірнеше қадам аттаса болғаны, межелі жеріне жетеді... Бірақ хавильдар Диктің ниетін біліп қалған сияқты, жас жігіттің алдын кес-кестеп ақыра ұмтылды. Хавильдардың айқайы жайбарақат отырған солдаттардың шырқын бұзды, солдаттар жүгіріп келіп Дикті итеріп жіберді, сол сәтте Томды жолдастарымен бірге түйгіштеп лагердің басқа жағына қарай айдап әкетті.

Дик Сэнд ызаға булығып есі-түсін білмей хавильдарға бассалды. Оның қолындағы мылтығын тартып алғысы келді, мылтықтың құндағы хавильдардың қолында қалды да, ұңғысын Дик жұлып әкетті. Бірақ солдаттар шуласа жабылып жас жігітті жерге жықты. Егер керуен басылардың біреуі — бетінен зұлымдықтың оты шашырап тұрған ұзын бойлы араб келіп араға түспегенде, ызаланған солдаттар Дикті бұтарлап тастайтын еді. Бұл кәдімгі Гэрристің анадағы Негороға айтқан Ибн-Хамис деген арабы болатын.

Араб бар болғаны бірнеше ауыз тіл қатты, әрине Дик оның түгіне де түсінген жоқ, бірақ солдаттар өлтіргелі тұрған адамын жайына қалдырып өздері бір жақ шетке ығысып кетті. Шамасы, бұларды біріне бірін жолықтырмайтын болса керек. Бірақ Дикті аман сақтау күзетшілерге нық тапсырылған. Бұл тапсырманы Гэррис пен Негородан басқа кім беруші еді?

Осы сәтте керней тартылып барабан соғылды. Бұл — жолға шығудың белгісі еді. Лагерді жығып жинады. Лездің арасында керуенбасылар да, солдаттар да, жүк көтерушілер де, айдалып бара жатқан құлдар да аяқтарын тік басты. Еріксіздер тайлап буылған жүктерді көтеріп сапқа тізілді, ең алда шұбар туды желбіретіп бір хавильдар тұр.

Сосын жол тартуға белгі берілді.

Ыңырсып айтылған ән естілді. Бірақ ән салған қанаушылар емес, қаналушылар еді. Бұл әннің ішінен жендеттерге тігілген қаһар мен келешектің игілігіне балаша иланған үн естіледі.

«Сіздер мені құлдыққа айдап бара жатырсыздар, күш сіздер жақта. Бірақ мен жуырда өлемін. Өліп жатсам да, қайтып келіп сендерді өлтіремін!»

Сегізінші тарау

ДИК СЭНДТІҢ ЖАЗУ ДӘПТЕРІНЕН

Нөсерлі жаңбыр құйып өтті, бірақ аспан әлемі әлі ашылған жоқ, түнеріп тұр. Экваторлық Африкада «мазика» деп аталатын жылдың жаңбырлы маусымының екінші кезеңі апрель айында басталады. Бұл кезде жауған жаңбыр екі жетіге, кейде тіптен үш жетіге созылып, көбінесе түнде жауады. Еріксіздер керуені үшін бұл да қосымша ауыр жағдай болды.

Керуен таңертеңгі бұлыңғыр тұманға араласа көшіп, Куанза өзенінен алыстап, тіп-тіке шығысқа қарай тартты.

Керуеннің алдында елу солдат, шамалысы екі жақ қанатта, ендігі қалған елу солдат артта келе жатыр. Мұндай жағдайда қол-аяғы бұғаудан бос адамның да қашып құтыла қоюы екі талай. Еріксіздер қатары араласып кетті. Әйелдер, ересектер, үлкен кісілер мен жас балалар араласа жүрді, ал айдаушылар еріксіздерді ұрып соғуға ерінер емес, шыбыртқымен жондап тықсыра түсті. Топ ішінде емшектегі баласын қолына көтерген бірнеше әйелдер бар-ды. Олардың кей біреулері әбден болдырып титығы жеткендіктен, бұдан былай бөбегін көтеріп жүруге дәрмені жетпей, жалаңаяқ, жалаңбас нәрестесін сүйрелеп келе жатты.

Керуенбасы араб, Диктің хавильдарлармен соқтығысып қалған кезіндегі ара түскен кешегі Ибн-Хамис өзінің малша айдап келе жатқан адамдарын барынша қырағы бақылап жүрді. Ол керуеннің біресе алдына шығып, біресе соңына түсті. Жүк көтерушілердің көрген азабы Ибн-Хамистің де, оның жәрдемшілерінің де ойларына да кіріп шығар емес, бірақ бұлар «өз адамдарының» жағдайымен санаспай тұра алмайтын-ды: солдаттар біресе азығымызды көбейт деп, біресе көбірек кідіріп дем алуды талап етіп өнебойы лаң шығара берді. Осы жағдайлардың арқасында жиі-жиі жанжалдар болып тұрды. Хавильдарлар ашуының өшін сорлаған еріксіздерден алатын. Солдаттар мен жүк көтерушілердің хавильдарларға деген наразылығы, қаһарын тігіп сөгіп балағаттауы, азап көріп қиналған еріксіз бейшаралардың бақырып шыңғырғаны бүкіл жол бойында бір сәт тынбайтын-ды. Керуеннің соңында жүрген адамдар алдағылардың қанымен боялған жерді басып келе жатты.

Сөйтіп, Дик Сэнд өзінің негр жолдастарымен тілдесе алмай қалды, өйткені оларға ерекше күзетші қойылған және өздері керуеннің алдыңғы қатарында келе жатыр. Оларды екеу-екеуден ағаш бұғаумен мойындарынан қосақтап қойған, жан-жағына мойын бұрып қарауларына ешқандай мүмкіндік жоқ, бірінің соңынан бірі шұбырып барады.

Айдаушылардың шыбыртқысынан бұлардың жон терілеpi айғыз-айғыз болып тілініп қалған, басқа еріксіздердің де арқалары дәл осындай.

Бат әкесімен қосақталып керуеннің алдыңғы қатарында келе жатыр, ол ағаш бұғауды оқыс итеріп қалып әкесінің бір жерін ауыртып алмайын деп аяғын абайлап басады. Хавильдарға даусы естілместей қашықтаған кезде ауық-ауық сыбырлап қарттың көңілін аулап дем беруге тырысатын. Әкесінің шаршағанын сезсе, жүрісін баяулата түсетін-ді. Бейшара баланың артына бұрылып әкесінің бетіне қарауға да мүмкіндігі жоқ. Том қарттың баласы көз алдында, оған бұл да жұбаныш еді, бірақ қарттың бұл жұбанышын жиі-жиі қайғы шайып кететін-ді: айдаушылардың шыбыртқысы баласының арқасын осып талаураған із қалдырғанын көргенде, Томның іші удай ашып, бұл таңбаның өз арқама түскені жақсы еді,— деп зарланатын-ды қарт негр.

Бұлардан бірнеше қадам кейін Актеон мен Остин келе жатыр. Олар да аталы-балалы екеуі сияқты мойындарынан қосақтаулы, олардың көрген азабын бұлар да көрді. Олар Геркулестің өмірін арман етті, мына құлазып жатқан жер оған қаншама қатерлі болғанымен, ол өз өмірін қорғау үшін күресе алады және бостандықта жүр!

Қарт негр жолдастарына шындық жағдайды өздерін тұтқынға алған кезде-ақ айтып түсіндірген. Оның үш жолдасы өздерінің Африкада жүргендерін біліп қайран қалды: олар өздерін тұтқынға алған адамдардан былай айтқанда құл саудагерлерінен ешқандай рақым күтпеуге тиіс екендерін ұқты, сонымен қатар Гэррис пен Негоро құл саудагерлерінің сыбайластары, опасыздар екенін енді ғана білді.

Айдаушылар басқа тұтқындарға көрсеткен қорлықты кәрі Нанға да көрсетті. Негр кемпірі керуеннің орта шенінде, күндікке сатылатын әйелдер тобының қатарында келе жатыр. Оны екі балалы бір жас әйелге шынжырмен қосақтап қойған, бейшара әйелдің жаңа ғана апыл-тапыл басып жүрген үш жасар ұлы мен емшектен шықпаған бір нәрестесі бар. Үш жасар баланы кәрі Нан қамқорлығына алды.

Бейшара ана кәрі кемпірге алғыс айтуға да шамасы келмей, тек болғаны жасы мөлдіреген қара көздерін Нанға қарай төңкере берді. Бала, әрине үлкендерге ілесе алмайды ғой, сірә мына ұзақ сапар баланың түбіне жететін болар. Нан жас баланы көтеріп алды. Бала болғанымен өзі кәрі адамға ауыр жүк қой, көп кешікпей-ақ халден таярмын деп қорықты кемпір.

Нан нәресте негрді көтеріп келе жатып титімдейінен қолында өскен кішкентай Джекті есіне түсірді. Оған Джекті анасы көтеріп бара жатқан сияқты боп көрінді. Бейшара анаға қандай қиын!.. Науқасының салдарынан байғұс бала әбден жүдеп қаңбақтай боп қалған еді ғой, қаншама жеңіл болғанымен бала да болса өзі нәзік адамға недәуір жүк. Ол қазір қайда жүр екен? «Нендей халде? Бейшара баланы кәрі күтушісінің көретін күні болар ма?

Дикті керуеннің соңына салды. Жас жігіт Томды да, оның жолдастарын да, кәрі Нанды да көре алмады, олар шұбатылған ұзын тізбектің алдыңғы қатарында кетіп бара жатқан...

Дик Сэнд жолда бара жатып түпсіз шыңырау қиялға шомды, оның ойын айдаушылардың ақырып-бақырған айқайы бөліп жібере берді. Ол өз қара басының қамы туралы да, жолда кездесетін қиыншылықтарды да, өзіне дайындап қойған Негороның азабын да ойлаған жоқ. Оның бар ойлағаны миссис Уэлдонның қамы еді.

Дик жерден көзін алмай төмен қарап келе жатты: әрбір жапырылып қалған шөпке, әрбір сынған бұтаға тесіле қарайды, оның бар іздегені миссис Уэлдонның ізі еді.

Куанзадан Казондеге баратын басқа жолдың жоқ екенін Дик Сэнд жақсы білетін-ді. Демек, миссис Уэлдонды да Казондеге жөнелткен болды, бұл болжал шынында да дұрыс, миссис Уэлдон, сөз жоқ, осы арамен жүруге тиіс. Оның тағдырын хабарлап «сүйінші» деген кісіге, жас жігіт не сұраса да аямас еді.

Сөйтіп, Дик Сэнд өзінің негр жолдастарымен бірге Казонде жолында кетіп бара жатыр. Бұлардың өз тағдыры қаншама қатерлі, көрген зәбірлері қаншама ауыр болса да, өздерімен бірге кетіп бара жатқан еріксіз сорлылардың көрген қорлығына дәті шыдамай жандары ашыды, айдаушылардың адамгершіліктен тыс қаталдығын көргенде, бұлардың бойын ыза кернеді. Бір өкінішті жері, бұлардың мына сорлыларға жәрдем тигізетін дәрмені жоқ, ал ана қаніпезерлермен қарсыласа да алмайды.

Куанзадан шығысқа қарай көсіліп жатқан жалпақ орманның ұзындығы жиырма мильден астам. Мұндағы ағаштар теңіз жағалауы маңындағы тоғайлар сияқты қалың емес, жаңа өніп қылтия бастаған ағаш шыбықтарын пілдер тапап кететін болар немесе сан жеткісіз жәндіктердің ұрығы жойып жіберуі де мүмкін.

Ертеңгі мезгілде жол бірсыпыра тәуір болды. Бұта басып кеткен қалыңның арасымен жүргеннен гөрі, сирек орманды аралап жүру анағұрлым оңай. Бірақ жол кей жерлерде қалың жынысқа еніп, керуен мүлдем көрінбей кететін күндері де болды. Бамбук сияқтанып бойлап өскен қамыстың сабағының жуандығы бір дюймнен кем келмейтін биік шөптің арасымен адаспай жүру үшін жергілікті жермен жақсы таныс болу керек.

Керуен таң біліне жолға шығып, түс болғанша кідірместен тарта берді. Шаңқай түсте бір сағат қана тоқталып дем алды. Сол жерде хавильдарлар тайлап буылған жүктердің біреуін шешіп еріксіздерге бір уыстан маниок ұнын үлестірді. Егер солдаттар жолшыбай бірер қыстақты талай қойса, мына жарытымсыз асқа екі — үш батат немесе бір жапырақ ет қосылады.

Бірақ түнгі демалыс өте қысқа болатын, ал ми қайнатқан күндізгі ыстықта жүріп әбден титықтаған еріксіздердің көпшілігі асқа тәбеті тартпайтын-ды. Керуеннің Куанза жағалауынан шыққанына бір жұма болмай-ақ еріксіздерден жиырма адам қаза тауып, олардың денесі керуеннің ізіне түсіп келе жатқан жыртқыш аңдарға жем болды. Арыстан мен қабыландар жем іздеп керуен маңайында шарық ұрады, күн сайын кешкісін лагердің дәл іргесінен азулы аңдардың ақырғаны естіліп жатады. Оларды керуенге әне бас салады, міне бас салады деп адамдардың жаны тырнағының ұшында.

Жыртқыш аңдардың түн қараңғысын жара ақырған үндері адамдардың үрейін алды, бұл дауыстарға Дик Сэнд құлағын түріп, тропиктік орманда жалғыз жүрген Геркулеске төнетін қауіп-қатерді ойлап үрейі ұшты. Дегенмен, Диктің қашып құтыларлық мүмкіндігі болса, ойланбай-ақ тәуекелге бел байлар еді-ау.

Біз бұл арада Диктің жазу дәптерінен кейбір үзінділер аламыз. Дик мұны Куанза мен Казонде арасындағы жолда бара жатып жазған еді.

«25—26 апрель. Биіктігі сегіз — тоғыз фут келетін бұта мен айнала қоршалған бір қыстақтың жанынан өттік. Eгістік жерлерге майыс, бұршақ етіп тастаған. Тұрғын халықтардың екеуін ұстап мойындарына ағаш бұғау кигізді. Он бес адам табанда өлтірілді.

27-апрель. Ағысы қатты недәуір жалпақ бір өзеннен өттік. Жұмыр ағаштарды шырмауықпен байлап көпір салыпты. Кей жерлерінің тіреуі жоқ. Ағаш бұғаумен қосақтаулы екі әйел сүрініп кетіп суға құлады. Біреуінің қолында көтерген баласы бар-ды. Құлаған сәтте су бұрқылдап қайнады да, қан бояған судың беті қызарып кетті. Әдетте мұндай көпірлердің астында крокодилдер тығылып жатады екен, аяғыңды жазым бассаң болды, суға құлап тұп-тура крокодилдің аузына түсесің.

28-апрель. Орман аралап келеміз. Ол арада зәулім өскен баугин ағаштары көп. Португалдар бұл ағашты «темір ағаш» деп атайды. Жаңбыр құйып тұр. Жер батпақ. Жол өте ауыр. Керуеннің орта шенінде кетіп бара жатқан кәрі Нанды көзім шалды. Ол бейшара өз қара басын алып жүруге шамасы келмесе де, бөбек негрді көтеріп бара жатыр. Онымен бірге қосақтаулы еріксіз әйел аяғын ақсаңдай басады, шыбыртқы тілген жонынан қан сорғалап тұр.

Түн болған соң жасыл жапырақты ақ гүлді зәулім өскен бір баобаб ағашының түбіне келіп қондық.

Арыстандар мен қабыландар түні бойы ақырумен болды. Солдаттар бір қабыланды атып өлтірді. Геркулестің халі нешік екен?

29—30 апрель. Африка «қысының» алғашқы хабаршысы да келіп жетті. Шөп біткеннің бәрі малынған шық. Жылдың жаңбырлы маусымы ноябрьде басталады да, апрель айының ақырғы күндерінде аяқталады. Тегістік жерлердің бәрін су басқан. Шығыстан соққан желге ілесіп батпақты жердің безгегі де келіп жетті.

Миссис Уэлдон қайда болды екен? Бенедикт ағай қайда жүр? Ешқандай хабар-ошар жоқ, із-түзсіз ғайып болды. Оларды тек қана Казондеге жөнелте алады! Біз жүріп келе жатқан жолмен олар да жүрген болар, бірақ біздің алдымызға түссе керек. Менің жанымды үрейлі қауіп-қатер жегідей кеміріп барады. Мына кесел ұялаған жерде кішкентай Джектің безгегі қайта ұстаған шығар. Бейшара баланың өзі тірі ме екен?..

1-6 май. Біздер батпағы құрғамаған, әлі қақ ұялап жатқан көгалмен бірнеше күн ұдайы жүрдік. Айналаның бәрі қаптаған су, кей жерлердің суы белуардан келеді... Мыңдаған сүлік денеңе жабысып қаныңды судай ағызады. Сонда да болса жүру керек. Судан қылтиып тұрған кейбір шөкелектерге папирустар өскен. Жапырағы капуста сияқты ірі батпаққа өскен бір түрлі су өсімдіктері бар. Адамдар оның тамырына аяқтары оралып жығыла берді. Аяқ алып жүру өте қиын, қонып түстенерлік құрғақ жер табылмай қалатын уақыттар жиі кездеседі. Айнала төңіректегі көз жетерлік жазықтың бәрін су басып кеткен. Қараңғы болса да жүру керек. Бұл азаптың ақырына қашан жетер екенбіз? Адамдар жығылады да, аяғын тік басып қайта тұрады. Heге? Су түбінде бірнеше секунд болса жетіп жатыр, азаптан біржолата құтылар еді ғой!... Ал миссис Уэлдон мен кішкентай Джектің халі нешік? Оларды тастап кетуге менің хақым жоқ еді ғой. Мен азаптың қандайы болса да шыдаймын. Бұл менің ардақты борышым!

Бұл жан түршігерлік неткен дауыс!

Солдаттар шайырлы ағаштарды сындырып от жақты. От жарығы қараңғыда адамдарды күңгірт көрсетті.

Жаңағы жан түршіктірген айқайдың мәнісі былай екен: керуенге крокодил шауыпты. Үрейлі айдаһарлардың он-он бесі қараңғыны жарып шыға келіпті де, бірнеше бала мен әйелді тістеп алып суға қарай сүйрей жөнеліпті. Крокодил өзімді қағып өткенде қабыршағы аяғымның терісін сыдырып кетті. Бірақ менің қасымдағы қосақтаулы екі баланың мойнындағы ағаш бұғауын ортасынан қақ бөліп біреуін жұлып әкетті. Бейшара баланың бақырғанын көрсең! Оның шыңғырғанынан жаным түршікті. Сорлы баланың сондағы үні әлі күнге құлағымнан кетер емес...

7—8 май. Өткен күнгі шығын есепке алынғанда, жиырма адам кем шықты. Таң атысымен Томды және басқа жолдас негрлерімді іздеп айналама көз жүгірттім. Олардың амандығын білсем маған қандай зop қуаныш болар еді-ау! Бірақ мұның несі қуаныш? Азап біткеннің бәрінен біржолата құтыла салу анағұрлым артық емес пе?

Том қарт керуеннің алдыңғы қатарында бара жатыр. Жолдың бұрыла берісінде қарт негр мойнындағы ағаш бұғауды қолымен көтеріп бір сәт артына қарауға мүмкіндік тапты. Осы сәтте бірімізді біріміз көріп қалдық. Кәрі Нанды көзіммен бекер іздеппін. Ол байғұс өткен түні-ақ тыншайған шығар?..

Ақырында су қаптаған жазықты да артқа салдық. Біздер ұдайы жиырма төрт сағат суда жүрдік. Лагерь енді қырқаға шығып тоқтады, су болған киімдерімізді күнге жайып кептірдік. Азын-аулақ ас ішіп жүрек жалғаған болдық. Соншама ұзақ та азапты жолдан кейін ішкен асымыздың түрі мынадай: бірнеше түйір майыс, бір уыс маниок ұны бар болғаны осы-ақ. Осы сияқты жарытымсыз ауқатпен жан сақтап жол жүріп көр! Су болса лай әрі лас. Әбден қалжырап дымы құрыған мына құры сүлде сорлылардың аяқтарын тік басып жүруге қаншасының шамасы келер екен?

Миссис Уэлдон мен кішкентай Джекті бұл сияқты азапты сапарға зорлап айдауы мүмкін емес! Жоқ, оларды Казондеге басқа жолмен әкеткен болар. Бейшара ана мұндай азапты көтере алмайды ғой!

Керуеннің бірнеше адамы «желшешек» болып ауырды. Аурулардың өздігінен жүруге шамасы жоқ. Оларды қайтер екен? Шынымен-ақ жолға тастап кете ме?

9-май. Ерте тұрып жолға шықтық. Жұртта қалғандар көрінбейді. Ауырғандар мен әлсіреген адамдарды хавильдарлар шыбыртқылап тұрғызды. Құл дегендер адам емес — жанды товар, сылдырап тұрған ақша. Қаны әбден суып, денесінде тіршіліктің нышаны біткенше хавильдарлар шыбыртқылап айдай береді.

Жан-жағымның бәрі өңшең ғана жанды сүлде. Тіптен олардың үн шығарып ыңқылдауға да шамасы жоқ.

Ақырында кәрі Нанды да көрдім. Ол бейшараға қараудың өзі аянышты! Кешегі көтеріп келе жатқан баласы да, өзімен бірге қосақтаулы әйел де жоқ, Нан енді жалғыз келе жатыр. Оған ағаш бұғаусыз жүру оншалықты қиын емес. Бірақ беліндегі шынжыры әлі сүйретіліп жүр. Шынжырдың бос ұшын иығынан асыра салыпты.

Қапысын тауып кемпірге жақындадым. Бұған не болған? Мені танымай ма? Шынымен-ақ адам танымастай өзгеріп кеткемін бе?

— Нан!—деп дауыстадым.

— Сіз Диксіз бе? Мен... Мен... кешікпей-ақ. ана дүниеге...

— Жоқ, жоқ... мойымаңыз, шыдаңыз,— дедім.

Бейшара кемпір әбден жүдеп әлсіреген, тіптен түрінен кісі қорқарлық.

— Мен көп ұзамай өлетінімді білемін... Мен енді қайтып өзімнің қадірлі ием — миссис Уэлдон мен кішкентай Джекті көре алмаспын... Жәрдем ете гөр маған...

Кемпірді сүйемелдейін дедім, қомыт киімінің ішінде әлсіз дене қалтырап тұр. Егер мені оған қосақтаса, ренжімей-ақ, қайта қуанар едім, өйткені оның жанындағы «товар» қаза тапқан соң, Нанның жалғыз өзі көтеріп келе жатқан ауыр шынжырдың жарым салмағы маған ауар еді.

Бірақ бір қажырлы қол мені шетке қарай итеріп жіберді де, Нан сорлыны шыбыртқының астына алып қайтадан еріксіздер қатарына тықты. Өзіме қол көтеріп зәбір көрсеткен хавильдарға бас салуға ыңғайландым, бірақ қайдан майда бола қалғанын өзім де білмей қалдым, Ибн-Хамис тап бола кетті. Ләм деп тіл қатпастан қолымнан ұстап, керуен адамдарының бәрі тегіс өтіп болғанша тұрды да қойды. Сосын мені керуеннің соңындағы өзімнің бұрынғы орныма қайта тұрғызды да:

— Негоро!—деді.

Негоро? Менің сорлаған жолдастарыма көрсеткен қорлықты маған да көрсетпей, мені өзгеше ұстауы, Негороның талабы екен ғой!

Ол оңбаған португал маған не дайындап қойды екен?

10-май. Өртеніп жатқан бір қыстақты жанай өттік. Онда түтіні будақтай аспанға көтеріліп талай-талай лашықтар жанып жатыр. Ағаш бұтақтарына адам өліктері асулы тұр. Қыстақ халқы қашып кеткен. Eгіс даласы қаңырап жатыр. Қыстақ шапқыншылыққа ұшыраған. Қыстақтың екі жүз адамы қаза тауыпты, бірақ құл саудагерлері оншақты адамын тұтқынға алған көрінеді...

Күн кешке айналып, керуен қонуға тоқтады. Лагерь ірі ағаштардың арасына орналасты. Орман шеті тырбық өскен. Бұтамен, биік-биік шөптермен көмкерілген.

Кеше түнде ағаш бұғауларын сындырып бірнеше тұтқын қашып кеткен еді. Қашқындарды ұстап әкеліп адам айтқысыз қаталдықпен жазалады. Бүгін хавильдарлар да, солдаттар да өте қатал күзетіп тұр.

Күн кешке тартты. Айнала төңіректе арыстандар ақырып, қорқау қасқырлар ұлиды. Арырақта гиппопотамдардың ысылдап-пысылдағандары естіледі.

Шамасы, ол жақта көл немесе бірер өзен бар. Өлердей боп шаршасам да ұйықтай алмадым. Биік шөптердің арасымен әлде не жылжып келе жатқан тәрізді. Сірә жыртқыш аңдардың бірі болар. Ол оңбаған лагерге шабайын дегені ме?

Құлағымды сыбдырға қарай түріп тыңдап жатырмын. Түк те жоқ. Енді қамыстан өтіп бір хайуан келе жатыр. Менде қару жоқ, бірақ қорғануым керек! Аттан салайын.

Менің тіршілігім миссис Уэлдон мен өзімнің жолдастарыма қажет қой!

Қараңғы түнекке көзімді тігіп қарап жатырмын. Бүгінгі түн айсыз, тастай қараңғы. Бір кезде папирус арасынан екі шырақ жылт ете қалды, бұл қабыланның немесе қорқау қасқырдың көзі. Әлгі шырақ бір кезде көрінбей кетті... Қайта көрінді.

Шөп қайта сыбдырлады. Бүл жабайы жыртқыш маған бас салады ғой. Аттан салайын дедім.

Сәті түскенін қараңызшы, өзімді өзім тоқтата қойдым.

Өз көзіме өзім сенбедім! Қасыма Динго келіп тұр! Meнің қасымда тұрған кәдімгі өзіміздің Динго! Сүйкімді Динго! Ол мені қалай тапты екен? Оны бастап маған келтірген нендей күшті сезім. Жоқ, мұндай кереметті басқаруға бір ғана ішкі сезімнің шамасы келмейді... Динго менің қолымды жалады. О, сүйкімді төбет, менің бірден-бір досым сенсің ғой! Демек, ана залымдар сені өлтіре алмаған екен!

Дингоның басын сипадым. Төбет арс ете қалғалы тұр, бірақ мен оның басын сипап алдарқатып қойдым. Иттің мұнда келгенін ешкім білмеуі керек. Жаман айтпай, жақсы жоқ, мүмкін... Ау, Динго менің қолыма мойнын неге үйкей береді? Маған: «мынаны қарашы!» деп тұрған тәрізді ол. Мен оның мойнын сипалап, қарғыбауына байланған бір зат барын байқадым... Қарасам, әлгі зат қарғыбауының доғасына өткізілген бір жіңішке ғана қамыс екен, қамысқа ойып жазылған «С», «В» деген екі жұмбақты әріп бар.

Қамысты ақырын ғана алдым да, сындырып қарадым. Қамыстың қуысында хат бар екен! Әрине, мен оны тастай қараңғыда оқи алмадым. Таң атып жарық болуын күту керек... Дингоны қайырып жібермей-ақ алып қалайын деп ем, бірақ сүйкімді төбеттің кеткісі келіп қыңсылай берді. Төбет өзіне жүктелген тапсырманың орындалғанын білсе керек.

Итті қайырып жібердім, ол бір секіріп түсті де, қалың шөптің арасына кіріп ғайып болды. Қайран төбет арыстан мен қорқау қасқырлардың аузына түспей аман-есен иесіне жетсе жарар еді-ау!

Динго аман болса, өзін жұмсаған адамға қайта оралатыны сөзсіз.

Хатты қараңғыда оқу мүмкін емес, хат қолымды күйдіріп бара жатқан тәрізді.

Бұл хатты кім жазды екен? Миссис Уэлдон ба? Әлде Геркулес жазған болар?

Ит — опа дейді ғой, Динго бұлармен қалай ұшырасты екен? Біз оны өлдіге санап едік-ау!

Бұл хатта не жазылған? Жан төзгісіз мына азаптан қашып құтылудың амалы айтылған ба? Әлде қадірлі достардың тек қана амандық хабары ма екен?

Не болса ол болсын, бірақ мына уақиға мені қуанышқа бөледі. Бірақ мұның ақыры адам айтқысыз ауыр қайғы-қасіретпен тынуы да ықтимал!

Мен аспанның көкжиекпен ұштасқан жеріне тесіле қараймын, сондағы аңдығаным, таң қылаңы. Көзім ілінбейді. Жытқыш аңдардың ақырғаны бұрынғысынша жырақтан естіліп жатыр. Бейшара Динго, бұларға кездеспей аулағырақ кете алдың ба екен?

Сарғая күткен таң да білінді. Тропикте түн қысқа болады. Жарық болысымен ешкімге білдірмей оқиын деп хатты шиыршықтап бүктеп қойдым.

Оқып көрейінші...

Әлі қараңғы, түк те көрінбейді.

Сарғая күтіп, ақыры оқыдым-ау. Хатты Геркулес жазған екен.

Бір жапырақ қағазға қарындашпен бірнеше жол сөз жазыпты, онда:

«Миссис Уэлдон мен кішкентай Джекті китандаға мінгізіп Гэррис пен Негоро бастап әкетті. Бенедикт мырза да солармен бірге. Олар керуеннен озып, үш-төрт күндік алда бара жатыр. Олармен тілдесерлік мүмкіндігім болмады. Мен Дингоны таптым. Оны біреу мылтықпен атып жарадар етіпті, бірақ қазір жазылып кетті. Менің бар ойлайтыным сендердің тағдырларың, мен қашқанда, сіздерге жәрдем ету үшін ғана қаштым.

Геркулес».

Демек, миссис Уэлдон да, кішкентай Джек те тірі екен. Олардың бізбен бірге болмағаны қандай жақсы: жарық дүниенің мына дозақтай азабына төзе алмас еді олар.

Китанда дегені талдан тоқылған зембіл, мұны екі адам иығына салып көтеріп жүреді. Үстіне жұқа матадан көлеңке етіп масахана құрып қояды.

Сөйтіп, миссис Уэлдон мен кішкентай Джекті китандаға мінгізіп әкетіпті. Бұлар Гэррис пен Негороның несіне қажет болды екен? Шамасы ол оңбағандар Казондеге бет алған. Ие, ие, әрине, ешқандай күмәні жоқ. Оларды сол арадан іздеймін! Дингоның маған хабар әкелгені не деген қуаныш! Осы қуаныштың арқасында соңғы күндердегі көрген қорлықтарымды түгелдей ұмытып та кеттім.

11—15 май. Керуен ұдайы алға баса берді. Тұтқындағылардың халі күннен күнге нашарлай түсті... Көбінің қаны судай сорғалап жерді қып-қызыл қып бояп бара жатыр. Казондеге жету үшін әлі кем дегенде он рет көшіп қону керек деп шамаладым. Межелі жерге жеткенше қанша адам өліп азаптан мәңгі құтылар екен? Бірақ мен онда тірі жетуге тиіспін! Жетемін! Жетемін де!

Сұмдық қой бұл! Құлдар керуенінде бүкіл денесін жара басып қаны сорғалап тұрған сорлылар бар. Терісі сыдырылып қалған жалаңаш етке шынжыр батып кеткен.

Бір әйел аштан кеше өліп қалған баласының өлі денесін әлі көтеріп келе жатыр. Баласының сүйегін көзі қиып тастағысы келмейді.

Артта қалып бара жатқан жолдың үсті адам өлігінен көрінбейді десе де болады. «Желшешек» індеті ұлғая түсті.

Түбінде бірнеше адамның өлігі жатқан бір ағаштың қасынан өттік. Өліктер ағашқа шынжырлаулы жатыр. Бұлар бірер кінәсі үшін жазаға ұшыраған, аштан өлсін деп ағашқа шынжырмен байлап кеткен еріксіздердің өлігі еді.

16—24 май. Дымым құрып жығылудың аз-ақ алдында келе жатырмын, бірақ босаңдыққа ерік бермеуім керек. Мен жетем деген жеріме жетіп жығылуға тиіспін. Жаңбыр басылып күн шайдай ашылып кетті. Шыжып тұрған ыссыда жүру күннен күнге қиындай берді. Айдаушылар үсті-үстіме шыбыртқы салып, жол тіп-тіке өрге қарай тырмысып бара жатыр.

Кеше биік те қатты шөп өскен жермен жүрген едік. Шөптің сабағы бетімді тырнап, дәнді тікенектері үстімдегі қомытымнан өтіп денеме қадалғанда жанымды қоярға жер таппадым.

Бір жақсы жері, менің көн етігім мықты, тозатын емес.

Хавильдарлар, ауырып, әлсіреген нашар адамдарды керуеннен бөліп қалдыра бастады: өйткені адамдарға азық жетпеу қаупі төнген. Егер солдаттар мен жүк көтерушілердің үлесті азығы азайтылып еріксіздерге беретін болса, олар жанжалдың зорын шығарады. Керуенбасылар жетіспей қалған азықтың есесін еріксіздердің есебіне жатқызатын-ды.

— Мейлі, бірінің етін бірі жесін! — дейтін керуенбасылар.

Дені сау жап-жас кейбір еріксіздер жүріп келе жатып бірден жығыла кетеді де, табанда жан тапсырады. Мұндай жағдайды Ливингстонның да жазғаны есімде бар-ды. «Ол сорлылар,—деп жазып кеткен Ливингстон,—қапелімде жүрегім ауырып бара жатыр дейтін. Жүрегін қолымен басып жығылады да өледі. Мен оларды жүрегі жарылып өлетін болар деп шамалаймын. Бұл сияқты қапыл өлімді еркін жүріп, сосын бірден құлдыққа айналған адамдардан көбірек көрдім. Олар тағдырдың мұндай сұмдық азабына көндікпеген адамдар».

Бүгін хавильдарлар әлсіреп керуенге ере алмаған еріксіздердің жиырма шақтысын балтамен шауып тастады. Ибн-Хамис мына қасапты өз көзімен көріп тұрса да, оған тыйым салып, тіл қатпады. Бұл барып тұрған сұмдық, жан түршігерлік көрініс қой!

Бас сүйегі қақ айрылып кәрі Нан да жығылып қалды. Мен оның өлі денесіне сүрініп жығылдым. Тіптен марқұмды жерлей де алмадым.

Бұл кәрі кемпір апатқа ұшыраған «Пилигрим» жолаушыларынан шыққан алғашқы шығын.

Ой, бейшара Нан!..

Түн болса Дингоны күтетін болдым. Бірақ жанашыр төбет енді қайтып оралмады. Ол тағы бір бәлеге ұшырамады ма екен? Мүмкін, Геркулес бір қатерге кездесіп қалған болар? Жоқ... жоқ! Бұған менің иланғым келмейді! Геркулестің хабарласпау себебі: оның білдіретін жаңалық хабары жоқ шығар. Бұған қосымша, ол өте сақ жүруі керек, нәтижесіз тәуекелге көз жұмып ұмтылуға болмайды...»

Тоғызыншы тарау

КАЗОНДЕ

Майдың жиырма алтысы күні құлдар керуені Казонде қаласына жетіп тоқтады. Тұтқынға алынып құлдыққа сатылатындардың тең жарымы жолда қырылған-ды. Сонда да болса құл саудагерлері көп пайда табамыз деген зор үмітпен келді: құл алушылар әлі азайған жоқ-ты, Африка базарларында құлдың бағасы көтеріңкі еді.

Ол кезде негр саудасының ең зорын Ангола жүргізіп жатқан. Португалияның Сан-Паоло де-Лоанд пен Бенгуэлладағы жергілікті үкіметтері қырсыз, босаң болғандықтан еріксіздер керуені материктің ішкі өлкелеріндегі ит мұрны өткісіз қалың ормандары арасымен жөнелтіліп жатты.

Жағалаудағы барактар қара тұтқындарға лық тола. Африка жағалауын күзетіп жүрген Португалия кемелеріне соқпай аман өтіп жүрген еріксіздер тиелген кемелердің шағын тобы Испания отарларына жөнелтуге арналған «қара товарлардың» бәрін түгел әкетуге мүмкіндігі жоқ-ты.

Куанза өзенінің сағасынан үш жүз миль қашықтағы Казонде қаласы Анголадағы негр құлдар сатылатын ең ірі базарлардың бірі болып саналады. Әдетте адам сату мен сатып алу ісі қаланың бас алаңында жүргізілетін. Бұл арада «товар көрмесі» бар. Үлкен Көлге жөнелтілетін керуені де сонда жасақталып, сол жерден аттанады.

Орталық Африканың басқа қалалары сияқты Казонде қаласы да екі бөлімге бөлінген. Қаланың сауда бөлімінде жергілікті халық, арабтар мен португал саудагерлерінің үйлері бар, еріксіздер барактары да сонда, екінші бөлімінде жергілікті халықтың патша сарайы орналасқан. Бұл патша қанішер қаталдықтың, ұрып-соғудың күшімен өкімін жүргізіп, құл саудагерлерінен түскен түсіммен күн көруші тұрған маскүнемнің өзі болатын.

Ол кезде Казонде қаласының сауда кварталы тұтасымен Хозе-Антонио Альвец деген бір құл саудагеріне қарайтын-ды. Гэррис пен Негоро сол Хозе-Антонио Альвецтің агенті болатын.

Альвец өзінің бас конторын Казондеге орнатып, контордың бөлімшелерін Вихо мен Кассангодан ашып еді. Айтылып өткен уақиғадан соң арада бірнеше жыл өткеннен кейін Камерон Альвец конторының Кассангодағы бөлімшесінде болып, сондағы жағдайды суреттепті.

Казондедегі сауда кварталының үлкен көшелерінің екі бетіне бірдей ұзына бойға бір қатар жалпақ төбелі үйлер салынған, балшықтан соғылған төрт бұрышты ауланың ішкі жағында малдары тұрады. Үлкен көшенің бір жақ басында еріксіздер барагімен айнала қоршалған үлкен алаң бар. Үйден әлденеше есе биік көкке мойнын созып тұрған тамаша анжир ағаштары, көшенің ұзына бойына желпуіш тәрізденіп пальмалар өскен, бұл өсімдіктер тікесінен қойған сібірткіден айнымайды. Көше шаңының арасында қаланың тазалық сақтау қызметін атқарып үймелеп жатқан күшігендерді көресің. Мінеки Казонденің сауда кварталының ұсқыны осындай болатын.

Конгоның бір тарауы — Лухи өзені базар алаңының іргесінен ағып өтеді.

Казонденің сауда кварталына тірей король сарайы орналасқан, оның тұрған жері тұтас бір шаршы миль жерді қамтыпты, үйлерінің түрі үйме-жүйме салынған лашықтар тобына ұқсайды. Кейбір лашықтардың айналасын қамыспен қоршаған болыпты, енді біреулерін жас анжир ағаштарын жиі егіп қоршапты, бірсыпыраларының ешқандай қоршауы жоқ. Маниок плантациясы мен папирус сабағынан ерекше тоқылған шарбақ қоршау аралығында король құлдарының лашықтары, король әйелдерінің гаремасы бар, король «тембесі» де сол жерде, ол басқа лашықтардан аз-кем ғана биіктеу де кеңірек. Мінеки король сарайының болмысы осы ғана.

Казонде королі Муани-Лунга елуді қусырған адам, оның қоластындағы бұқарасы бұрынғы корольдің тұсында да күйзелген еді, енді жаңа корольдің дәуірінде мүлдем титықтап қалды. Португалиялықтың құл саудагерлері пайдаланып жүрген жалдама солдаттарының саны жиырма мыңға жеткенде, корольдің қазіргі уақытта небары төрт мыңдай-ақ әскері бар. Сондықтан қазір Казонде королінің күн сайын жиырма бес-отыз құлдан құдайға құрбан шалып тұратын бұрынғы дәурені жоқ.

Маскүнемдіктің салдары оны зұлымдық пен қиянатқа айдап салды, әлі де болса кәрілік еңсесін баса қоймаған орта жастағы адамды мезгілінен бұрын кеудіретіп, ақылынан алжастырып, ашушаң, қияли етіп жіберді Ол өзінің қыңырлығын істеп құлдарының денесіне өмірлік дақ салып жарымжан етті, әскербасылары мен министрлерінің біреуінің мұрнын кесіп пұшық, біреуінің құлағын кесіп шұнақ еттi, тағы біреуінің қолын кесіп шолақ, біреулерінің аяғын кесіп ақсақ етіп тастады. Бағынышты адамдары королінің өлуін асыға күтуде еді...

Бүкіл Казонде халқының ішінде Муани-Лунганың өлімі тек болғаны жалғыз-ақ адамды — Хозе-Антонио Альвецті ғана күйзелте алады. Құл саудагері маскүнем әкімнің көңілін аулап, бүкіл өлкені билеп алған. Король өлген соң тәж бен таққа корольдің бәйбішесі Муана ханым ие болуға тиіс. Халық әйелді әкім екен деп елемейді, лаң шығарады, көршілес елдің патшасы Оукус деген кісі Казонде елінің ішкі бүлігін пайдаланып Муани-Лунгаға шабуыл жасауы мүмкін деп қауіптенді Альвец. Оукус маскүнем патшадан гөрі жас та жігерлі адам еді, және ол Альвецтің бәсекелесі, құл саудагерлерінің ішіндегі ең ірісі Типо-Типо деген арабпен сыбайлас болатын.

Хозе-Антонио Альвецті сол африкалық мемлекеттің королі деуге болады, ол залым есінен айрылып ақымақ болған үкімет басқарушысын ішімдікке дәндетіп, өзіне мүлдем бағындырып алды да оның топастығын пайдаланды.

Альвецтің өзі тоқтасқан адам, ақ денелілерге жақындығы жоқ. Оның есімі ғана португалдық, о да болса сауда iсіне байланысты, қосалқы аты еді. Альвецтің негізі негр, шын аты Кенделе болатын. Ол Куанза өзенінің жағасындағы Дондода туып, мансапты ісін негр саудасының қарапайым агенттігінен бастаған-ды. Енді бұл жексұрын қақбас ірі құл саудагерлерінің бірі болып алды.

Альвецтің өзіне лейтенант Камерон 1874 жылы Килвибода кездескен. Камерон соның керуеніне ілесіп Вихоға дейін жеті жүз мильден астам жол жүріпті.

Қазіргі келген керуенде небары екі жүз елудей-ақ құл бар. Әбден әлсіреп аяқ басып тұруға әрең шамасы келетін шала өлікке ұқсаған тұтқындарды Казонде көшесімен малша айдап әкеліп ит байласа тұрғысыз баракқа қамай салды. Мың жарым шамасындай құлдар барактарда жәрмеңке күтіп жатыр. Жәрмеңке енді екі күннен соң ашылуға тиіс.

Бұрынғылардың үстіне жаңадан адамдар қосылып барак адам айналғысыз тығыздалып кетті. Жаңа келгендердің мойнындағы ағаш бұғауларын алып қойды, бірақ шынжырдан босатқан жоқ. Жүк көтерушілер алаңға тоқтап,әкелген жүктерін жерге үйді де, еңбек ақыларына бірнеше метр шыт немесе басқа түрлі заттар алып, тағы да жалдану үшін басқа бір керуен іздеп кетті.

Баракқа келген соң Том қарт пен оның жолдастары бес жұма бойы азапқа салған мойындарындағы ағаш бұғаудай құтылды. Бат ақырында әкесін құшақтап аймалай бастады. Еріктерінен айырылған сорлылар қол алысып көрісті де. Бірнеше ауыз сөз айтып тіл қатысып үндерін өшірді. Бұлар басқа не шаруа жайлы сөйлессін? Тағдырына назаланып зарлануы керек пе? Бат, Актеон мен Остин денелері ауыр еңбекке көндігіп қалған жас адамдар ғой, олардың жол азабы қажыта алмады. Бірақ Том қарт әбден әлсірей халден тайған. Егер керуен тағы бір-екі күн жолда жүрсе, Нанның өлігі сияқтанып Том да жолда қалар еді...

Төртеуін де айдап апарып бір кішкене сарайға қамады да есігіне құлып салып сыртынан бекітті.

Тұтқындар жарытымсыз аспен жүректерін жалғады құл саудагерлерінің бастығын күтіп жата берді. Альвец бұлардың американ азаматтары екендігін білген соң, өздерін босатады деп балаша иланды бұлар.

Дикті алаңда жалғыз қалдырып оған хавильдардан күзетші қойды.

Дик Сэнд ақырында Казондеге де жетті! Ол миссис Уэлдонды, кішкентай Джекті, Бенедикт ағайды әлдеқашан осында деп шамалаған. Оларды өздері жүріп өткен көшелердің екі бетіндегі базар алаңдарына, аула қақпаларына көзін қадап іздеумен болды.

Бірақ миссис Уэлдон еш жерден көрінбеді.

«Шынымен-ақ оны Казондеге әкелмегені ме? — деп сұрады Дик өзінен өзі.— Мұнда жоқ болса, ол қайда болады? Жоқ, Геркулес қателесуге тиіс емес! Гэррис пен Негороның жобасы қандай, бұл жағы маған мәлім емес, бірақ бұл қаніпезерлердің оны осында әкелгендігіне сенімім кәміл. Дегенмен ол оңбағандардың мұнда өздері де көрінбейді ғой...»

Диктің тұла бойын қорқыныш билеп әкетті. Миссис Уэлдонды қамауда ұстаған болды, оны Диктің көре алмау себебі де осыдан. Бірақ Гэррис қайда, Негоро қайда? Енді біздің күллі тағдырымыз сол екеуінің қолында ғой, олар, әсіресе португал жас капитанмен жүздесуді кейінге қалдырып, істі кешіктірмес еді. Жоқ, олар өздерінің жеңісін мақтаныш етіп Дикті қорлап мазақтау үшін, азаптап, ақырында одан кек алу үшін осы сәтте-ақ келіп жетулері керек еді. Бұлар неғып көрінбейді? Шынымен-ақ олардың Казондеде жоқ болғаны ма? Олай болса миссис Уэлдон да Казондеде емес, Орталық Африканың басқа бірер пунктінде болғаны ғой?

Геркулестің хатын әкеліп тапсырғаннан бері Динго да қатынаспай кетті. Сөйтіп Диктің дайындап қойған жауап хаты да тиісті адамына тапсырылмайтын болды. Дик Сэнд бұл хатта миссис Уэлдонды бақылап жүр, адасып қалма деп Геркулеске әдейілеп тапсырған-ды.

Динго бір кезде лагерге кіріп еді ғой, Геркулес оны екінші қайтара неге жұмсамайды? Бірақ, мүмкін, сенімді төбет оның тапсырмасын орындаймын деп жүріп өзі құрыған болар? Немесе миссис Уэлдонды жырақтағы орманды қырқалардың алыс түкпіріне әкеткен шығар, Геркулес те, Динго да соның соңынан кеткен болар?

Осы сияқты әбігерлі болжалдар. Диктің ойынан шықпай-ақ қойды.

Егер миссис Уэлдонның өзі де, оны әкелушілердің де бұл қалада жоқ екендігі анық болса, не істеу керек?

Дик Сэнд миссис Уэлдонды қайткенде де Казондеден кездестіремін деп үміттенген еді, енді ол үміті жоққа шыққалы тұр.

«Жақсы көретін адамыңа тар жол, тайғақ кешуде қол ұшын беріп жәрдем ете алмасаң,— деп ойлады Дик,— тірі жүріп өмір сүрудің қажеттігі қанша? Жоқ, итшілеп күнелткеннен гөрі өлген артық...»

Бірақ та Диктің бұл пікірі қате еді. Басқа түскен ауыр күндер жас баланы бірден ересектер қатарына қосты. Дик сияқты қажырлы адамдардың торыға қалуы тек қана қажығандықтың уақытша еткен әсерінен еді.

Айқай-шу мен тартылған фанфар дауысы бос жатқан алаңды бірден күңірентіп жіберді. Дик Сэнд қайғыға шомып шаңдақ құмның үстінде отыр еді, қас қаққанша болмай ұшып тұра келді. Әрбір жаңалық оған іздеген адамының ізін сілтейтіндей болатұғын. Оның бір сәт иығын басқан босаңдық лездің арасында таралып, күреске қайта дайындалды.

— Альвец! Альвец! — деп айқайлайды алаңға ағылып келіп жатқан солдаттар мен жергілікті халықтар.

Ақырында еріксіздер Альвецті де көрді-ау. Тұтқынға түскен соншама көп адамдардың тағдыры тек қана осының қолында еді. Гэррис пен Негоро оны қошаметтеп келе жатқан болар. Он бес жасар капитан көздерін адырайта ашып, танауын делдите, тартқан сымдай ширатылып тікесінен тік тұр, егер ана екі опасыз оның алдына келе қалса, Дик олардың бетіне тайсалмастан тіке қарауға әзір, «Пилигрим» капитаны өзінің бұрынғы аспазы алдында қалтырамайды.

Үлкен көшенің арғы басынан зембіл көтерген адамдар көрінді, оның үстіндегі арзан матадан құрылған масаханасы оңып дал-дұлы шығып жыртылып қалған. Зембілден шығып бір кәрі негр жерге түсті.

Хозе-Антонио Альвец деген құл саудагері осы болатын.

Бірнеше қызметкерлер жүгіріп барып, басы жерге жеткенше иіліп оған тәжім етті.

Альвецтің соңынан құл саудагерінің португал досы Коимбра да зембілден түсті, бұл үкімет бастығы майор Вихенің баласы еді. Лейтенант Камеронның айтуынша, Альвецтің досы, бүкіл Африкадағы барып тұрған оңбағанның өзі. Бұл, бадырақ көз, сарғылт беті ісіңкілеу келген, қалың бұйра шашты, кекілі шудаланып қалған, бір жексұрын жігіт еді. Оның жүзінде адам қарағысыз біртүрлі жиіркеніш нышан бар. Үстінде жыртық көйлегі, шөптен тоқылған белдемшесі, басында тозығы жеткен сабан қалпағы бар, түріне қарасаң, мүгедек кәрі албастыдан аумайды. Коимбра Альвецтің серігі де сенімді адамы болатын, ол бейбіт қыстақтарға шапқыншылық жасауды ұйымдастырушы, сонымен қатар құл саудагеріне қызмет ететін талаушы армияның өзіне лайықты көсемі еді.

Құл саудагерінің өзі қасындағы қимас досынан гөрі келбеттірек болатын.

Альвецтің нөкері ішінде Гэррис пен Негороның болмауы Дикті бірден торықтырып тастады.

Бұл арада керуенбасы Ибн-Хамис келіп Альвецпен, Коимбрамен қол алысып амандасты. Олар керуенбасының жолы болып олжалы қайтқанын қызу құттықтады. Алайда керуендегі еріксіздердің тең жарымы шығын болғанын естігенде Альвец кіржиіп ренжігендік пішін көрсетті. Бірақ жалпы алғанда жағдай жаман емес, құл саудагерінің барактағы бағулы жатқан «қара товарларына» жаңа келтірілген еріксіздерді қосса, ішкі базарлардың құл алушыларын қанағаттандыруға молынан жетіп жатыр. Құлға айырбастап қанша піл сүйегі мен бақыр алуға болатынын ойша есептеп, тіптен көңілденіп те қалды.

Құл саудагері айдаушыларға алғыс айтып, сол сағатында жүк көтерушілермен есеп айырысуға әмір берді.

Хозе-Антонио Альвец пен Коимбра португал тілі мен африкан тілдері араласқан біртүрлі будан тілде өзара сөйлесіп тұр, бұл тілге Лиссабонда туған адамдардың түсінбейтіні мәлім, бұған Диктің де түсінбейтіні белгілі. Бірақ «құрметті құл саудагерлерінің» әңгімесі Диктің өзі және оның жолдастары туралы болып жатқанын жасөспірім шамалап білді. Ибн-Хамистің иек қаққан белгісі бойынша хавильдарлардың біреуі Том, Бат, Остин мен Актеон қамаулы жатқан сарайға қарай бет алғанын көріп, Дик өзінің ойша болжалдауының дұрыс екенін білді.

Дик Сэнд байқаусызда жолдастарының қасына жақындап барды.

Бұлшық еттеріне қол батқысыз қайратты негрлердің бір жерге топтана қалғанын көргенде Хозе-Антонионың беті күрең тартып күлім қақты. Бірнеше күнгі демалыс пен тол жеген ас қажыған адамға өң кіргізіп ширатуға тиіс еді. Құл саудагері Томға тек үстіртін қарап өтті, өйткені оның қартаң тартқан жасы, кәрі негрдің бағасын түсірді. Бірақ оның есесін басқа үш негрден шығарып алуға болады.

Кәрі саудагер американ Гэрристен үйренген бірнеше ауыз ағылшын сөздерін есіне түсіріп, жәдігөйлене, өзінің жаңа келген құлдарының аман-сау жеткендігін мысқылдай құттықтады.

Том қарт Альвецке таман бір аттап басты да, өзінің үш жолдасы мен өзін көрсетіп:

— Біздер ерікті адамдармыз... Құрама Штаттардың азаматтарымыз! — деді.

Шамасы, Альвец оның сөзіне түсінсе керек. Көңілдене күлімсіреп бетін тыржитты да, басын изей түсіп жауап қатты:

— Ие... ие... Американдар, жақсы келгенсіздер! Хош келдіңіздер!

Ол сөйдеді де Остиннің қасына барып, оның иығын, арқасын сипап, бұлшық еттерін қысып көрді, мұны басқа біреулер көрсе, жәрмеңкеден ат сатып алғалы жүрген алып сатар екен дер еді. Коимбра сеньор Остиннің аузын ашып қарап тістерін түгендей бергенде, негрдің салмақты жұдырығы оның аузына сарт ете түсті. Мұндай «дәмді» жұдырықты бұған дейін ешбір майордың баласы татып көрмеген болар.

Альвецтің досы он қадамдай бір жақ шетке ұшып түсті. Коимбраның аузында бар болғаны алты-ақ тісі бар-ды, Альвецтің қадірлі досы, осы арада сол алты тістің екеуінен айрылды, құл саудагері мұны көріп шек-сілесі қатқанша қарқылдап күлді.

Бірнеше солдат Остинге тап берді, егер Альвец ара түсін тоқтатпағанда, Остин бұл ерлігіне лайықты сыбағасын алар еді, құл саудагері өзінің қымбат санайтын «товарын» солдаттарға бүлдірткісі келмеген-ді.

Альвец ызаға булыққан Коимбраға тоқтау айтып тыншайтқан болды. Коимбра жығылған жерінен зорға тұрып құл саудагерінің қасына келді де, Остинге жұдырығын түйіп қаһар көрсеткен болды.

Осы арада хавильдарлар Дикті итермелеп Альвецтің алдына алып келді. Жасөспірімнің кім екенін, оның Анголаға қалай келіп қалғанын және Ибн-Хамис керуеніне қай ретпен тұтқын болғанын құл саудагері алдын ала естіп білсе керек. Түсін суытып ызғарлы көзімен Дикке қарады да ағылшынша былдырлап әлденені айтқан болды:

— Aha, кішкентай янки!

— Ие, янки,— деп жауап қатты Дик.— Сіздер мені және менің жолдастарымды не қылмақсыздар?

— Янки, янки! Кішкентай янки,— деп қайталады құл саудагері.

Ол Диктің сұрағына түсінбеді немесе түсіне тұрса да түсінгісі келмеді. Дик тағы қайталап сұрады. Құл саудагері жауап қайырғысы келмегенін білген соң, Коимбраны европалық болар деп шамалап, соған қарай бұрылды. Коимбра түюлі жұдырығын бір сілтеді де, арақтан ісініп кеткен ұсқынсыз бетін теріс қарай бұрды.

Осы кезде Альвец пен Ибн-Хамис арасында қызғын әңгіме жүріп жатқан. Шамасы, ол екеуінің әңгімесі Диктің өзі мен оның жолдастары туралы болса керек. «Альвецтің қандай пікірде екенін кім біліпті? — деп ойлады жасөспірім.— Ендігәрі достарыммен тағы бір көрісіп бір-екі ауыз тіл қатысуға мүмкіндік бола ма жоқ па!»

— Достарым,— деді ол дауысын бәсең шығарып, өзімен өзі сөйлесіп тұрған кісі сияқтанып,— менің сөзімді тыңдаңдар. Геркулес маған Динго арқылы хат жіберіпті. Ол біздің ізімізбен келе жатыр екен. Гэррис пен Негоро миссис Уэлдонды, кішкентай Джек пен Бенедикт мырзаны өздері алып кетіпті. Қайда әкеткендерін білмеймін. Мүмкін, олар Казондеге келген шығар. Сабыр етіңдер, шыдап бағыңдар— ең абзалы, сәл ғана мүмкіндік болса да пайдаланып қалу жағын қарастырыңдар!

— Нан қайда екен? — деп сұрады Том қарт.

— Нан өлген.

— Бірінші құрбандық...

— Ең ақырғы құрбандық, — деп жауап қатты Дик Сэнд,— Біздің қолымыздан...

Осы сәтте бір салмақты қол Диктің иығын басты, өзіне жақсы таныс бір үн естілді.

— Aha, егер қателеспесем, сіз өзімнің жас достым боларсыз? Сізді аман көргеніме аса қуаныштымын!

Дик Сэнд жалт қарады. Оның алдында өзінің ескі досы — Гэррис тұр еді.

— Миссис Уэлдонды қайда жібердің? — деп айқайлады Дик.

— Қайран келіншек,— деп жауап қатты Гэррис күйінген кісі сияқтанып,— бейшара ана! Жол азабына қайдан төзсін...

— Өлді ме? — деп айқайлады Дик. Ал оның баласы қайда?

— Бейшара бала,— деп жауап қатты Гэррис әлгі әуеніне салып,— ол байғұс жол азабын көтере алмады...

Диктің жанындай жақсы көретін адамдары өлген... Жасөспірімнің сол сәттегі күйіп-піскенін айтып жеткізу мүмкін емес. Ызалы кек оның бойын кернеді, американның белбеуіне қыстырулы тұрған пышақты бас салып жұлып алды да, сабына дейін бойлатып Гэрристің кеудесіне сұғып жіберді.

— Қарғыс атсын!..— деп айқайлады Гэррис құлап бара жатып.

Бұл Гэрристің ақырғы сөзі еді. Адамдар оның қасына келгенше американ ана дүниеге аттанып та кетті.

Оныншы тарау

ЖӘРМЕҢКЕ

Диктің шалт қимылдағаны сонша, айнала қамап тұрған адамдар оған ара түсуге үлгірмей қалды. Бірақ сол сәтте жергілікті халықтың бірнешеуі жасөспірімге жабылып кетті. Егер Негоро келіп үлгірмегенде Дикті сөзсіз өлтіретін еді.

Португал оларға, тимеңдер дегендей белгі беріп еді, Дикті қоя берді. Сосын олар Гэрристің өлігін көтеріп әкетті. Альвец пен Коимбра Дикті сол жерде өлтіріп жіберуге қамданып еді, бірақ Негоро оларға сыбырлап, егер өлтіруді бірсыпыра уақыт кейінге қалдыра тұрса, одан келер-кетері жоқ екенін айтты. Сосын жасөспірімді оңаша қамап, көз айырмай күзетіп тұрыңдар деп хавильдарға қатты тапсырды.

Кішкене отряд теңіз жағалауынан кеткелі бері Дик Сэнд Негороны көрмеген еді. «Пилигримнің» апатқа ұшырауына бірден-бір себепші Негоро екенін жасөспірім білетін-ді. Дик Сэнд оның сыбайласын қандай жек көрсе, Негороны одан да бетер жек көруге тиіс. Бірақ ол өзінің бұрынғы аспазынан жиіркенген түрмен теріс айналып, оған бір ауыз тіл қатуды өзіне ар көрді.

Гэррис миссис Уэлдонды да, кішкене Джекті де өлді деп еді ғой. Енді оның қайғыратын түгі де жоқ. Тіптен ол өз басының қамын да ойламады. Оны хавильдарлар сүйреп әкетті. Қайда апара жатыр? Қайда апарса онда апарсын, Дикке бәрібір...

Жасөспірімді қол аяғын байлады да, саңылауы жоқ бір тар сарайға апарып қамап тастады. Бұл сарай бүлік шығарып немесе басқа бірер қылмыс жасаған еріксіздерді өлім жазасына бұйырып қамайтын Альвецтің түрмесі еді. Енді Дик қараңғы түнекке түсіп бүтін дүниеден бөлініп қалды. Бірақ ол бұған өкінген жоқ. Ол өзінің жақсы көретін адамының өшін алды, енді оны өлімнің қандайы болса да қорқыта алмайды.

Дикті Негороның жергілікті халықтардың азаптап өлтіруінен арашалап қалуының себебін шамалау қиын емес, оның мәнісі, өлер алдында Негоро жасөспірімді өз қолымен әбден қинап азаптау еді. Енді он бес жасар капитан бүтіндей кеме аспазының билігінде қалды. Негороның кегі қайтып болу үшін енді Геркулес қана жетпей тұр.

Екі күннен соң 28 майда жәрмеңке ашылып, оған ішкі Африкадағы барлық факториялардан құл саудагерлері келді, Анголамен іргелес өлкелерден де толып жатқан халықтар жиналды. Жәрмеңкеде құл саудасы ғана болып қойған жоқ, адам саудасымен бірге Африканың құнарлы жерлерінде өсетін әртүрлі азық-түліктердің де базары болды. Таңертеңнен бастап-ақ базар алаңына ел тола бастады. Хозе-Антонио Альвецтің құлдарын қоспағанда (мұның ішінде жолдастарымен бірге Том да бар), базар алаңындағы сенделіп жүрген адамдардың саны төрт-бес мыңға жетеді. Альвец базардың аса маңызды адамы болып саналады. Ол өзінің досы Коимбрамен бірге базар алаңында жүріп, ішкі өлкелерден келген құл саудагерлеріне топ-тобымен еріксіздерді көрсетті. Құл алушылардың арасында бірсыпыра жергілікті халықтар да бар. Үлкен Көл өлкесінің сауда саттық жөніндегі бас қаласы Уджиджилік будандар мен бірнеше араб саудагерлері бар.

Европаның үлкен қалаларындағы базардың ең зоры, тіптен жылында бір рет болып тұратын жәрмеңке де Африканың тап осы адам саудасындай қызбайтын шығар. Жергілікті халықтар үшін базар—үлкен мейрам болып саналады, олар осы мейрамның құрметі үшін барын киініп «жасанып» шығады десе орынсыз болар, әйтсе де салтанатпен шығады. Жергілікті сәнқой еркектер мен әйелдердің сәнденіп киінуі шаштарын тарап өру. Кейбір еркектер шашына басқа біреудің шашын қосып өріп тас төбесіне қоқырайтып түйіп қойған. Енді біреулері шашын егеуқұйрық тышқанның құйрығы сияқтандырып таспалап өріп омырауына салбыратқан да, төбесіне қызыл қауырсыннан үлпілдетіп үкі қадаған. Үшінші біреулері шашынан кішкентай-кішкентай бірнеше мүйіз шығарып, тарқатылып кетпесін десе керек, қызыл балшықпен сыбап тастаған да, сыртынан қалың қылып май жаққан.

Сәндеп өрілген өз шаштары мен жалған шаштардың бәрін темірден, сүйектен жасалған түйреуіштермен және таяқшалармен түйреген. Кейбір сәнқойлар мұндай безенуге көңілі көншімей, шашын түрлі түсті моншақтармен бунақтап, қақ ортасына оюлаған сүйек сапты пышақ шаншып қойған. Әйелдері шаштарын безегенде, ширатып өріп, толып жатқан тұлым, кекіл шығарады. Олардың арасында шаштары арқасына түсіп немесе маңдайын жауып кетпеу үшін артқа қарай қайырып тарай салған бірсыпыра сүйкімді жас әйелдер де бар. Жергілікті халықтың еркек-әйелдері шаштарын тегісінен қою балшықпен, сандал ағашының шайырымен жалтыратып сылап тастайды, алыстан қарағанда жергілікті сәнқойлардың басын қабыршақпен қаптаулы екен дейсің.

Бірақ бұл кербездердің сәнденуі тек шаштарын әшекейлеумен ғана тынады екен деп ойламаңдар. Адамда құлақ деген мүше бар ғой, оған ағаштан жасалған таяқша,— әдемі оюлы бақыр сырға, маис сабағынан өрілген шұбыртпа салуға немесе шақша орнына қолданатын қабақтың кішігірім қауашақтарын іліп қоюға жарамаса, құлақтың қажеттігі қанша? Соншама көп жүктің салмағымен құлақтың сырғалығы созылып иыққа жетеді, мұны сәнқойлар елең қылмайды.

Африканың жабайы адамдары қалта дегенді білмейді, сондықтан пышақ, темекі тартатын трубка, шақша сияқты мәдениетті елдердің қалтаға салып жүретін ұсақ-түйек заттардың бәрін олар құлақтарына іліп жүреді.

Мойын, білек, балтыр, жіліншік сияқты адамның дене бөлшектері жабайылардың пікірінше, бақырдан немесе қоладан жасалған білезіктер мен сақина, әртүрлі моншақтардан құрастырылған алқа салу үшін табиғаттың өзі әдейі жаратқан. Адамның терісін де нақ солай сәндеу керек, ол да жаратылыстың әмірі көрінеді. Олар терісіне инемен шабақтап ағаштың, құстың, айдың суреттерін немесе иректеп мәнер-қал салады. Бұл мәнерлер ертедегі египет халқының суреттеріне ұқсастығы бар депті Ливингстон. Терісіндегі мәнерлерге қарап адамдардың қай рудан екенін білуге болады. Егер сіз өз еліңіздің таңбасын салатын күймелі арбаңыз болмаса, төсіңізге салуыңыз керек.

Еркектерінің киімі қарадүрсін, белінен тізесіне түсетін бөкен терісінен тігілген алжапқыш немесе шөптен тоқыған белдемше. Әйелдері де бірыңғай киінеді: түрлі түсті жібекпен кестелеп маржан қадаған көк белдемше киеді, белін моншақ қосып өрген белбеумен буады. Кейбір әйелдер белдемше орнына шөптен тоқыған алжапқыш байлап алған, мұны тоқыма ламба деп атайды, оны көк, сары немесе қараға бояйды...

Бірақ әдемі киімді олардың байлары ғана киеді. Ал жүк көтерушілер мен еріксіздер жалаңаштың аз-ақ алдында.

Ол елде күллі ауыртпалық әйелдерге түседі. Жәрмеңкеге келген әйелдер талдан тоқылған үлкен кәрзеңке арқалап базар алаңына келіп товарын түсіреді де, босаған кәрзеңкелерін қасына қойып ішіне өздері кіріп отырады.

Құнарлы жерден алынған ең жақсы деген азық-түліктердің бәрі багарға салынған. Онда күріш те сатылады. ол жақта күріштен аса мол өнім алады. Майыс өсімдігін жеті-сегіз айда үш орады, жерге бір дән сепсе, екі жүз дән өнім алады, бұл базада маис та, әйгілі кайен бұрышынан да ащы бұрыштар бар, маниок пен пальма майы да сонда. Mал базарының кең алаңына жүздеген ешкі, шошқа, жүнсіз тұқымды қой айдап әкелген, мұнда сойылғаны, тірісі аралас толып жатқан құстар мен балық келтірілген. Балшықтан күйдіріп жасалған әртүрлі заттардың жалтыраған бояуын көз шағылады. Базар алаңында әртүрлі ішімдіктердің аттарын айқайлап айтып шырылдап жүрген балалар да бар. Олар банан шарабын, помбе тұндырмасы деп аталатын күшті шарап пен малафу—банан мен балды судан жасаған сыра тәрізді ішімдіктер сатады.

Бірақ Казонде базарындағы ең басты товар піл сүйегі мен мата еді; матаның түрлері, Массачузеттегі Салемскин фабрикасында тоқылатын боялмаған меткаль, мақтадай тоқылған мерикен және каник деген көк мата, солғын-көк, кереге көз сохар, қызыл жиекті мата, Сурат жібегі диули - бұлар жасыл, қызыл, сары түсті болады, кейде алтын зер мен кестелеген жібектер де кездеседі.

Казонде базарына піл сүйектері Орталық Африкадағы акториялардың бәрінен келтіріліп, сол арадан Хартумға, Занзибарға, Натальға жөнелтіледі.

Европа базарларын, әсіресе Англияның базарларын қамтамасыз етуге жыл сайын бес жүз мың килограмм піл сүйегі керек, оны табу үшін қанша піл өлтірілетінін көз алдыңа елестетуге дәтің шыдамайды.

Тек бір ғана Англияның өндіріс орындарын қанағаттандыру үшін жыл сайын қырық мың піл өлтіруді керек қылады.

Орта есеппен алғанда пілдің бір жұп азу тісі жиырма сегіз қадақ, алайда жүз алпыс қадақ, тіптен одан да басым келетін кейбір ірілері де болады.

Сатушылар мен алушылар саудаласып өзара келісімге келгенде, қалай есеп айырысады? Олар ақшаның қай түрін пайдаланады? Ал құл саудагерлерінің бірден-бір бағалы заты құл екені мәлім. Жергілікті халықтар Венеция фабрикасында істеліп шығатын шыны моншақты ақша орнына пайдаланады, олар ақ моншақты — качоколо, қара моншақты — бұлбұл, қызыл моншақты — сикундереч деп атайды. Он қатар моншақтан жасалған алқаны фундо дейді. Олардың фундо дегені баға жеткісіз мол қазына. Ливингстон, Камерон мен Стенли Африканың алыс түкпірін зерттеуге баpa жатып моншақ ақшадан көп алып кеткен.

Сондай-ақ шыны моншақтармен қатар Африка базарларында виуанга — шығыс жағалауларында болатын ұлудың қабыршағы да ақша орнына жүреді. Бұлар ұсақ ақша ретінде пайдаланылады. Адам жейтін рулар үшін адамның тісі де бағалы зат. Казонде базарынан адам тісінен алқа таққан сол жақтың кейбір адамдарын да көруге болады, бұл адам мойнына таққан тістің иесін өзі жеген деп ұғыну керек. Соңғы жылдары ақшаның бұл түрі пайдаланудан қала бастады.

Жәрмеңке күндеріндегі базар алаңының түрі осындай. Түс әлетінде айқай-шу әдеттен тыс күшейіп, жалпы толқушылық басталады. Товарларын өткізе алмай сатушылар безектесе, қымбат сұрайсың деп алушылар да бажылдайды. Даурыққан тобырдың әр жерінен төбелес шығады, бірақ бұларды ешкім арашалап айырмайды.

Түстен кейін Альвец өзінің базарға салатын еріксіздерін алаңға шығаруға бұйырды. Топырлап жүрген базар халқына бірден екі мыңға жуық адам қосылды. Бұл тірі товарлардың көпшілігі бірнеше ай барактарда қамаулы жатқан сорлылар еді. Көп уақыт тыныш жатқан демалыс пен қанағаттана ішіп-жеген ас бұл топтағы «товарлардың» ажарын кіргізіп, өздерінің базардағы бағасын жоғары көтертті. Жаңа келгендердің халі басқаша еді. Бұлар ұзақ сапардан әбден шалдығып болдырған, реңдері аурудан тұрған сияқты. Егер Альвец жаңа келген еріксіздер тобын тағы бірер ай бақса, оларды жоғары бағаға сататынында сөз жоқ. Бірақ құл алушы адамдар соншама көп болғандықтан, құл саудагері бұларды асырап шығынданбай-ақ сол күйінде сатып жіберуге ұйғарды.

Бұл жағдай Том мен оның үш жолдасы үшін барып тұрған бақытсыздық болды. Бұларды хавильдарлар айдап әкеліп базардағы толып тұрған еріксіздер тобына қосты.

Төртеуі де бұрынғысынша шынжырлаулы болатын, бірақ олардың қанадан шыға ызалы екендігі көз қарастарынан-ақ белгілі еді.

— Дик қайда екен, ол мұнда жоқ қой! — деді Бат алаңды көзімен айнала бір шолып шығып.

— Мәселе түсінікті! — деді Актеон.— Оны құлдыққа сата алмайды.

— Бірақ оны өлтіре алады, сөз жоқ өлтіреді де! — деді Том.— Ал біздің бәрімізді бір құл саудагері алса екен деп тілейік. Ең болмаса бірге болар едік!

— Аһ, көкежан-ай, менен сені бөліп әкетеді деп айтудың өзі қандай қасірет!.. Сен байғұс қартайған шағыңда құл боламысың...— деп Бат өксіп-өксіп өкіріп қоя берді.

— Жоқ,— деп жауап қатты Том.— Жоқ, олар бізді айырып сатпайды. Мүмкін, бізге бірер жағдай...

— Бізбен бірге Геркулес болар ма еді! — деді Актеон.

Бірақ алып негр хабар-ошарсыз кетті. Ол Дикке хат жіберген күннен бастап зым-зия жоқ. Геркулестің өмірі кісі қызығуға тұрарлық па? Ол бостандықта өлсе де, өз басын қорғай жүріп өледі ғой. Ол құлдықтың шынжырлы азабын көрген жоқ.

Енді сауда да басталды. Альвецтің агенттері еріксіздің тобына кіріп аралап жүр, сатылатын адамдардың ішінде еркек те, әйел де, бала да бар. Ері әйелінен айрыла ма, әкесі баласынан айрыла ма немесе анасы қызынан айрыла ма оныңмен құл саудагерлерінің ісі жоқ. Бұл адамдар үшін еріксіздер өздерінің асыранды малы сияқты...

Томды жолдастарымен қоса саудагерден саудагерге көрсетіп базар қыдыртты. Бұлардың алдына түсіп бастап жүрген агент Альвецтің бұл төртеуіне қойған бағасын айқайлап жар салып келеді. Орталық өлкелерден келген құл алушы арабтар немесе будандар жақынырақ келіп «товарды» бастан-аяқ көріп жатыр. Құл алушылар Замбези мен Луалаба жағалауынан айдалып келген негрлерден Томның жас жолдастарының түрі мүлдем басқа екенін байқап таң қалысты, бұлар күш-қуат жағынан да, дене құрылысынан да басқа құлдардан анағұрлым шоқтығы биік еді. Сондықтан да бұларға жоғары баға қойылған-ды. Алыпсатарлар еріксіздердің бұлшық еттерін қысып, ауыздарын ашып қарап шыр айнала көріп жүр, мұндағылардың жәрмеңкедегі жылқы алып сататын жалдаптан бірде-бір айырмасы жоқ. Олар сатылатын адамның жүрдек немесе шабан екендігін байқау үшін таяқты лақтырып жібереді де, оның артынан саудаға түскен еріксізді жүгіртіп сынайды. Құл алушылар саудалаған еріксіздерінің бәрін осылай тексеріп жатыр. Мына қорлықтан сатылушылардың ешқайсысы құтылмады. Еріксіз сорлылар бұл кемсітуді елемеді, оларға ешқандай әсер етпеді деп шамалауға болмайды. Мәселе мүлдем басқаша! Өздерінің адамгершілік қасиетінің қорланғанын сезерлік сезім оларда да бар, кім де болса мұндай қорлыққа намыстанады, ұялады, өздерін қалай қорлап жатқанға тек балалар ғана түсінбейді.

Бұл аз болғандай еріксіздерді ұрып-соғып балағаттап жатыр. Дүмбілез мас Коимбра мен Альвецтің агенттері базарға салынған құлдарға өздерінің ең жек көретін малындай қарайды. Құл сорлылар өмірдің барып тұрған ащы қорлығын, өздерін піл сүйегіне, матаға, моншаққа сатып алған жаңа қожайынынан көруі де мүмкін.

Құл саудагерлері бірінен бірі айрылып бара жатқан жұбайларды, баласынан айрылып бара жатқан аналарды бірімен бірін қоштастырмады да. Ол сорлылар бірін-бірі базар алаңында көрді де, мәңгі айрылысты.

Әдетте құл алып сататын саудагерлер әйелдерді байымен қоса сатып алмайды. Оның мәнісі былай: Шығыс мұсылмандарында көп қатын алатын салт бар, әйелдерді соларға апарып сататын саудагерлер ғана алады. Сондықтан күңдікке сатылатын әйелдер Африканың солтүстігіне жөнелтіледі. Ал еркектер Испан отарларына, Маскат пен Мадагаскарға апарып ауыр жұмыстарға пайдаланылады. Соның үшін еркектер батысқа немесе шығыс жағалаудағы факторияларға жөнелтіледі. Ерлі-зайыпты жұбайлардың бірінен бірі айрылысардағы қоштасуы жан түршігерлік аянышты көрініс, өйткені олар мәңгілік айрылысып бара жатыр, олар өлетінін, бірін бірі енді қайтып көрмейтінін біледі.

Томдардың тілегі қабыл болды. Олардың төртеуі де бір қолға сатылды. Бұл базарда осы төртеуіне алушы көбейіп еді. Уджиджилік бірнеше саудагерлер бұларға таласып керісіп те қалды. Хозе-Антонио Альвец бұған қуанып алақанын уқалаған. Американдардың бағасы көтерілді. Бұдан бұрын Казонде базарынан ұшырамаған мұндай қайратты құлдарға бірсыпыра саудагерлер таласып тіптен төбелесіп қала жаздады. Альвец бұларды қайдан түсіріп алғанын әрине, айтқан жоқ, американдық төрт негр жергілікті тілді білмегендіктен ешнәрсе түсіндіріп айта да алмаған.

Ақырында бұларды бір бай араб саудагері сатып алды. Жаңа қожайын бұларды бірнеше күннен соң Танганьика көліне жөнелтпек болған, саудагердің көздеген мақсаты, ол жерден Занзибар факториясына аттандыру еді.

Бұлар межелеген жерге тірі жете ала ма? Өйткені Томдар Орталық Африканың бықып жатқан аурулы да ең қатерлі өлкелерін аралап мың жарым миль жол жүрулері керек.

Мұндай ұзақ жолға кәрі Томның халі жетер ме екен немесе бұл азапты көтере алмай, Нан сияқтанып жолда өле ме?..

Дегенмен, төрт дос бірінен бірі айрылмады. Осы қуаныштың арқасында белдерін басқан ауыр шынжыр жеңілейіп кеткендей болды.

Бұлардың жаңа қожайыны — араб өзінің сатып алған еріксіздерін бөлек баракқа апарып қаматты. Ол Занзибар базарына сатып мол пайда түсіремін деп үміттенген «товарларын» аман сақтаудың қамын жасады.

Томды, Батты, Остин мен Актеонды сол сағатында базар алаңынан алып кетті. Сондықтан да бұлар Казонде жәрмеңкесінің күтпеген уақиғамен аяқталғанын көрген жоқ және білмеді де.

Он бірінші тарау

КОРОЛЬ ПУНШАСЫ

Түстен кейін сағат төрттің кезінде үлкен көшенің арғы басынан гүмпілдеген барабанның, сылдырлаған цимбалдың, тағы басқа африкалық музыка құралдарының үні естіле бастады. Бұл уақыт базардың әбден қызып болған кезі еді. Саудаға әбден елігіп алған саудагерлердің шаңқылдаған ащы дауыстары жарым күндік таласқа, төбелес пен айқай-шуға қарлығар емес, жалығатын да түрі жоқ.

Алушы жағы әбден қызып алған, бағаны бірінен бірі асырып беріп, құлдарды топ-тобымен алып жатыр. Қарап тұрсаң Лондон биржасының қызған күндеріндегі жалдаптар саудасынан ешбір айырмасы жоқ.

Бірақ әлгі кенет естілген дөрекі концерттің үні аяқталмаған сауда келісімінің бәрін кейінге қалдыртты, айқайшылардың да үндері өшіп тыныстай қалды.

Казонде королі Ұлы мәртебелі Муани-Лунга базарды аралап көргісі келіпті. Оның қасында өзінің әйелдері мен «мемлекет чиновниктерінен», солдаттар мен құлдардан құралған нөкерлері болыпты. Альвец пен тағы басқа құл саудагерлері асығып-үсігіп Муани-Лунганың алдынан шықты. Маскүнем патшаның жарамсақ сөздерді жаны сүйетінін құл саудагерлері жақсы білетін-ді, сондықтан да олар патшасынан тәтті сөздерді аяған жоқ.

Король китандасы базар алаңының ортасына келіп тоқтады, сол сәтте оншақты қызметкер қолтықтап мәртебелі корольге жер бастырды.

Муани-Лунганың жасы әлі елуге жетпеген, бірақ түріне қарағанда оны сексенде деуге боларлық еді. Корольдің басында қабылан тырнағын қадап, бір уыс ақ жүн жапсырған бөрік сияқты бірдеңе бар. Бұл Казонде әміршісінің «тәжі» еді. Беліне бөкен терісінен тігіп, інжумен кестелеген екі белдемше байлапты. Корольдің төсі шым-шытырық мәнерлермен кестеленген. Бұл, тұқым қуалаған корольдіктің белгісі еді. Егер бұл куәлікке иланатын болсақ, Муани-Лунганың ата-бабасынан қалған қара шаңырағы талай ғасырдың шаңын жұтқан. Корольдің жіліншігінде, білегінде жезден жасалған білезіктер қозғалса болды, сылдыр қағады. Аяғында қонышының аузын сарымен көмкерген лакейлер киетін етік. Альвец бұл етікті корольге бұдан жиырма жыл бұрын сыйлыққа берген-ді. Корольдің сол қолында тұтқасын күміспен қаптаған таяқ, оң қолында сабын инжумен өрнектеген желпуіш. Әміршінің сәнді киімінің түрі: итальян майрампаздарының шалбары сияқты, қырық құрау түрлі түсті матадан тігілген шұп-шұбар қолшатыр көтерген, мойнында Бенедикт сорлының үлкейткіш әйнегі салақтап жүр, мұрнының ұшына қойып жүретін көзілдірігін де киіп алған, бар болғаны осы-ақ. Үлкейткіш әйнек пен көзілдірік Баттың қалтасынан табылып, бұл заттарды Альвец ұлы мәртебелі корольге сыйлық етіп еді.

Айнала төңірегі жүз миль келетін тұтас бір аймақ елді жалғыз билеп отырған негр патшасының түр-сипаты міне осындай.

Муани-Лунга өзінің корольдік дәрежеге ие болуын тұп-тура құдайдың өзі берген бақыт деп түсінетін. Қарамағындағы бұқарасының бұған шек келтіруге батылдық еткендері болса, мұның шындығын құдайдың өзінен барып сұраңдар дейтұғын. Муани-Лунга өзін құдай тектес адаммын деп жариялап, қарапайым адамдардың өмір сүрулеріне қажетті заттардан аулақпын дейтұғын. Ол, ас жемей-ақ қояр едім, ұнатқандықтан жеймін, ішімдікті де ішпес едім, халықтың өздері әкеліп береді, олардың ықласын халас ету, әрине ұят қой, сондықтан амалсыз ішемін, дейтұғын жарықтық. Расын айтсақ, мәртебелі тақсырдың арақтан аузы құрғамайтын, оның ішкеніндей пенде баласы ішіп көрмеген шығар. Корольдік министрлер мүлдем ем қонбайтын маскүнем болғанымен, әміршісіне қарағанда, олар анағұрлым айық адамдар сияқты. Ұлы мәртебелі король тырнағына дейін спирттеліп қалған кісі. Ол күн сайын помбе сырасын, әсіресе арзан бағалы «ямай ромын» сімірумен болатын, ал корольдік қоймадағы ішімдік қорының ортайып қалған олқысын Альвец толтырып тұратын-ды.

Муани-Лунганың гаремінде кәрі-жасы аралас түрлі дәрежедегі сан алуан әйелдері тұратұғын. Солардың көпшілігі корольге еріп бір күні базар алаңына келеді. Ханым атағына ие болған король бәйбішесі Муана қырықты орталаған қартаң әйел. Оның басында тор көзді шұбар орамал, үстінде шөптен тоқыған белдемшесі бар, онысын моншақ қадап сәндеген болыпты. Сирағы, мойны мен білегі сіресіп тұрған моншақ алқа, сыйғанынша білезік кигізіпті. Таспалап өрген сансыз бұрымсымағы бала мысықтың құйрығындай селтеңдеп құртымдай ғана шүршиген бетін көмкеріп тұр. Қысқасы, король ханымын нақ албастының өзі десе болар еді. Ұлы мәртебелі тақсырдың басқа әйелдері патшасының әмірін күтіп, міндеттерін дереу орындауға әзірленіп бәйбішенің артында келе жатыр. Егер король отыратын болса, әйелдерінің біреуі төрт тағандап тұра қалады да, корольге жанды орындық бола қалады, енді біреуі жерге жата кетіп аяғының астына төселген кілем бола кетеді.

Король әйелдерінен кейінгі қатарда Муани-Лунганың министрлері, әскер бастықтары мен сиқыршылары келе жатыр, өздерінің әміршісі сияқты олар да мас, аяқ басуға шамалары жоқ. Бұл жабайылардың бірден көзге түсерлік белгілері бар, бәрінің де бір-бір дене мүшелері кеміс: біреуінің бір құлағы жоқ — шұнақ, біреуінің мұрны пұшық, енді біреуінің қолы шолақ, тағы біреулері соқыр. Олардың ішінде он екі мүшесі түгел бірде-біреуі жоқ. Мұның мәнісі, Казонденің заң шығарушысы жазалаудың екі-ақ түрін біледі екен. Біреуі өлім жазасы да, екіншісі дене мүшелерінің бірін жою, алайда жазаның түрі Муани-Лунганың көңіл-күйіне байланысты көрінеді.

Корольдің қызмет жөніндегі жақын адамдары болмашы ғана кінәсі үшін кеміс болып денесіне мәңгілік дақ түсіріп алады екен.

Аудан басшылары тегісінен қызыл көкірекше киеді Бастарына зебра терісінен қалпақ киіп, қолдарына өз өкіметінің белгісі — ұзын бамбук таяқ ұстайды.

Солдаттары өткір қайралған пышақ, садақ, әдемі оюлаған пальма сойылдарымен қаруланған, олардың шабуылға да, қорғанысқа да қолданатын бірден-бір қарулары осы ғана. Мундир дегеніңіз атымен жоқ, ұлы мәртебелі королі солдат мундиріңе шығынданғысы келмесе керек.

Салтанатпен келе жатқан корольдің екі жағын сарай сиқыршылары мен музыканттар қоршаған. (Олардың сиқыршы дегені — бақсы, құшнаштар.) Ол кезде емшілік міндетін сиқыршылар атқарады екен. Африкалық жабайылар сиқыршылардың күп-сүбін керемет деп иланатын. Дегенмен басқа сарай адамдары сияқты сиқыршылардың да көпшілігі майып. Шамасы олардың берген дәрісінен ешқандай шипа болмаған соң, корольдің қаһары келіп, сиқыршыларына да өзі білетін жазаны қолданса керек.

Музыканттар — еркек, әйелі аралас — барабан соғып, дарылдауық тартып шу көтерді. Барабан соғатын таяқтарының бір басына кішігірім қауақ байлап алған. Қысқасы, у-шудан құлақ тұнарлық.

Король нөкерлері корольдік ту көтеріп келе жатыр. Жауынгерлер, Муани-Лунгадан жеңілген іргелес елдердің рәсемдерінің бас сүйектерін найзаға шаншып алған. Корольді базар алаңындағылар жаппай шуласа құттықтап қарсы алды. Керуен күзетіп келген солдаттар мылтықтарын аспанға атып құрмет көрсетті, бірақ мылтық даусы ызаланған топтың айқай-шуына сіңіп жоқ болды. Хавильдарлар корольдің аяғына жығылып жатыр.

Альвец алға шығып, корольге үлкен қалбыр темекі ұсынды, Казондеде темекіні «рахат шөбі» деп атайды. Альвецтің бұл сыйлығы дәл уақытында берілген тарту болды, өйткені сол кезде Муани-Лунга не де болса құмар тарқататын бірдеңеге зауқы шауып, ертеден бері көңілі көтерілмей, тұла бойы құрыстап жүрген.

Альвецтің артынан Коимбра, Ибн-Хамис тағы басқа құл саудагерлері Казонденің құдіретті әміршісіне шын берілгендіктерін білдіріп сәлем берді.

«Мархаба!»—деп айқайлады арабтар, алақанымен беттерін сипап, сосын екі қолын төсіне айқастырып бастарын иді. Орталық Африканың жергілікті арабтарының тілінде «мархаба» — «хош келдіңіз» деген мағынада. Уджиджилік будандар қол шапалақтап, бастары жерге жеткенше иіліп құлдық ұрды.

Бірақ Муани-Лунга өзінің алдында жер өбіп жалпылдап жүргендерге қараған да жоқ. Басқан жерін ойып жіберердей-ақ, аяғын алшаңдай басып жүре берді. Сол қалпымен базар алаңын бір айналып, базарға салынған құлдарды көріп шықты. Мынаны сарайға апарыңдар деп көңіліне ұнаған кейбір құлдарды меншіктей сала ма деп құл саудагерлері корольден қорықса, мына қанішер жауыздың қолына түсіп қалмағай едік деп құлдар одан да бетер қорқуда еді.

Негоро Альвецтен бір адым қалмай еріп, король алдына құл саудагерімен бірге барды. Олар жергілікті тілде сөйлесіп келе жатыр, сөйлесті деген тек құр аты ғана, король сиырша мөңірей адам түсінгісіз әлденені былдырлай береді. Казонде әміршісі бар арағын сол күні ішіп сарыққан еді, енді соның орнын толтыра гөр деп Альвецке жалынған сөздеріне ғана түсінуге болады.

— Король Лунга Казонде базарының сый қонағы ғой!— деп даурықты Альвец.

— Кеңірдегім кеуіп барады! — деп жұлқынды король.

- Жәрмеңке пайдасынан король өз үлесін алады! — деп үстеді Альвец.

— О, шіркін, жұтатын бірдеңе болар ма еді! — деп тамсанып король арманын міңгірлей берді.

— Достым Негоро ұзақ уақыт жоғалып кетіп, ақырында аман-есен корольмен дүз көріскеніне аса қуанышты!..

— Жұтатын бірдеңе бересіңдер ме, жоқ па? — деп ақырды маскүнем патша, оның аузынан былай да арақ исі мүңкіп тұрған.

— Помбе берейік пе, әлде бал шарабын келтірейік пе, король қайсысын ұнатар екен? — деп сұрады Муани-Лунганың қандай арақты сүйсініп ішетінін жақсы білетін жәдігөй саудагер.

— Жоқ... жоқ! — Король айқайлап жіберді.— Отты су беріңдер! Отты судың әрбір тамшысы үшін мен достым Альвецке...

— Ақ адамның бір-бір тамшы қанын береді! —деп Негоро корольдің сөзін жалғап жіберді де, Альвецке қарап астыртын ым қағып еді, құл саудагері оған түсіне қалғандай басын изеді.

— Ақ адамның қаны деймісің? Сонда ақ адамды өлтіру керек пе? — Муани-Лунга қайталап сұрады. Бұл ұсынысты естігенде оның жабайы сезіміне жан еніп бірден жадырап сала берді.

— Ақ адам Альвецтің бір аяулы агентін өлтірді,— деп португал сөзін жалғап қойды.

— Гэрристі өлтірді,— деп Альвец те үстеді.— Біз одан кек алуымыз керек.

— Олай болса ол қанішерді Заирдың жоғарғы жағындағы Массонго корольге жөнелту керек. Ассуаның жауынгерлері оны тірідей турап жейді. Олар адам етінің дәмін әлі ұмытқан жоқ,— деді Муани-Лунга.

Корольдің бұл айтқаны рас еді. Орталық Африкадағы бірсыпыра руларда адам етін жейтін әдет әлі бар-ды. Ливингстон өзінің жол дәптеріне, Луалаба жағалауын мекендейтін маньем рулары соғыста өлген адамдардың етін жегені былай тұрсын, тіптен сойып жеу үшін әдейі құл сатып алады екен деп жазған болатын. Муэне-бугга деген адам жегіш руларға Камерон да кездесіпті, ал Стенли адам жегіштерді Оукустың тұрғын халықтарынан көрген екен.

Бірақ та корольдің Дикке ойлап тапқан жазасы қаншама жан түршігерлік ауыр болса да, Негороға ұнамады, оның ойы Дикті өз уысынан шығармау еді.

— Бұл ақ адам біздің досымыз Гэрристі Казонде қаласының өзінде өлтірді ғой,— деді Негоро.

— Ол осы арада өлуге тиіс,— деп үстеді Альвец.

— Альвец, сен оны қалаған жеріңе апарып өлтіре бер,— деп жауап қатты король.— Тек қана уәдеңді жұта көрме, ақ адамның әрбір тамшы қанына сонша тамшы отты су бересің маған.

— Тиісті отты суыңызды аласыз, король! — деді құл саудагері.— Сіздің алатыныңыз жалыны шықпай жанатын су! Хозе-Антонио Альвец бүгін корольді пуншамен сыйлайды!

Маскүнем король Альвецтің алақанына құлаштап тұрып шарт еткізді. Қуанғанынан есі шығып, не болғанын өзі де білмей қалды. Жабайылар отты судың қалай жанатынын ешқашан көрмеген-ді, отты суды лаулап жанып тұрған күйінде ішеді деп шамалайтын.

Соры қайнаған Дик! Оған азаптың қандай жан түршігерлік түрін дайындап қойды екен! Егер мас болса, мәдениетті адамдар да естерінен танып адам сиқынан айрылады ғой. Ал жабайылар мас болса, үмітіңді үзе бер!

Ақ адамға берілетін азап тек бұрыннан бас араздығы бap Негороның қалауынша ғана емес, Альвецтің де, Коимбраның да, тағы басқа құл саудагерлерінің де қалауымен орындалатын болды.

Әне-міне дегенше болмай күн батып, қаракөлеңке түспей-ақ түн болды.

Альвецтің ұлы мәртебелі корольге ішімдіктің жаңа түрін ұсынуы шынында таптырмайтын ақыл еді. Соңғы кездерде Муани-Лунга, отты су өзінің даңқты атағын ақтамады деп ойлай бастаған-ды. Ақыл сезімінен айрылып былдырлап қалған корольдің тіліне отты судың шипа болуы ықтимал.

Сөйтіп, ол күнгі кештің программасына бірінші кезек пунша қайнату, екіншісі ақ адамды азаптап өлтіру мәселесі енгізілді.

Дик Сэнд жападан-жалғыз қамауда жатыр, бұл арадан тек өлім жазасын тарту үшін ғана шығуы керек. Базарға салынған еріксіздердің өтпей қалғандарын айдап апарып баракқа қайта қамады. Кең алаңда тек қана король, мемлекет қызметкерлері, құл саудагерлері мен хавильдарлар қалды. Бұлар король мен сарай адамдарынан аз-мұздан сарқыт қала қойса, пуншадан ауыз тиерміз деп дәмеленіп еді.

Хозе-Антонио Альвец Негороның мәслихатымен пуншаға керекті заттардың бәрін жеткізді. Құл саудагерінің әмірі бойынша алаң ортасына кем дегенде екі жүз пента су сыйғандай бақыр қазан әкеліп қойды. Оған кішігірім екі-үш кеспек ең төмен сапалы спирт құйды. Бұл спирт төмен сапалы болғанымен аса күшті еді. Оның үстіне бұрыш тағы басқа сол сияқты ащы заттар қосты, өзі ащы арақ енді бұрынғысынан бетер құтыра түсуге тиіс.

Ішкілік мәжілісіне қатысқандар корольді айнала қоршай отырысты. Муани-Лунга аяғын тәлтіректей басып қазанға барды. Қайнап жатқан арақ корольді өзіне қарай магнитше тартып бара жатыр. Король ошақ басына барды да, сүңгіп кеткелі тұрғандай-ақ қазанға үңіле қалды.

Альвец маскүнем патшаны сүйемелдеп тұрып қолына білте ұстатты да, ұшына от тигізді.

— От! —деп айқайлады ол сиқырлы күлкімен.

— От! — деді де Муани-Лунга жанып тұрған білтені қазандағы спиртке тигізді. Спирт от алған бойда қазанның бетінде көгілдір жалын ойнады. Ішімдік күшейген үстіне күшейе түссін деп Альвец қазанға бір уыс теңіз тұзын таптап жіберді. Қазанды айнала қоршаған адамдарға, жанған спирттің көгілдір сәулесі түскенде, елес сияқтанып көрінді. Жабайылар арақты ұрттамай жатып-ақ қайнап жатқан спирттің исіне де мас боп қалды, қол ұстасып би билеп Казонде королін шыр айнала өкіріп-бақырып базар алаңын басына көтерді.

Құл саудагері ұзын сапты ожауын қолына алып қазандағы пуншаны сапырып тұр.

Мәртебелі король қазанға төніп барды да, Альвецтің қолындағы ожауды жұлып алып, жалындап жатқан пуншаға бір көсіп жіберді де, толы ожауды сіміріп салып шыңғырып жіберді.

Жастайынан-ақ спиртпен ысталып қалған мәртебелі король, от алған бензиндей лап етіп тұтанды да кетті. Король денесі алаулап жанбаса да, сөнбестен күлгірлеп жана берді. Аяқ астынан тап бола кеткен бұл көңілсіз уақиға сауықшылардың көңіл-қошын быт-шыт қылды.

Корольдің бір министрі әміршісінің денесін қаулаған отты сөндіруге қамданып қожайынына жақындай беріп еді, өкінішке орай, король сияқты, ол да тірілей-ақ спирттеліп қалған екен, сол сәтте-ақ жана бастады.

Мына үрейлі өлім корольдің сарай адамдарын түгелдей қаусатып жіберді. Өйткені, министрлердің бәрі түп-түгел маскүнем болатұғын.

Альвец пен Негоро жанып жатқан корольдің отын сөндіруге батылдық ете алмады. Өйткені, олардың өздері тірілей спиртпен ысталған жандар еді. Король әйелдерінің үрейі ұшып бет-бетіне қаша жөнелді. Ал, Коимбра корольге жақындаса-ақ болды, отқа бензин тамызғандай-ақ, лап ете қалатынын біліп әлдеқашан зытып тұрған.

Король мен министр күйген терідей құрысып әлі шыңғырып, күйіп жатыр.

Алкоголь еттің майлы тарамына әбден сіңіп алса, жанған кезінде майлы денеден болмашы ғана көгілдір жалын көрінеді, оны сумен сөндіру мүмкін емес. Спирт сіңген жанды организм жанса, оны сөндірудің ешқандай амалы жоқ...

Бірнеше минуттан соң корольдің өзі де, министрі де тіршілікпен мәңгілік қош айтысты. Бірақ, олардың өлі денесі сөнбестен жана берді. Кешікпей-ақ пунша толтырылған қазан басында бір уыс күлмен, жанып бітпеген саудыраған сүйектер ғана қалды.

Казонде королі мен оның бас министрінен қалған жұрнақ міне осы ғана.

Он екінші тарау

КОРОЛЬДІ ЖЕРЛЕУ

Ертеңіне, майдың жиырма тоғызы күні Казонде қаласы адам танығысыз түрге айналды. Жергілікті халықтар көшеге шығуға қорқып үйді-үйлеріне тығылысты. Құдай тектес король мен министрдің өліміндей жантүршігерлік өлімді олар ешқашан көрген емес. Жергілікті халықтардың арасында кейбіреулері, қарттары ғана жай адамдардың етін отқа қақтап көргендері бар-ды. Африканың өткен замандағы адам сойып өткізетін мерекесіне алдын ала зор дайындық керек, өйткені адам еті оңайлықпен қуырыла қоймайтынын сол дәуірдің кәрі көздері жақсы біледі. Ал король мен министрдің денесі қураған тамызықтай-ақ оп-оңай жанып кетті. Мұнда бір құпия сыр болуы мүмкін...

Хозе-Антонио Альвец те үйінен шықпай жатып алды. Ол, мына уақиғаның жауапкерлігін жұрт өзіне аудара сала ма деп қорыққан еді. Негоро оған король өлімінің себебін түсіндіріп, өзің де сақ бол деп ескертті.

Егер корольдің өлімі құл саудагеріне аударылса, Альвец бейшараның халі нашарға айналар еді. Бұл бәледен көп шығынсыз құтыла алмайтыны айдан анық. Бірақ Негороға бір тамаша ой сап ете қалды. Сөйтіп, португалдың мәслихатымен халық арасына мынадай лақап таратылды: Казонде королінің әдеттен тыс жағдайда қаза болуы — Ұлы Маниттің ерекше рақымы деп ұғыну керек, жаббар иенің мұндай өлімді сирек пендесіне ғана береді.

Не болса соған илана беретін надан халықтар мына жасанды қол дұзаққа іліне кетеді. Король мен министрдің денесін жалмаған қасиетті от деп жарияланды. Ендігі қалғаны дәрежесін құдай көтерген адамдарға лайықты құрмет көрсетіп жерлеу ғана.

Жерлеу мәселесіне, анығырақ айтқанда айырықша салтанатпен жерлеу мәселесіне байланысты, Негороның Дикпен есеп айырысуына мүмкіндік болды.

Егер Орталық Африканы зерттеген бірнеше ғалымдардың, соның ішінде Камеронның өз көзімен көріп жазып қалдырған хаты болмаса, Муани-Лунга сияқты негр патшасын жерлеу кезінде қаншама қан төгілгеніне ешкім сенбес еді.

Корольдік таққа корольдің бәйбішесі Муана ханым мұрагер болуға тиіс. Муана ханым корольдік правоны қолына түсіруге асықты. Өлген корольді кешіктірмей жерлеу мәселесіне әзірлік жасауға әмір беріп те қойды. Осы әмірімен өзінің жоғары дәрежелі правосын жариялап, басқа да дәмеленушілердің де, әсіресе Оукус корольдің алдын орап үлгірді. Муана мемлекет басқарушысы болып алды да, өлген корольдің басқа әйелдерінің өзіне деген күндестік әрекетінен құтылды. Корольдің бәйбішесі еді ғой Муана ханым, басқаларынан жасы да үлкен, енді өзіне талай рет жәбір көрсеткен кіші күндестерінен де құтылатын болды. Сондықтан өлген корольдің денесін жерлеуге тиісті ғұрыптардың бәрі сақталады, өлік келесі күні кешкісін жерленеді деп жар шақыртты.

Жаңа болған ханым патшаның әміріне сарай адамдары болсын, бұқарасы болсын, ешқандай наразылық білдірмеді, Муана ханымның таққа отырып патша болуына Альвец тағы басқа құл саудагерлері де қуанбаса ренжіген жоқ. Олар жаңа королеваға сыйлықтар беріп, жағымпаздануларының арқасында оны оп-оңай өз ықпалдарына көндіріп алатындарына шектенбеді.

Сөйтіп, өлген корольдің тақ мирасы әп-сәтте бейбіт шешілді. Тек король марқұмның әйелдері ғана қатты қайғыда қалды. Әрине, мұның себебі де бар-ды.

Өлікті жерлеу дайындығы сол күннен-ақ басталды. Куанго өзенінің суы мол, ағысы қатты бір тарауы Казонденің үлкен көшелерінің бас жағынан ағып өтетін-ді. Жаңа королева қабірді осы өзеннің табанынан қазуға әмір берді. Мұның үшін өзен ағысын уақытша бұра тұру керек қой. Жергілікті халықтар өзенге бөгет соғып ағысқа тосқауыл жасай бастады. Жерлеу салтанаты аяқталысымен бөгетті бұзып суды ескі арнасына түсіруі керек.

Негоро король қабірінің басына әкеліп шалатын құрбандықтардың қатарына Дикті де қосуға ұйғарды. Миссис Уэлдон мен кішкентай Джекті өлді деп естігенде Диктің қандайлық күйінгенін Негоро өз көзімен көрген. Егер Дик бостандықта болса, су жүрек Негоро оның қасына баруға да қорқар еді. Бірақ қазір Диктің қол-аяғы бұғауда болғандықтан португал оны дәрменсіз көрді де, қастасымен жүздесуге ұйғарды.

Бұл оңбаған құрбандығына қорлық көрсетіп, әбден жәбірлемесе көңілі көншімейтін барып тұрған қаныпезердің өзі еді. Құрбан болатын адам азап шексе, оның қиналғанын көріп жаны сүйінетін ол ғалымның.

Негоро бір күні хавильдар күзетіп тұрған сарайға келді, онда Дик Сэнд қол-аяғы байлаулы, сыз жерде қамауда жатқан. Кейінгі күндері оған мүлдем нәр татырмай қойып еді. Басқа түскен ауыр қайғы, байлаулы арқанның денені қиған азабынан әбден әлсіреген Дик, бұл қасіреттен тек өлім ғана құтқарар деп ойлаған-ды.

Бірақ ол Негороны көрген бойда бірден сергіп кетті. Бұлқынып бұғауды үзіп опасыз сұмды бассалып өлтіргісі де келді. Бірақ қаншама бұлқынғанымен Дик түгіл Геркулес сияқты алып та үзе алмастай, арқан тым жуан еді.

Дик Сэнд күрестің аяқталмағанын, бірақ күрес түрінің өзгергенін байқады. Ол Негороның көзіне тайсалмай тік қарады. Бұл арада Негоро не айтса да, оған жауап қайыруды өзіне ар көрген-ді.

— Мен, өзімнің бала капитанымды, — деп бастады Негоро,— ақырғы рет көріп кетуді, оның «Пилигрим» бортындағы жүргізген әмірін бұл арада жүргізуден жұрдай болғанына көңіл айтуды өзімнің борышым деп білдім.

Диктен жауап қайтпаған соң Негоро сөзін сабақтай түсті.

— Капитан, сіз шынымен-ақ өзіңіздің бұрынғы аспаныңызды танымай тұрсыз ба? Мен сізден бұйрық алуға асыққан едім. Ертеңгі асқа не дайындайын, соны бұйырыңызшы?

Жер еденде ұзынынан түсіп жатқан жас жігітті Негоро керіліп тұрып теуіп қалды.

— Капитан, сізге тағы бір сауал берудің реті келіп қалды. Сіз Оңтүстік Америка жағалауына барғалы аттанып, Анголадан бір-ақ шыққаныңыз қалай, оның себебін білесіз бе?

Дик Сэнд өз болжалының дұрыс екенін, «Пилигрим» компасын опасыз кок бұзғанын айтпаса да сезетін-ді. Негороның мазақ сауалы бұл істі бұлтармай-ақ мойындағандық болды.

Дик ешқандай жауап қайырған жоқ. Оның жақ ашып үндемеуі Негороның зығырданын қайната бастады.

— «Пилигрим» бортында, — Негоро сөзін сабақтай түсті,— теңізші болуы, теңізші болғанда да тәжірибелі теңізші болуы сіз үшін зор бақыт болғанын мойындаңыз, капитан! Егер ол болмаса, сіз кемені мұхиттың қай аралындағы құзға киліктіріп бізді кемемен бірге жоқ қылар едіңіз! Ондай сұмдықты ойлаудың өзі қандай үрейлі! Бірақ кемедегі белгісіз теңізшінің арқасында «Пилигрим» жолаушылары өздеріне достықпен қолын созған ақ ниет адамдардың қоғамына, меймандос жерге жетіп қалды. Көріп тұрсыз ба, жігітім, сондай теңізшіні көзге ілмеймін деп оңбай қателескеніңізді!

Негоро байсалды адамша сөйлеген болды, бірақ бұған бар жігерін салды. Ол сөзін аяқтады да, еңкейіп Диктің көзіне адырая қарады. Зәр шаша үңілгенде португалдың беті қисайып, біртүрлі зұлымдықтың нышаны байқалды. Ол осы сәтте Дикті қауып алғалы тұрған ит сияқты еді. Көмейіне тығылған ашулы ызаны лақ еткізіп құса салды.

— Дүние кезек деген осы, жігітім! — Ол еліре ақырды.— Бүгін мен капитан! Мен қожа! Сапары қырсыққан күшік теңізші сенің тағдырың мына менің қолымда!

— Сен мені бүйтіп қорқыта алмайсың. Өлімнен қорқатын кісің мен емес,— дей салды Дик самарқау үнмен.

— Ол батырлығыңды әлі-ақ көрерміз! — деп құтырынды Негоро.— Сен әлде тағы біреулердің жәрдемінен үміткер шығарсың? Бұл жерді Казонде дейді, Альвец аман тұрғанда, менің ақ дегенім ақ та, қара дегенім қара. Ақымақ! Сенің жолдастарың Том тағы басқа негрлер әлдеқашан сатылып кеткен, олар осы күні Занзибар жолында кетіп бара жатыр... Жолдастарыңның сенімен ісі де жоқ, өз бастары мен өздері қайғы.

— Олар тұтқында болғанымен Геркулес бостандықта, оны қайда қоясың?— деді Дик.

— Геркулес! — деп күжілдеді Негоро жер тебініп.— Арқа сүйер негірің арыстан мен қабланның әлдеқашан жемі болған. Одан кек ала алмай қалдым, менің бар өкінішім осы!

— Егер Геркулес өлсе, Динго тірі,— деді Дик Сэнд.— Сендей пасықты жайғастыруға төбеттің де шамасы келеді. Мен сенің іші-сыртыңды әлдеқашан көріп білгенмін. Негоро, сен сужүрексің, Динго әлі де болса сені іздеп табады, кездестің-ақ, ісім бітті дей бер!

— Оңбаған неме! — Португал құтырына айқайлады.— Оңбаған! Сенің Дингоңды өз қолыммен атып тастағамын! Миссис Уэлдон мен бөбек Джектің барған жеріне төбетің де кеткен. Сол, оңбаған төбет сияқтанып «Пилигрим» бортында болғандардың бәрі де қырылып қалады!..

— Солар сияқты сен де құрисың,— деді Дик.— Бірақ бұрын құрисың.

Жасөспірімнің салмақты үні мен батыл көз қарасы Негороның зығырданын қайнатты. Ол не болғанын білмей, сөзден гөрі тікелей күшке көшуге, қорғаныссыз тұтқынды өз қолымен өлтіріп тынуға ыңғайланды. Ол атылып барып Диктің үстіне қона қалды да, жұлмалап, кеңірдегінен ала түсті... бірақ қолын дереу тартып алды. «Дикті осы қазір-ақ өлтіріп тастау, өзінің қас дұшпанын дайындаған азаптан құтқару деген» деп ойлады ол лезде.

Дикті босатып жіберді де, тұтқынды көз айырмай қадағалап күзет деп хавильдарға қатаң тапсырып, барактан шыға жөнелді.

Бұл жанжал Дикті мойытпағаны былай тұрсын, қайта рухын көтеріп, жігерлендіре түсті. Өзіне кенеттен күш пайда болғанын сезді ол. Негоро келгенге дейін оның арқанмен таңылған аяқ-қолы қозғалмай сіресіп қалған-ды, енді қозғалуға болатын сияқты. Мүмкін, оның бұғауын жұлмалап жүріп Негороның өзі босатып алған болар? Енді оншалықты зорланбай-ақ қолымды босатып алармын деп ойлады Дик. Бұл тек өзін өзі жұбату ғана. Мына тас қамауда көз айырмай қасында күзетші тұрғанда, Диктің шеттен күтетін жәрдемнен үміті де жоқ-ты. Бірақ адам өмірінде жағдайдың болмашы ғана оңала бастауы аса зор бақыт боп көрінетін минуттары болады. Босанудан үміт күтудің енді ешбір нышаны қалған жоқ. Оны құтқаратын көмек тек қана тыстан келе алады. Бірақ оған кім жәрдем етпек? Ешкім де! Енді тірі жүріп өмір сүрудің қанша қажеттігі бар? Ол өзінен озып өлім сапарына кеткендерді есіне түсірді. Гэрристің: миссис Уэлдон мен кішкентай Джек тірі емес деген сөзін Негоро қайталап айтты. Аттаған сайын аңдып жүрген ажал Геркулесті де жұтуы ықтимал. Том да, оның жолдастары да құлдыққа сатылып кеткен. Олар ендігі алыста жүрген болар. Дик олардан енді мәңгі айрылды.

Кездейсоқ бір сәтті жағдай күтудің мүлде ыңғайы жоқ. Бірақ Дик Сэнд өлімді тайсалмай қарсы алады.

Уақыт өте берді. Кеш те жақын. Төбедегі саңылаудан түскен күндізгі жарықтың әлсіз сәулесі бірте-бірте сөніп бара жатыр. Базар алаңы да тыншыды, кешегі азан-қазан, айқай-шуға қарағанда, бүгін әжептәуір тыныш еді. Тар қапаста қамаулы жатқан Диктің көлеңкесі қарауытып барып жоқ болды, енді түрме ішін түнек басты. Казонде қаласы тым-тырыс.

Дик Сэнд екі сағаттай мызғып алды. Ол енді тынығып, рухы көтеріліп, сергіп қалған еді. Сәті түсіп, бір қолын босатып алды да, құрысып қалған қарын рахаттана созып, керіліп жатыр.

Шамасы түн ортасы ауып кетсе керек. Хавильдар елімен тең, ұйықтап жатыр. Ол кешкісін бір шөлмек арақты тамшысын қалдырмай жалғыз қылғып ыдысын босатқан-ды, оның құрысқан саусақтары түсінде де бутылка мойнын қылғындырып жатқан.

Дик Сэнд қаша қалсам керегі болар деп өзін бағып жатқан түрмешінің мылтығын алғысы келді. Бірақ сол сәтте түрменің сыртқы босағасының іргесін тырналаған тысыр естілді. Дик бос қолына таянып, хавильдарды оятпай есікке жылжып жетті.

Дик Сэнд қателеспеген. Шынында да қабырға сыртындағы тысыр анығырақ естіле түсті, біреу есік табалдырығының астын қазып жатқан тәрізді. Бірақ бұл кім болды екен?

Адам ба, әлде тышқан ба?

— Әттең, бұл Геркулес болса!.. - деп күбірледі жасөспірім.

Ол түрмешісіне қарады, хавильдар қозғалар емес, қорғасындай ауыр ұйқы оның денесін құрсаулап тастаған. Дик Сэнд табалдырық үстіндегі жарыққа аузын тақап, даусын бәсең шығарып, «Геркулес!» деп сыбырлады. Оған жауап ретінде иттің ақырын ғана қыңсылағаны естілді.

«Бұл Геркулес емес, Динго екен!—деп ойлады жасөспірім.— Ақылды төбет мені түрмеден де іздеп тапты-ау! Ол Геркулестен тағы да хат әкелген болар? Егер Динго тірі болса, Негороның сөзі шылғи өтірік! Демек...»

Осы сәтте табалдырық астынан иттің аяғы көрінді. Дик аяқты ұстап қарап, таныс төбеттің аяғы екенін тани кетті. Егер менің төрт аяқты опалы досым маған хат әкелсе, онысы қарғыбауында байлаулы болар. Не істеу керек? Әлде Дингоның басы сиярлықтай етіп тесікті кеңіту керек пе? Қол қусырып тектен-тек отыра беруге болмайды, бірер шара қолдану керек.

Дик Сэнд енді ғана қолымен жер қаза бастап еді, алаң жақтан иттердің шулап үргені естілді. Жергілікті иттер бөтен иттің келгенін біліп қалған. Динго қаша жөнелді. Бірнеше дүркін мылтық атылды. Күзетші хавильдар қозғала түсті де, тісін қарш-қарш қайрап жата берді. Дик Сэнд қашу ниетінен айнып орнына қайта барып жатты. Бірнеше сағаттан соң, — Дикке бүгінгі түн ұшы-қиыры жоқ ұзақ көрінді,— таң білініп, кешікпей-ақ күн шықты. Бұл Дик өмірінің ақырғы күні.

Королева Муананың бірінші министрі бастаған жергілікті халықтар жанталаса қимылдап күні бойы бөгет соғумен әуре. Бұл жұмыс белгіленген мерзімінде бітуге тиіс, әйтпесе ынтасыз қызметкерге мәңгілік майып болу қаупі төніп тұр. Жаңа әмірші әйел өзінің өлген ерінің барлық өнегесін қолданатын түрі бар.

Өзен суын басқа арнаға түсірген соң, арнаның құрғап қалған табанынан ұзындығын елу фут, ені мен тереңдігін он футтан етіп үлкен шұңқыр қаздырды.

Әлгі шұңқырды кешке таман Муани-Лунганың күң әйелдерімен толтыра бастады. Әдетте өлген патшаның күң әйелдерін ерінің көріне тірідей көметін-ді. Бірақ Муани-Лунганың қасиетті елімнің құрметі үшін жерлеу салтанатын бірсыпыра өзгертуге ұйғарылып, әлгі сорлылар корольдің өлі денесімен бірге суға тұншықтырылатын болды.

Ғұрып бойынша өлген адамды ең жақсы киімін кигізіп жерлеу қажет. Дегенмен корольдің көмірге айналған сүйектері ғана қалғандықтан, бұл жолы басқаша істеу керек болды. Тал шыбықтан тоқып адам сүлдесі сияқты бірдеңе істетіп еді, мұнысы корольдің тірі бейнесінен де әдемі шықты. Сүлденің ішіне корольдің күйіп бітпеген қара-қожалақ сүйектері мен бірер уыс күлін тығып, сыртына марқұмның салтанатты киімдерін киіндірді. Бенедикт ағайдың көзілдірігі де сонда кетті. Бұл масқара бір жағынан күлкі болса, екінші жағынан үрейлі еді.

Салтанатты жерлеу ғұрпы от жарығымен түнде өткізілетін болды. Ханымның әмірі бойынша корольдің денесін жерлеуге Казонде халқы түгел қатысуға міндетті.

Кешкісін жерлеу салтанатына жиналған халықтың алды корольдің ақырғы мекені — қабіріне жеткенде, арты базар алаңында шұбатылды. Халықтың сап түзеп өтетін жолындағы үлкен көшеде ғұрыптық билеу, айқай-шу, сиқыршылардың зікір салып ұлығаны, музыка құралдарының сыңси сарнап, барабандардың гүмпілдеген үні, ескі мушкет мылтықтардан үсті-үстіне атылған гүрсіл бір минут тынған емес.

Жерлеу салтанатына Хозе-Антонио Альвец, Коимбра, құл саудагері арабтар мен хавильдарлар да қатысты. Королева Муана қашан король денесі жерленіп болғанға дейін шеттен келгендердің базар алаңынан шығуына тыйым салған, олар бұйрыққа бойсұнып қалада қала берді. Ел басқару ісін жаңа үйрене бастаған әмірші әйелдің бұйрығын орындамау аса қауіпті екенін олар да білетін-ді.

Король денесінің күлін салтанатты жүрістің соңғы қатарында әкеле жатты. Корольдің талдан тоқылған сүлдесі салынған зембіл-табытты марқұмның екінші дәрежелі әйелдері қоршаған. Олардың кейбіреулері өз әміршісі әрі ерімен бірге «ана дүниеге дейін» баруға тиіс еді. Королеваның өзі табыттың артында келе жатыр. Жерлеуге жиналған халықтың соңы өзен жағасына жетпей-ақ түн болды, бірақ шырышты ағаштардан жағылған шырақтардың самсаған қызарыңқы жарығы қараңғылықты сейілтіп жіберді.

Құрғап қалған өзен арнасының табанынан қазылған шұңқыр от жарығымен анық көрініп тұр. Шұңқыр қара денелермен лық толған. Жерге қазық қағып шынжырлап тасталған адам денелері әлі тірі, бейшаралар тыпырлап жатыр. Елу шақты жас күң өлім күтіп көр аузында тұр.

Бұлардың кейбіреулері тағдырына құлдық ұрып үндемейді, енді біреулері аласұрып, ауыз жаппай сарнап тұр.

Королева топ арасынан әдемі киінген әйелдерді өзі таңдап алды, бұлар көп күңдердің жан түршігерлік тағдырларымен ортақтасуға тиіс.

Құрбандыққа арналған әйелдердің біреуіне, яғни корольдің екінші әйеліне тізерлеп екі қолымен жер тіреп төрт тағандап тұруға бұйырылды. Бұл әйел корольдің тірі күнінде отыратын орындығы болған, енді өлгенде де оған орындық болуы керек. Корольдің аяғы астына төсеніш болуы үшін тағы да екі әйелін шұңқырға итеріп құлатты.

Табыттың қарсы алдында, шұңқырдың арғы бетінде қызылмен боялған бағана тұр. Бір-ақ адамды сүйреп әкеліп әлгі бағанаға тікесінен тұрғызып арқанмен таңып қойды.

Бұл Дик Сэнд еді. Жас жігіттің белінен жоғарғы жалаңаш денесі айғыз-айғыз. Бұл Негороның бұйрығымен соғылған дүренің таңбасы болатын. Жақсылықтан үмітін үзген Дик енді өзін өзі байсалды ұстап, өлім бетіне тайсалмастан тік қарады.

Муана королева белгі берісімен, Казонде жендеттері король әйелдерінің біреуін алып ұрып бауыздап та жіберді. Бұл қырғын қасаптың басталу белгісі еді. Елу күң аяусыз бауыздалып, қандары сарқырап шұңқырға құйылды. Құрбандықтардың ызалана зарлаған айқайы гуілдеген топқа сіңіп өшіп жатты.

Халықтың толқуы басыла бергенде, Муана королева тағы да белгі берді, сол сәтте жергілікті халықтың бәрі жабылып бөгетті бұза бастады. Жан түршігерлік қаталдықты соза түсу үшін бөгетті бірден құлатып жібермей суды ескі арнаға сыздықтап қана ағызды. Су алдымен шұңқыр түбінде жатқан күңдердің денесін басты. Олардың арасындағы әлі де болса тірі жатқан кейбіреулері суға тұншығып жатыр. Су Диктің тізесіне жеткен кезде, өзін бағанаға таңып қойған арқанды үзбек болып ақырғы күшін салып бұлқынды.

Су үздіксіз көтеріле берді. Ескі арна суға толған сайын күңдер де суға көміліп бірінен соң бірі жоғала берді.

Казонде королін құрметтеп көму салтанаты әлденеше адамның басын жұтып, ақырында өзен табанынан қазылған көрдің бірнеше минуттан соң ізі де қалмады.

Он үшінші тарау

ФАКТОРИЯ

Миссис Уэлдон мен Джекті өлді деп Гэррис те, Негоро да өтірік айтқан. Аналы-балалы екеуі де, Бенедикт ағай да аман-есен Казондеде еді. Термит илеуі тікелей шабуылмен алынған соң, жергілікті солдаттардан күзетші қойып, тұтқындарды Куанза жағалауынан көшіріп Казондеге жөнелткен-ді. Бұл кішкене отрядты Гэррис пен Негоро бастап кеткен.

Миссис Уэлдон мен кішкентай Джекті жабық зембілге отырғызып құлдарға көтертіп әкеткен-ді. Негоро қапелімде неліктен мұншама қамқорси қалды екен? Мұның мәнісіне миссис Уэлдон түсіне алмады.

Куанна мен Казонде арасындағы жол әдеттегіге қарағанда өте тез өтті. Бұл сапар тұтқындарды қажытпады да. Бенедикт ағай асқан желаяқтың өзі болып шықты. Үйткені, оның жол бойындағы бұта арасын тінтіп шыбын-шіркей іздеуіне ешкім тосқауыл болмап еді. Ол жарықтық өз тағдыры жайлы уайымдап ойланған да емес.

Кішкене отряд Казонде қаласына Ибн-Хамистың керуенінен сегіз күн бұрын жетті. Миссис Уэлдон мен кішкентай Джек, Бенедикт ағай үшеуін Альвецтің факториясына орналастырды.

Джектің денсаулығы да анағұрлым түзелді. Баланың безгек боп ауырған жерінен кетісімен-ақ безгегі қайталап ұстаған жоқ, аздап оңала бастап еді, енді мүлдем жазылып кетті.

Бұлар еріксіздер керуеніне еріп жаяу жүрсе, ондай қиын сапарға бөбегі де, анасы да төзе алмас еді. Бірақ жабық зембілмен жол жүру екеуіне де жайлы болды. Бұл сапарда олар тұтқындарына жайлы жағдайлар жасап, тіптен жақсы қарағандарын да айта кетуге болады.

Миссис Уэлдон өз жолдастарының хал-ахуалы жайлы ешбір хабарсыз қалды. Ол Геркулестің қайықтан секіріп түсіп орманға кіріп кеткенін көріп қалған, бірақ оның одан ары не болғанын білмейтін-ді. Гэррис пен Негоро керуенде болса, Дикке аяушылық етпес еді, бірақ ақ нәсілді адамды зәбірлеуге жабайылардың батылы бармас деген үмітпен өзін өзі жұбатқан болды. Әйтсе де төрт негр мен кәрі Нанның халі нашар болатынын жақсы білді, өйткені олар негр ғой, олармен ешкім санасып жатпайды. Бұл сорлылардың тағдыры жас әйелді қатты қынжылтты.

Ибн-Хамис керуенінің Казондеге келгенін миссис Уэлдон білген де жоқ.

Жәрмеңке ашылған күнгі сауданың қызғын айқай-шуын ол естіген болатын, бірақ оның мәнісін оған ешкім түсіндірмеген-ді. Ол Том бастаған негрлерді уджиджилік құл саудагерінің сатып алғанын да, оларды жуырда ғана Казондеден әкеткенін де білмейтұғын. Гэрристің өлгенінен де, Муани-Лунга корольдің қаза тапқанынан да, оны салтанатты түрде жерлегелі жатқанынан да, оған шалынатын құрбандықтың бірі етіп Дикті белгілегенінен де ешқандай хабарсыз еді. Елден оқшау қалған бейшара әйел құл саудагері мен Негороның бүтіндей билігінде болды. Жас әйелдің бұл залымдардан өліп құтылудың шарасын іздеуге де мүмкіндігі жоқ, өйткені оның өзімен бірге баласы бар ғой.

Миссис Уэлдон өзінің келешек тағдыры жөнінде де ешнәрсе біле алмады. Жолда бірнеше күн бірге келе жатып Гэррис пен Негоро да оған бір ауыз тіл қатпаған. Казондеге келген соң олар оған қатынасуды қойды, ал миссис Уэлдонның факториядан далаға шығуына тыйым салынған.

Сақалды сәби — Бенедикт ағайдың миссис Уэлдонға ешқандай жәрдем ете алмайтынын әңгіме етудің қажеттігі болмас.

Бұл ғалым өзінің Африкада екенін білген соң да, мұнда қай себеппен келіп қалғанын біреу-міреуден сұрап білгісі де келмепті ғой. Тек бір нәрседен тауы қайтып, үнемі ренжи берді. Ол оқымысты ғалымдардың арасында бірінші болып цеце деген шыбын мен жауынгер термитті Америкадан тапқан өзім деп шынымен-ақ мақтанып жүрген, бірақ бұл мақтанышы ойда жоқта бекерге шықты, оның тауып жүргені кәдімгі африкалық жәндіктер, ғалымдар оны бұдан бұрын тауып сипаттап әлденеше рет жазған болатын. Ғалымның, осы табысыммен даңқымды шығарамын деген үміті жоққа шықты. Натуралист Бенедикттің Африкадан африкалық жәндіктер коллекциясын әкелуі кімге таң болғандай?

Бірақ торығудың бастапқы күйігі басылған соң, Бенедикт ағай: «Бұл жәндіктер жері — ол Африканы осылай атаған-ды — энтомологтар үшін сарқылмас қазына ғой»,— деген болатын. Ол «янкилер жеріне» келудің орнына Африкадан бір-ақ шыққанына өкінген жоқ. Ұтылған да жоқ, қайта ұтып шықты.

— Ызыңдауық мантикор қоңыздардың,— деді ол өзіне өзі, бұл сөзді тек қана өзіне емес, оның сөзіне құлақ салмай отырған миссис Уэлдонға да қайталап айтқан еді,— ызыңдауық мантикор қоңыздардың өсіп-өнетін жері тек қана осы ара деуге болады, ол қоңыздардың аяқтары ұзын да жүндес, қанат қабығы сүйірлеу келеді, жағы да орасан үлкен! Олардың ішіндегі ең әдемісі, әрине, бүкір мантикор. Қызыл денелі ызыңдауықтың, гвинейлік пен габондық голиаф ызыңдауықтарының да өсіп-өнетін жері осы, бұлардың аяқтарында тікенегі болады; анжид деген шұбар араның да өнетін мекені осы, олар жұмыртқасын шаянның қабығына салады, скарабай деген әулие жәндіктер де осында. Ауларды ескі египеттіктер құдайдай сыйлайды екен. Бұл жер «өлі бас» — сфинкс деген көбелектің ордасы ғой, бұл көбелектер қазіргі уақытта бүкіл Европаға таралып кетті. «Бигот масасы» деген шыбындардың қайнаған жері осы, оның шаққанынан сенегалдықтар жаман қорқады. Бұл жерден таң қаларлық жаңалықтар ашуға болатыны сөзсіз, мен ол жаңалықты ашамын да, тек мына мейірбан адамдар менің ізденуіме рұқсат етсе болғаны! — Сақалды сәбидің тілегін қараңызшы!

Бұл «мейірбан адамдардың» кімдер екені түсінікті. Бірақ оларға ренжірліктей Бенедикт ағайдың дәлелі де жоқ-ты. Негоро мен Гэррис энтомолог-ғалымға бірсыпыра ерік берді. Мұхит жағалауы мен Куанза өзені арасындағы жолда Дик Сэнд оның орман аралап экскурсия жасауына үзілді-кесілді тыйым салған. Аңқау ғалым бұл сияқты мейірімсіздікке аса налыған болатын-ды.

Егер кездейсоқ тағы бір қырсық кездеспегенде, Бенедикт ағай дүние жүзіндегі ең атақты энтомолог болар еді: оның жинақ салатын қаңылтыр қалбыры бұрынғысынша иығында ілулі жүрген. Енді мұрнының ұшына түсіре киіп жүретін бұрынғы көзілдірігі, омырауында салақтап жүретін үлкейткіш әйнегі де жоқ. Көзілдіріксіз әрі лупасыз ғалым-энтомолог болады дегенді кім естіген! Қанша айтса да бұл оптикалық құралдар Бенедикт ағайға енді қайтып оралмайтын болды. Олар өзен түбіне, Муани-Лунганың елігімен бірге көмілген-ді.

Енді бейшара ғалым ұстаған жәндіктерінің түр-сипатын ажырату үшін бәрін де бір-бірлеп көзіне тақауы керек. Бұл жағдай Бенедикт ағайдың өнебойы ренжіп, кіржиіп жүруіне себеп болды. Егер көзіне сәйкес көзілдірік табылса, ақша аямай-ақ сатып алар еді-ау, бірақ оның сорына бұл заттар Казондеден табылмайды.

Бенедикт ағайға Хозе-Антонио Альвецтің факториясын түгел аралап кезуіне рұқсат берілді. Өйткені, оның қашу дегенді ойына да алмайтынын олар жақсы білетін-ді. Және факторияның айналасы биік қоршаулармен қоршаулы, ғалым-энтомолог мұндай биік қоршаудан, бәрібір, асып түсе де алмас еді. Қоршаудың ол шеті мен бұл шеті тұтас бір миль. Кең қоршаудың ішінде жайқалып тұрған көкпеңбек ағаштар, бұталар, әр жерде ағып жатқан бұлақтар да бар, жаппалар мен үйсымақтар да, барактар да бар-ды. Қысқасы, бұл ара шыбын-шіркей, жәндік іздеушілерге өте қолайлы. Бұл іске Бенедикт ағайдың өзі де бүтіндей беріліп кеткен-ді. Ұстап алған алты аяқты жәндіктерін көзілдіріксіз-ақ бар жігерін салып сығырая қарап тексеретін еді, ол бейшара жәндіктерге тесіле қараймын деп көр-соқыр боп қала жаздаған. Оның коллекциясы недәуір байып та қалған, мұның үстіне африкалық жәндіктер туралы күрделі еңбегін жалпы жобалап нұсқасын да жасап үлгірген-ді. Егер сәті түсіп тағы да жаңа бірер жәндік таба қалса, бұл табысына өзінің атын қойып, Бенедикт ағайымыз дүние жүзіндегі ең бақытты да даңқты адам болар еді-ау.

Фактория ауласын емін-еркін аралауына кішкентай Джекке де рұқсат етілді. Бірақ Джектің жасындағы жергілікті балалар жастасының көңілін аулап еліктіре алмады Джек анасынан ұзамайтын. Бөбегін анасы да жалғыз жібермейтін. Бала кездейсоқ бірдеңеге ұшырап қала ма деп қорқатұғын.

Джек соңғы кездерде әкесін көбірек айта беретін болды. Анасынан Нанды, Том қартты, өзінің досы Геркулесті, Батты, Актеон мен Остинді сұрайтын-ды. Динго мені мүлдем ұмытып кетті ғой деп ренжитін ол. Әсіресе Дикті көбірек жоқтайтын болды. Бөбегінің барлық сұрауына анасының қайтаратын жауабы біреу-ақ: кішкентайын бауырына қысып тек болғаны сүйе беретін-ді. Бөбегіне көз жасын көрсетпеу үшін адам айтқысыз жігер жұмсауы керек қой оған.

Куанза мен Казонде арасындағы жолда болсын, неміс Альвецтің факториясында болсын, өзіне нашар қарады деп миссис Уэлдонның ренжірліктей дәлелі жоқ-ты. Шамасы құл саудагері оған арнаған ескі ниетінен танбаған тәрізді.

Факторияда тек құл саудагерінің өзіне ғана қызмет ететін еріксіздер тұратын-ды. Басқа еріксіздер «товар» — заң есебінде барактарда болатын, құл алушылар оларды осы арадан әкететін-ді. Факториядағы қоймалар кезекте сатылатын кездеме, піл сүйектері тағы басқа заттарға лық тола. Альвец Африканың ішкі өлкелеріне кездемелер апарып, оны еріксіздерге айырбастайтын, ал піл сүйектерін Европаға жөнелтіп тұратын.

Факторияда азғантай ғана халық тұрушы еді. Миссис Уэлдон мен Бенедикт ағайға дербес лашық берілді. Олар асты бірге отырып ішетін болды. Бұларға ет, овощ, маниок, сорго тағы басқа жеміс беріп тоқ күтті.

Халима деген бір күңді миссис Уэлдонға дербес қызметші етіп қойды. Бұл әйел жас келіншекке үйір болып, шамасы келгенінше беріле қызмет етті. Тұтқындар Альвецтің басқа қызметкерлерімен мүлде ұшыраспады.

Факторияның ең үлкен үйінде тұратын құл саудагерінің өзін миссис Уэлдон анда-санда бір-ақ көріп қалатын-ды. Негоро факторияда тұрмайтын, оны миссис Уэлдон Казондеге келгелі көрген емес. Негороның көрінбеуі мүлде түсініксіз, бұл жағдай келіншекке алғашқыда таң көрініп, кейінірек күдікке айнала бастады.

«Оның көздеген мақсаты не? — деп сұрады келіншек өзінен өзі.— He күтіп жүр? Бізді Казондеге неге әкелді екен?»

Ибн-Хамистың керуені Казондеге келгенге дейінгі сегіз күн осы сияқты үрейлі мазасыз ойлармен өтті.

Миссис Уэлдон өз басының қам-қайғысы жетерлік болса да, ерінің де шегетін қайғы-қасіреті мен тартатын азабын жиі ойлайтын-ды.

Мистер Уэлдон да семьясының жағдайын білсе, қатты күйзелер еді. Ол әйелін «Пилигриммен» жолға шығады деп ойламаған болар. Оны «Трансокеан компаниясы» пароходтарының бірімен келеді деп шамаласа керек. Ол пароходтар Сан-Франциско портына әрқашан межелі мерзімінде келетұғын, бірақ бұл портқа келген пароходтармен миссис Уэлдон да, Бенедикт ағай да — оның күткен адамдарының бірде-бірі келмеді.

«Пилигримнің» Сан-Франциско портына келетін мерзімі өтіп кетті. Джемс Уэлдон капитан Гульден ешқандай хабар ала алмаған соң, мұны хабарсыз кеткен кемелердің тізіміне ендігі енгізіп те қойған болар.

Бірақ миссис Уэлдонның Жаңа Зеландиядан «Пилигриммен» жолға шыққан хабарын оклендтік тілшіден естіген күні, мистер Уэлдон басына қара күн тууында сөз жоқ, енді мистер Уэлдон қандай шара қолданар екен? Әрине әйелі мен баласын хабарсыз кетеді деп ешқашан ойламайды да. Бірақ оларды қайдан іздемек? Әрине Тынық мұхит аралдарынан іздейді ғой, Оңтүстік Америка жағалауларынан іздеуі де ықтимал. Қайдан іздесе одан іздесін, бірақ Анголадан іздемейді. Баласы мен әйелі Африкаға барып қалады деген ой оның түсіне де кірмейді. Миссис Уэлдон осы жағдайды ойлап еді. Оның қолынан не келеді? Қашу ма? Қалай қаша алады? Оның әрбір қимылы аңдулы. Tiптен сәті түсіп қаша қалған күннің өзінде де, мыңдаған қауіп-қатердің арасымен, ну орманды аралап екі жүз миль жол жүру керек болар еді.

Егер өз басына бостандық алудың басқа түрлі ешқандай мүмкіндігі болмаған күнде, миссис Уэлдон бұған да тәуекел етуге әзір. Бірақ мұндай нар тәуекелге бел байлаудан бұрын, Негороның нендей пікірде екенін білгісі келді.

Ақырында, бұл адамның не ойлап жүргенін білетін күн де жетті.

Муани-Лунга корольді жерлеген соң келесі күні, июньнің алтысында Негоро факторияға келді де, тіп-тіке миссис Уэлдон тұратын лашыққа қарай жүрді.

Миссис Уэлдон жалғыз отырған-ды. Бенедикт ағай өзінің кезектегі ғылыми серуеніне шығып кеткен. Кішкентай Джек Халиманың қасында фактория қоршауының ішінде ойнап жүрген.

Негоро есікті итеріп ашты да ішке кіріп, амандық, саулық жоқ:

— Миссис Уэлдон! Том бастаған төрт негр уджиджилік құл саудагеріне сатылды,— деді.

Миссис Уэлдон үн қатпай көзінің жасын сықты.

— Нан жолда өлді. Дик Сэнд құрыған...

— Нан өлді дейсіз бе? Дик те!—деп жас келіншек айқайлап жіберді.

— Ие,— деді Негоро.— Сіздің он бес жасар капитаныңыз Гэрристі өлтіргені үшін әділетті үкім бойынша өз басымен жауап берді. Миссис Уэлдон, сіз Казондеде жалғыз қалдыңыз, мүлде жалғызсыз, және сіз «Пилигримнің» бұрынғы аспазының бүтіндей билігіндесіз. Түсіндіңіз бе?

Негоро шынын айтты. Том баласымен, Актеон, Остин - төртеуі уджиджилік құл саудагерінің керуенімен алдыңғы күні Казондеден жолға шыққан. Олар тіптен миссис Уэлдонның Казондеде, Альвец факториясында тұратынын білген жоқ-ты. Білгенде қайтсін, бәрібір онымен көрісіп қоштасуға рұқсат етпеген болар еді. Бұл кезде Том қартты Үлкен Көлге қарай беттеп бара жатқан. Олардың алдында жүздеген миль ұзақ жол жатыр. Бұл жолдың өлмей-жітпей ұшына шығатын адамдар да аз. Ал аман-сау қайта оралып үйіріне қосылатындары бұдан да аз...

— Сізге енді не керек? — деп күбірледі миссис Уэлдон тepic қараған күйі.

— Миссис Уэлдон,— деді португал үзіп-үзіп сөйлеп,— «Пилигримде» көрген зәбірімнің барлық әжірін сізден алар едім. Бірақ мен Диктің өлімімен қанағаттануға ұйғардым. Мен енді қайтадан саудагер боламын, менің сізге естіртейін дегенім осы...

Миссис Уэлдон үндеместен Негороның бетіне тік қарады.

— Сіз де,— деп Негоро сөзін сабақтады,— сіздің балаңыз да, мына шыбын қуалап жүрген әумесер де жоғары бағаға өтетін товарсыздар. Сіздерді пайдама жаратып олжа табуым керек! Қысқасы, сіздерді сатуға ниеттендім!

— Мен еркін адаммын! — деді миссис Уэлдон қатулана сөйлеп.

— Егер мен тілесем, сіз күң боласыз!

— Ақ әйелді сатып алуға кімнің батылы барады?

— Сұрағанымды беріп алатын кісі бар.

Миссис Уэлдон сәл уақыт үндемей төмен қарап қалды. Мына сұмпайы елде бәрі де болуы мүмкін екенін түсіне қойды.

— Сіз менің сөзіме түсіндіңіз бе?—деп сұрады Негоро.

— Мені сатып алатын кім? — деді миссис Уэлдон.

— Сізді сатып алатын кім дейсіз бе? — португал мысқылдай жымиды.

— Аты кім ол кісінің? — миссис Уэлдон ежелей сұрады.

— Оның аты... Джемс Уэлдон. Кәдімгі өзіңіздің еріңіз, мистер Уэлдон.

— Менің ерім дейсіз бе? — миссис Уэлдон өз құлағына өзі сенбей қайталап сұрады.

— Ие, нақ соның өзі, миссис Уэлдон, сіздің еріңіз! Мен оған әйелі мен баласын босқа қайырып бергелі тұрғаным жоқ, сатқалы тұрмын, сендерге үстеме есебінде ақысыз-пұлсыз мына есуас ағаңды да қоса берем!

Бұл оңбаған мені қақпанға түсіргелі тұрған жоқ па? — деп сұрады келіншек өзінен өзі. Жоқ, сірә бұл ойындағысын айтып тұрған болар. Бұл оңбағанның күрделі пайда түсіріп қалатын кезеңі келіп қалған шығар. Ондай жағдайда Негоро сияқты жауыздар шынын айтуға тиіс. Ашық саудадан ондайлардың қыруар пайда түсіріп қалатыны сөзсіз.

— Бұл жайлы келісімді қашан жасағыңыз келеді? — деп сұрады миссис Уэлдон.

— Мүмкіндігі болса неғұрлым тезірек жасауым керек.

— Қай жерде?

— Осында. Мистер Уэлдон баласын құлдықтан, әйелін күңдіктен құтқару үшін Казондеге келуден қорықпас деймін?

— Әрине, қорықпайды. Бірақ оған бұл жағдайды кім хабарлайды?

— Мен. Сіздің еріңізбен жолығысу үшін Сан-Францискоға барамын. Жолға жетерлік қаржым бар.

— «Пилигримнен» ұрлап алған ақшаңыз ба?

— Ие, ие... Одан басқа да ақшам жетерлік,— деді Негоро шімірікпестен.— Есіңізде болсын, сізді тез өткізуіммен қатар, қымбатқа сатқым келеді, арзанға бермеймін. Еріңіз сізге қалыңмал үшін жүз мың долларды аямас деймін?..

— Аямас қой, егер оның сіз талап еткен мөлшерге жетерлік қаржысы болса,— миссис Уэлдон жауапты самарқау қайырды.— Сіз менің еріме, әйеліңіз Орталық Африкада тұтқында жатыр дейсіз ғой?

— Әрине.

— Бірақ менен бірер белгі апармасаңыз, сіздің құрғақ сөзіңізге сенбейді ғой. Сіздің дәлелсіз сылдыр сөзіңізге иланып көз жұмып Казондеге келе қоймайды ол.

— Сіз оған жағдайды баяндап хат жазасыз. Хатта өзіңізді жабайылардан құтқарып қалған адал ниетті қызметкеріңіз етіп мені көрсетесіз, сол хатты оған апарып тапсырсам, мистер Уэлдон мұнда қанат байлап ұшса да жетеді.

— Мен оған мұндай арсыздық хатты жазудан үзілді-кесілді бас тартамын! — деді келіншек тартынбастан.

— Сіз хат жазудан бас тартады екенсіз ғой?

— Үзілді-кесілді!

Бұл жас келіншек Орталық Африкаға келуге тәуекел етудің қаншалықты қауіпті екенін білетін-ді.

Португалдың уәдесіне сенуге болмайды, ақшаны қолына түсіріп алса-ақ болды, ол залым мистер Уэлдонды Казондеде ұстап қалуы қиын емес, деп ойлады әйел. Осы пікірлердің бәрі қосылып Негороның ұсынысын ойланбай-ақ қабылдамауға оны мәжбүр етті. Бірақ ол бейшара бұл сәтте өзінің жалғыз емес, қасында бөбегі барын ұмытқан еді.

— Алайда, сіз ол хатты жазарсыз деймін! — деді Негоро.

— Жоқ, жазбаймын! — миссис Уэлдон қатулана жауап қатты.

— Абайлаңыз! — португал әкіреңдей түсті.— Сіз мұнда жалғыз емессіз! Өзімізбен бірге бөбегіңіз де менің билігімде! Айтқанымдай етіп сізге хат жаздырудың амалын табамын!

Миссис Уэлдон қауіп-қатердің қандай түрі төнсе де өзінің бет алған жағынан қайтпайтынын кесіп айтқысы келіп ақ еді, бірақ жүрегі аузына тығылып үн қатуға шамасы

келмей әлсіреп қалды.

— Миссис Уэлдон,— Негоро сөзін қорытуға кірісті. - сіз менің ұсынысымды ойланып көріңіз. Бір жетіден соң сізден мистер Джеймс Уэлдонға жазылған хатты алуым керек, егер менің айтқанымды істемесеңіз, қайсарлығыңыз үшін қатты өкінетін боласыз!

Португал осы сөздерді айтты да, тез-тез аттап шығып кетті. Құл саудагері бұл жолы ашуға ерік бермей өзін өзі берік ұстағысы келіп еді. Бірақ миссис Уэлдонды дегеніне көндіру үшін қиянаттың қандай түрін болса да тайынбастан қолданатыны мәлім оның.

Он төртінші таpay

ДОКТОР ЛИВИНГСТОН TУPАЛЫ ХАБАР

Негоро кеткен соң, миссис Уэлдон лашығында жалғыз қалды, бұл арада ең алдымен Негоро өз ұсынысының жауабын алуға бір жетісіз келмейтінін есіне түсірді ол. Осы мерзімнің ішінде нендей де болса бірер тіршілік істеу керек. Негороның ар-намысына сенуге болмайды, бірақ оның дүниеқор ашкөздігін пайдаланудың артықтығы болмас.

Миссис Уэлдон өзінің түрмешісі үшін «сауда жөнінде» бағалы болды. Ендеше, осы «бағалылық» оны бірнеше күнге әртүрлі жаңа қауіп-қатерден қорғауға тиіс. Егер осы уақыттың ішінде, мүмкін, өзінің Сан-Францискоға қайтуы үшін мистер Уэлдонның Казондеге келуін керек қылмайтын бірер жаңа жоба табылып қалар.

Джемс Уэлдон әйелінің хатын алған бойда, сапардың қаншама қиындығына қарамастан Африкаға қарай тартып тұратынына жас әйелдің күмәні жоқ-ты. Бірақ жүз мың доллар ақша Негороның қолына түскеннің соңында, оның әйелі мен баласын Бенедикт ағайды алып, ешқандай кедергісіз Казондеден кетуіне рұқсат етілетініне кім кепіл?

Американдарды Казондеде ұстап қалу үшін Муана королеваның аяқ астымен қырсықтана қалуының өзі-ақ жетіп жатыр.

Егер «товарды» өткізу мен оның бағасын төлеу ісі мұхит жағалауының бір жерінде жүргізілсе қайтер еді, осы дұрыс болмас па? Бұлай етілсе, қауіпті сапарға аттанып Африканың ішкі өлкелеріне барудан мистер Уэлдонды құтқарар еді, және ақша төленіп болған соң тұтқындағылар мына оңбағандардың қолынан ақиқат құтылуларына мүмкіндік болады.

Миссис Уэлдон осы жөнінде көп ойланды. Оның Негоро ұсынған шартты қабылдаудан үзілді-кесілді бас тарту себебі де осы еді. Ойлануға бір жеті мерзімді Негороның неліктен бергенін білді ол, өйткені жолға дайындалу үшін Негороға да бір жеті уақыт керек.

— Ол оңбаған Джекті менен бөліп әкетуге шынымен-ақ ниеттенді ме екен? — деп күбірледі миссис Уэлдон.

Осы сәтте Джек лашыққа кіріп келді. Анасы оны көтеріп алып құшырлана бауырына басты; оған, Негоро келіп баласын әкеткелі тұрғандай көрінген-ді.

— Мама, сен бірдеңеге ренжідің ғой? — деп сұрады бөбегі.

— Жоқ, қарашығым, жоқ! — деді анасы.— Сенің папаң есіме түсіп еді. Сен оны сағындың ба?

— Ие, мама, өте сағындым. Ол мұнда келе ме?

— Жоқ, жоқ, айта көрме, қарашығым!.. Келмейді...

— Ендеше оған өзіміз барамыз ба?

— Ие, ие, өзіміз барамыз...

— Дик те, Геркулес те, Том атай да бара ма?

— Ие... ие...

Миссис Уэлдон бөбегіне көз жасын көрсеткісі келмей теріс айналып төмен қарады.

— Сен папамнан хат алдың ба? — деп сұрады бала.

— Жоқ, қарашығым.

— Әлде оған өзін хат жазайын деп пе едің?

— Ие... мүмкін, жазармын,— деді анасы.

Джек мамасының жан жарасын тырнап алғанын байқаған жоқ. Бұл сауалды тоқтату үшін анасы бөбегін құшақтап сүйе берді.

Ойламаған жерден Негороның кедергісі жайына қалып, ерінің көмегінсіз-ақ құтылып кетермін деген үміт миссис Уэлдонға елестей қалғанын айта кетейік. Ол кездейсоқ, бірнеше ауыз сөз естіп үзілген үміті қайта жалғанғандай болды.

Бұдан бес күн бұрын миссис Уэлдон тұрған үйдің жанындағы бак ішінде Альвец пен уджиджилік метист екеуі әңгіме соғып отырған. Әңгіме тақырыбы, әрине өз кәсіптеpi — құл саудасы жайлы болды. Олар өз істерін және оның келешегі оңбайтын жаққа бет бұруы мүмкін екендігі жайлы сөйлесіп отыр.

Хозе-Антонио Альвец, ішкі Африкаға ғылыми зерттеу жүргізуге және оның географиялық жағдайларын ашуға келген көптеген саяхатшылар құл саудасының бостандығына орасан зор зиянын тигізеді деп шамалады. Оның бұл пікіріне әріптесі де түгелдей қосылды және келген ғалымдар мен саяхатшыларды оқпен қарсы алған жөн болар еді деп үстеді.

Бірсыпыра ғалымдар бұрын да осылай қабылдаған-ды.

Бірақ құрметті саудагерлердің сорына, әуесқой саяхатшыны өлтірісімен ізінше тағы әлденеше саяхатшылар келе берген. Альвецтің айтуынша, ол адамдар еліне барып, онсыз да беделі түскен құл саудасының сұмдығы туралы хабарды көптіре таратып, құл саудасына зиянын тигізбек.

Бұдан оның сөзін қостаумен қатар, әсіресе Няньгве, Уджиджи, Занзибар базарларында құл саудасының сәтті болмағанын айтты: Онда Спик, Грант, Ливингстон, Стенли — бірінің соңынан бірі барған еді. Мұны құл саудасына тікелей шабуыл десе болады. Ұзамай-ақ Англия мен Америка түгелдей көшіп барып Африканың ішкі өлкелеріне орналасатын болар.

Альвец те әріптесінің пікірін қостап, батыс Африканың анағұрлым бақытты екенін айта келіп, бұл тыңшылар осы күнге дейін ол жақты көрмеген шығар. Дегенмен бұл індет батыс Африканы да қамти бастады. Әзірше Казондеге төніп тұрған қауіп жоқ. Бірақ Кассанго мен Вихоға — Альвецтің факториясы онда да бар-ды — тікелей қауіп төніп тұр, — деп сөзін қорытты.

Құл саудагерінің қауіптенуі орынды еді. Біздің жазып отырғанымыздан бірнеше жыл кейін батыс Африканың зерттелмеген провинцияларының Камерон оңтүстігіне, Стенли солтүстігіне барғандығы мәлім, олар құл саудагерлерінің құлақ естімеген қаталдығы мен жексұрын кәсіпке кейбір европалық төрелердің де қамқорлық жасап сатылып жүргенін әшкерелеп еді.

Стенли мен Камеронның аты Альвецке болсын, уджиджилік метиске болсын, әзірше белгісіз еді. Олар бұл екеуін білмегенімен доктор Ливингстонның атын жақсы білетін-ді. Құл саудагерлері Ливингстонның атын атағанда, миссис Уэлдонның көңілінде зор қобалжу пайда болып, енді Негороның талабына көнбеуге бел байлады. Ливингстон өзінің эскорттарымен жуық арада Казондеге келіп қалуы ықтимал!

Бұл саяхатшы Африкаға орасан беделді адам, Ангола өкіметі оған жәрдем етуге міндетті еді. Мұны білген миссис Уэлдон Ливингстонның жәрдемі арқасында, Альвец пен Негороның қарсылығы жайына қалып, өз басына, жақын адамдарына да бостандық тиеді деп үміттенді.

Дэвид Ливингстон 1813 жылы 13 мартта туған, оның әкесі шаймен сауда ететін ұсақ саудагер болатын-ды. Дэвид Ливингстонның туған отаны Англия, Лэнарк графтығы, Блентайр деревнясы. Ливингстон Лондонның миссионерлік қоғамында аз уақыт қызмет еткеннен кейін, миссионер және дәрігер деген атақ алып, 1840 жылы Капштадқа келеді. Ол Оңтүстік Африка миссиясын басқарушы миссионер Моффатқа қосылуға тиіс болған.

Болашақ саяхатшы Капштадтан шығып бечуан руының жеріне қарай сапар шекті. Осы өлкені бірінші болып зерттеген ақ нәсілді адам Ливингстон болатын. Ол Куруманға қайтып келіп, Моффаттың қызына үйленеді де, 1843 жылы Маботс алқабына миссия негізін салады.

Арада төрт жыл өткен соң, Ливингстон Куруманның солтүстігіне таман 225 миль Бечуаналендегі Колобенгіге көшіп барған.

Ливингстон ол жерде екі жыл тұрып, 1849 жылы Колобенгден тағы кетеді, ол өзінің әйелін, үш баласын және екі досын — Осуэлл мен Мерриді бірге ала кетеді. Сол жылдың бірінші авгусында Нгами көлін ашып, Цуга өзенін төмен ағып Колобенгіге қайта оралды. Бұл саяхаттың кезінде Ливингстонның Нгами көлінің аржағындағы елді зерттеуіне жабайылардың дұшпандығы кедергі жасады.

Ол жаққа баруға ниеттенген екінші әрекеті де алғашқысы сияқты сәтсіздікке ұшырады. Оның есесіне үшінші әрекеті нәтижелі аяқталды. Бұдан соң Ливингстон солтүстікке жаңа саяхат жасау үшін барлық семьясымен өзінің досы Омуэлді ала шығып, Замбезидің бір саласы Хобе өзенін бойлай жүріп, камололдар руының жеріне дейін барды. Жол адам айтқысыз қиын болды. Азық-түлік пен тұщы судың кемтарлығынан Ливингстонның балалары өлім тырнағына іліне жаздады. Сонда да болса 1851 жылы июнь айының аяғында Замбези өзеніне жетеді.

Осы арада саяхатшымыз семьясын өз еліне — Англияға жөнелту үшін Капштадқа қайтып барған.

Ержүрек зерттеуші елдің алыс түкпіріне барып аса қауіпті жаңа саяхат жасауға ниеттенген еді, сондықтан өзінің жақын адамдарының өміріне қауіп төндіргісі келмеген-ді.

Жаңа саяхатының маршруты: Африканы оңтүстігінен түсіп батысқа қарай кесіп өту, Капштадтан шығып Сан-Паоло де-Лоандқа бару еді.

Ливингстон жергілікті халықтардың бірнешеуін ертіп 1852 жылы 3 июль күні жолға шықты. Куруманнан аттанып Калахари сахарасын бойлай жүріп, батысқа қарай тартты. Декабрьдің 31 күні Литубарубқа барып кірді. Ол бечуандар руының жерін Голланд отаршылдарының нәсілі жаулап мүлдем талқандалып қалған күйінде тапты. Ағылшындар басып алғанға дейін бұл отаршылдар Каплендте бұрыннан орын тепкен болатын-ды.

Ливингстон Литубарубтан 1853 жылы 15 январь күні шыққан. Ол бамангуаттар руының орталық өлкесіне барып, 23 майда Линьятиге жетіп еді, макололдар руының жас королі Секелету зерттеушіні аса құрметпен қарсы алды.

Ливингстон аса қатерлі безгекпен ауырып, бұл жерде бірсыпыра кідіріп қалды. Бірақ саяхатшы өзінің науқастығына қарамастан сол елдің әдет-ғұрпын зерттеді, Африкадағы құл саудасының жан түршігерлік әдіспен елді қырып-жоятынын бірінші болып анықтады.

Бір айдан соң Хобе өзенін төмен ағып, оның Замбезиге құйған жеріне дейін барды. Ол Нальеге, Катонгеге, Либонтеге соғып, ақырында Замбезидің Либамен қосылған жеріне жетті. Бұл арада зерттеу жүргізуге ойы кетті де, осы өзенді жоғары өрлеп оның батыс жағындағы Португалияға қарасты шегіне дейін барды. Сөйтіп, тоғыз жұма жол шегіп, ендігі зерттеу жұмысына қажетті дайындықтар жасап алу үшін Линьянтиге қайтып келді.

1853 жылы 11 ноябрь күні 27 макололден құралған отрядты бастап зерттеушіміз аттанып кетті. 27 декабрьде Либа сағасына жетіп, осы арадан өзенді жоғары өрлеп, Макондо өзенінің шығыс жақтан ағып келіп Либаға құятын сағасындағы балонда руының жеріне дейін барды.

Бұл өлкеге алғашқы келген ақ нәсілді адам Ливингстон еді.

1854 жылы 14 январьда Ливингстон балонда руының ең құдіретті патшасы Шинтенің қабылдауында болды. Бұл жерде өзін құрметпен қарсы ала тұрса да, онда бірнеше күн болып, қажымас саяхатшы Либаның арғы бетіне өтіп, сол айдың жиырма алтысы күні Катеме корольдің жеріне барып кірді. Оны мұнда да меймандостықпен қарсы алды, әйтсе де зерттеушіміз ол арадан кетіп, жиырмасыншы февральда Диололо көлінің жағасына жетіп қос тікті.

Бұл жерге келген бойда сәтсіздік басталып, жерді аралау қиынға айналды. Жергілікті халық зерттеушіге қастандық жасауға бейімделді, оның үстіне Ливингстонның өз отряды бүлік шығарды. Саяхатшыға ажал қаупі төнді. Жігерсіз біреулер болса бұл қиыншылыққа қарсы тұра алмас еді. Бірақ доктор Ливингстон мұндай сәтсіздікке мойыған жоқ. Ақыры апрельдің төрті күні Куанго жағалауына жетті. Бұл өзен суы мол, Португалияға қарасты жерді бойлай солтүстікке қарай ағып Заирға (Конго) құятын-ды.

Алты күннен соң саяхатшымыз Кассангода болып, майдың отыз бірінде Сан-Паоло де-Лоандқа жетті. Екі жылға созылған бұл саяхат осылай аяқталды. Осы уақыттың ішінде ол Африканы оңтүстігінен шығысына қарай бірнеше рет кесіп өтті.

Дэвид Ливингстон сол жылдың 24 сентябрінде Сан-Паоло де-Лоандтан шығып жол тартты. Ол Куанза өзенін, кәдімгі Дик Сэнд пен оның жолдастарын қырсық қарсы алатын қайырсыз Куанзаның оң жақ бетін жағалай жүріп, оның Ломбе өзенімен қосылатын жеріне жетті. Жолшыбай әлденеше еріксіздер керуеніне ұшырасып, Кассангоға екінші рет барды. Бұл арадан 20 февральда шығып, Куанго өзенін кесіп өтіп, Замбези жағалауына жетті. Ол сегізінші июльде Дилоло көлінің жағалауында тағы бір рет болып, сосын Замбези өзенін төмен ағып Линьятиге қайта келді. Ондағы ойы 1855 жылы үшінші ноябрьде тағы да жолға шығудың қамын қарастыру болған.

Бұл жолы Орталық Африканың батыс жағалауынан түсіп, шығыс жақ шетіне дейін кесіп өтуі керек, тарихта бұл алғашқы саяхат болғалы тұр.

Дэвид Ливингстон атақты Виктория сарқырамасына барып Замбези жағалауынан солтүстік-шығысқа қарай тартты: Батока өлкесін аралай өтіп, сол елдің құдіретті патшасы Семалембуэмен кездесу, Кафуэден кесіп өту, тағы да Замбезиге оралу, король Мбурумамен кездесу, Португалияның қирап қалған ескілікті қаласы Зумбогға бару, 1856 жылы 17 январьда, сол уақытта португалдармен соғысып жатқан Мпенд патшамен кездесу, ақырында 2 мартта Замбези жағасындағы Тетеге оралу көрсетілген.

Бір заманда байлығымен даңқы шыққан жерден Ливингстон апрельдің жиырма екісі күні кетіп, Капштадтан шыққанына төрт жыл дегенде, майдың жиырмасы күні Замбезь атрауындағы Калиманға келді.

Июль айының он екісі күні Морестен кемеге отырып жолға шықты. Ливингстон алты жыл жоғалып кетіп, декабрьдің 22-сі күні өз отаны — Англияға қайта оралды.

Мұнда атақты саяхатшыны қарсы алуға, Париж географиялық қоғамының сыйлығы, Лондон географиялық қоғамының үлкен медалі күтіп жатқан. Оның орнында басқа біреу болса, демалып тынығуға тұрарлық қызмет еттім ғой деп мардамсыр еді, бірақ Ливингстонның ойы басқада болды. 1858 жылы бірінші мартта ол тағы да Африкаға жол тартып, май айында Мозамбик жағалауына барып түсті. Ол зерттеу жұмысын Замбези бассейнінен бастауға ниеттеніп еді.

Бұл жолы Ливингстонға өзінің тумасы Чарльз, капитал Бединфилд, Тортон, Бейнс, доктор Кирк және Миллер ере шықты. Бірақ олардың бәріне бірдей өз отанына аман қайтуға нәсіп болмады.

«Ma-Роберт» деген шағын пароходпен зерттеушілер Ұлы өзенді өрлей жүзіп, сентябрьдің сегізі күні Тетеге келді. Жаңа экспедицияның алғашқы жылғы жұмысында мынадай елеулі уақиғалар болды: 1859 жылы январь айында Замбезидің төменгі жағы мен сол жағынан келіп құятын Шире деген бір тарауы зерттелді. Сол жылы апрель айында Шируа көліне барды. Манганья өлкесін зерттеп, Ньясса көлін тапты. 10 сентябрьде Виктория сарқырамасына қайта аттанды. 1861 жылдың март айында «Пионер» пароходымен Ровумды зерттеді. Сол жылы сентябрь айында Ньясса көліне қайта келді. 1862 жылы 30 январьда «Дети Ньясса» атты екінші пароходпен Дэвид Ливингстонның әйелі миссис Ливингстон келіп еріне қосылды. 27 апрельде миссис Ливингстон ерінің қолында қайтыс болды.

Сол жылы май айында Ливингстон Ровумды екінші рет зерттеуге талаптанды. Ноябрь айының ақырында Замбезиге қайта оралып, Шире өзенін жоғары өрледі. 1863 жылы апрель айында оның жолдасы Торнтон қайтыс болды. Ливингстон, ауырып мүлде жүдеген өзінің тумасы Чарльз бен доктор Киркті Европаға қайырып жіберді де, өзі 10 ноябрьде үшінші рет Ньясса көліне барды. Ондағы ойы ол көлдің географиялық жазуын бітіріп, өз жұмысын аяқтау еді. Арада үш ай өткесін Замбези сағасына қайта оралып, ол арадан Занзибарға жөнелді. Сөйтіп, 1864 жылы 10 июльде, арада бес жыл өткесін, Лондонға қайта оралды. Онда келіп еңбектерін баспаға өткізіп, оған «Замбезиді және оның тарауларын зерттеу» деп ат қойды.

1866 жылы 28 январьда Ливингстон Занзибарға тағы барып түсті. Оның бұл жаңа саяхаты есеп бойынша төртінші еді.

Ливингстон Занзибарға келгесін, құл саудасының елге орасан зор зиян тигізетінін өз көзімен көріп, сенуіне тура келді. Ол августың сегізінде Ньясса жағалауындағы Мокалаоске келді. Бұл жолы қасында бірнеше сипаиден құралған азғана эскорт негрлер ғана бар-ды. Алты жұмадан соң эскорттың көбісі қашып Занзибарға барды да, Ливингстон өлді деген лақап таратты.

Бірақ ержүрек саяхатшы бет алған сапарынан бұл жолы да қайтпады. Ол алдында тұрған белес-белес қиындықтарға қарамастан, Ньясса көлі мен Танзаньика өзенінің аралығында жатқан байтақ даланы зерттеу жұмысын жүргізе беруге бел байлады. 10 декабрьде бірнеше жергілікті жолбасшыларының жәрдемімен Лоангвэ өзенінен өтіп, 1867 жылы 2 апрельде Льеммба көліне жеткен жерде ауырып қалды. Ол бір ай бойы хал үстінде жатқан. Бірақ науқасынан құлан таза айықпай-ақ, 30 августа Маеро көліне жетті де, оның солтүстік жағалауын зерттеп, 21 ноябрьде Казембо қаласына келеді. Мұнда 40 күн тоқтап дем алады. Осы уақыттың ішінде Маеро көліне екі рет барып та үлгеріп еді.

Ливингстон Казембо қаласынан шығып солтүстікке қарай кетті. Ол Танганьика көлінің жағасындағы халқы көп ірі қыстақ Уджиджиге барғысы келген. Бірақ өзеннің тасқыны жол бермейтін болады. Жолбасшылары Ливингстонды тастап жайына кеткесін, саяхатшымыз Казембоға амалсыз қайта оралды. Мұнда да дәйек тұтып тұра алмай, оңтүстікке бет алуға асығыпты. Алты жұмадан соң, июньнің алтысы күні Бангвеоло көліне жетеді. Мұнда екі ай аялдап зерттеу жүргізген. 9 августа Танганьиканың солтүстігіне бару әрекетін қайта бастайды.

Өте қиын, жан төзгісіз ауыр саяхат еді бұл! 1869 жылы январьда ержүрек саяхатшы әбден әлсіреп, жүре алмастай халге жеткен соң, жолдастары оны зембілмен көтеріп жүр-ді. Ол февраль айында ақыры Танганьиканы көрген екен. Оған шығыстық қоғамның Калькуттадан жіберген сәлемдемесін Уджиджиде алыпты ол. Ливингстонның ендігі көздеген мақсаты біреу-ақ — Танганьикадан солтүстікке қарай өрлеп, Ниль өзенінің басын іздеу. 21 сентябрьде Луалаба өзенінің жағасындағы Бамбарға жетті. Бұл ара Конго өзенінің басы екенін Стенли бұрын анықтаған-ды. Саяхатшымыз Мамогалге келгесін қайта сырқаттанып сексен күн төсек тартып жатқан. Сол уақытта оның қасында бар болғаны үш-ақ қызметкері қалыпты. Ақырында 1871 жылы 21 июльде Танганьикаға қайта баруға оның шамасы келмей қалды. Ол октябрьдің жиырма үшінде Уджиджиге жеткен. Науқасы меңдетіп әбден жүдегендіктен оның саудырап құр сүйегі ғана қалып еді.

Содан кейін Ливингстон көпке дейін ешқандай хабарсыз кетті. Мүмкін, Европадағылар оны өлді дейтін болар, олардың жәрдемінен саяхатшының өзі де күдерін үзген еді.

Ливингстон Уджиджиге келген соң он бір күннен кейін көл маңынан ширек миль жерден мылтық атылды. Ливингстон қосынан жүгіре шыққанда, оған бір ақ адам қарсы келді де:

— Сіз доктор Ливингстон боларсыз, солай емес пе? — деп сұрады әлгі кісі.

— Ие, солай,— деді саяхатшы.

Олар бірінің қолын бірі қатты қысып амандасып жатыр.

— Мен сізді тапқаным үшін өзімді аса бақытты санаймын.

— Сізді көргеніме мен де зор қуаныштымын,— деді Ливингстон.

Жаңа келген адам Стенли деген американ еді. Ол «Нью-Йорк Геральд» газетінде репортер болып қызмет ететін-ді, оған Ливингстонды іздетіп жіберген сол газеттің редакторы еді.

Стенли Занзибар жағалауына баратын кемеге Бомбейде мінген. Ол Занзибар жағалауынан тура Уджиджиге жөнелген екен.

Ливингстон мен Стенли екеуі бірлесіп тағы бір экспедиция құрып, Магала мүйісіне дейін барды да, сол араны әбден зерттеп болғанның соңында, Луалаба тарауларының бірі Танганьика көліне құятын болар деген қортынды шығарды. (Бірнеше жылдан соң Камерон мен Стенлидің өзі бұл жорамалдың дұрыс екенін анықтады.) 12 декабрьде Ливингстон серігімен бірге Уджиджиге қайтып келген.

Стенли елге қайтпақ болады. Екі дос сегіз тәулік сумен жүзіп 27 декабрьде Урембаға келеді. Сөйтіп, жолаушыларымыз келесі жылы февральдің 13 күні Куихараға жетеді.

Олар марттың 23 күні қош айтысып айрылысатын болған.

— Көп адамдардың тәуекелі жетпейтін іс істеп тастадыңыз,— деді Ливингстон, Стенлиге.— Сізге өте ризамын.

— Сізді есен-сау тап осы қалпыңызда, өз отанымыз Англияда тағы көрермін деген сенімім мол,— деді Стенли оның қолын қатты қысып тұрып.— Қош бола тұрыңыз. Көріскенше күн жақсы болсын!

— Қош! — Ливингстон да даусы қалтырай жауап қатты.

Стенли 1872 жылы 12 июль күні Францияның Марсель портынан барып түсті.

Ливингстон өзінің зерттеу жұмысын жүргізе берді. Ол Куихарада бес ай демалып, 25 августа Танганьика көлінің оңтүстік жағалауына зерттеу жүргізгелі кетті. Бұл жолы саяхатшының қасында Сузи, Шума, Амоде деген үш қара қызметкері, Стенли қалдырып кеткен Яков Уэнрайт және жергілікті халықтан құралған қырық салтатты адам бар-ды.

Керуен жолға шығып бір айдан соң Мурға жетті. Ауа райы құрғақ болғандықтан жаңбыр шақырған дауыл ұдайы зіркілдей берді де, соңынан жаңбыр жауа бастады. Цеце шыбыны шағып жүк артқан көліктер қырылып қалды. Жергілікті халық қастандық ниетте болды. Сонда да болса Ливингстонның отряды 1873 жылы 13 январьда Чигункуэге келді. 27 апрельде саяхатшымыз Бангвеола көлінің шығыс жағын айналып өтіп, Читамбо қыстағына қарай беттеді.

Бұл арада құл саудагерлерінің бірнешеуі, Ливингстонның келгенін өз көздерімен көрді. Олар Ливингстонның келгендігі жайлы Альвец пен оның уджиджилік, «құрметті жемтіктестеріне» хабарлаған. Ливингстон Танганьиканың оңтүстік жағалауын зерттеп болып, енді Казонде мен Анголаға келеді деп шамалауға олардың дәлелі толық еді.

Миссис Уэлдон ұлы саяхатшыны жуық арада келіп қалар деп дұрыс шамалаған, өйткені оны Бангвеоло көлінің оңтүстігінде көріпті дегенге екі айдан асып кетті.

Бірақ 13 июнь күні Негороның жүз мың доллар олжа дәмеленіп миссис Уэлдоннан хат алғалы келер қарсаңында Альвец пен тағы басқа құл саудагерлерін қатты қуантатын хабар Казонде қаласына таралып та үлгірді.

Доктор Ливингстон 1873 жылы 1 май күні таң алдында қайтыс болыпты!

Мына сорды қараңызшы, бұл шындық хабар еді! Ливингстонның кішкене отряды Читамбо қыстағына жетеді. Онда саяхатшыны зембілмен көтеріп жеткізген екен. Отызыншы апрельге қараған түнде науқасы ауырлай түсіп, демалысы нашарлай береді де, артынан есінен танып қалған.

Бір сағаттан соң есін жиып, өзінің қызметкері Сузиді шақырады да, маған пәлен дәріні тауып берші деп өтініпті. Сосын әлсіз үнмен:

— Жарайды! Енді бара беруіңе болады! — депті.

Ертеңгі сағат төрттің кезінде Сузи мен эенордт құрамындағы бес адам саяхатшы жатқан қосқа кіріпті.

Дэвид Ливингстон өзінің төсегі жанында тізерлеп отыр екен.

Сузи саяхатшының бетіне ақырын ғана қолын тигізіп еді, денесі мұздап қалыпты.

Дэвид Ливингстон жансыз еді...

Адал ниетті қызметкерлері саяхатшының денесін теңіз жағалауына зембілмен көтеріп жеткізіпті. Олардың сапары ұзақ та қиын болған, бірақ жол азабының бәріне төтеп бере он ай дегенде Ливингстонның жансыз денесін Занзибарға апарыпты.

1874 жылы 12 апрельде Ливингстонның денесі, Виет-министрлік аббаттағы Англияның бұрынғы өткен атақты адамдары арасына жерленеді.

Он бесінші тарау

МАНТИКОРА ҚАЙДА АПАРМАҚ

Суға кеткен тал қармайды. Өлім жазасына кесілген адамға иненің жасуындай ғана үміт сәулесінің өзі айтарлықтай зор, мол жұбаныш боп көрінеді ғой.

Миссис Уэлдонның да үміті сол сияқты. Бангвеола жағасындағы кішкене негр қыстағында доктор Ливингстонның қайтыс болғанын Альвецтің өз аузынан естігенде, миссис Уэлдон жұбайы өлгеннен бетер қатты күйзелген-ді. Ол өзін өзі жапан түзде жалғыз қалған сорлыдай сезінді. Оның мәдениетті дүниемен байланысып тұрған қылдай ғана үміті үзіліп кетті. Жандалбасалап жармасқан тал шыбығынан айрылып қалды, жанарындағы үміт сәулесі өшті. Жолдас негрлерін Казондеден Үлкен Көлге айдап әкетті. Геркулестен әлі күнге хабар жоқ. Өзіне жәрдемге келетін ешкім қалмағанын миссис Уэлдон жақсы білді... Ендігі қалғаны істің сәтті аяқталуын қамтамасыз етерліктей шарт енгізіп, Негороның ұсынысын қабылдау ғана.

14 июнь, белгіленген мерзімді күні Негоро миссис Уэлдонның лашығына келді.

Португал өзін өзі іскер адам сияқты ұстаған. Ол бәрінен бұрын айтылған сомадан соқыр тиын кемітпейтінін мәлімдеді. Дегенмен, бұл жөнінде миссис Уэлдон да одан қалысқан жоқ, ол былай деп бастады:

— Егер сіз келісім жасалсын десеңіз, қабылдауға болмайтын шартты енгізбеңіз. Сіздің талап еткен сомаңызды төлеуге ризамын, бірақ қоятын шартым бар: менің ерім бұл елге келмейтін болсын. Оның мұнда келуіне менің ешқандай ризалығым жоқ.

Негоро бірсыпыра қобалжып тұрды да, келіншектің ұсынысын қабыл алды. Олар былай келісті: Джемс Уэлдон Африканың қауіп-қатерлі алыс түкпіріне келмейтін болды. Ол Анголаның оңтүстік жағалауындағы құл саудагерлерінің кемесі жиі соғып өтетін Моссамедес деген кішкене портқа келеді. Негоро бұл портты жақсы біледі екен. Ол мистер Уэлдонды сонда әкелетін болды. Мерзімді күні Альвецтің агенттері миссис Уэлдонды баласымен, Бенедикт ағайды қоса уәделі жерге, Моссамедес портына жеткізеді. Мистер Уэлдон кесімді ақшасын төлейді, сосын тұтқындар бостандық алады да, миссис Уэлдонның «адал қызметкері» Негоро жайына кетеді.

Казонде мен Моссамедес арасының қашықтығынан миссис Уэлдон қорыққан жоқ. Егер мына 600 мильдік ұзақ жолда, өзінің Казондеге келген сапарындағыдай жағдай болса, оншалықты қиындығы жоқ. Мұның үстіне жүз мың доллардан үлес алатын болғандықтан, тұтқындарды уәделі жерге аман-есен, қажытпай жеткізуге Альвец те көңіл аударуға тиіс.

Барлық жағдайдың қауіпсіз жағын қамтып Негоромен сөз байласып миссис Уэлдон еріне хат жазды. Негоро олардың тұтқыннан қашып шығуына жәрдем еткен адал ниетті дос болып көрінді. Джемс Уэлдон бұл хатты алған бойда, әрине, қобалжымай-ақ Негороға еріп Моссамедеске қарай жол тартады.

Негоро хатты алды да, 20 негр эскорт ертіп, келесі күні солтүстікке қарай тартып кетті. Оның бұл жаққа қарай жүруінің себебі не? Ол әлде Конго сағасына келетін бірер кеменің жолаушысы болмақ па? Немесе оның бұл маршрутты таңдауының себебі, өткен кездерде үкімет орындарымен сүйкімсіз жағдайда болған Португалия қалаларына соқпай өтуді көздеді ме? Болса, болар. Әйтеуір, ол Альвецке нақ осылай түсіндірді.

Миссис Уэлдонның ендігі бітірері, қалған күнге қажырлы шыдап, Негороның қайтып оралуын күту ғана. Негоро Сан-Францискоға дейін үш ай жол жүруі керек. Ал оның қайта оралуына да сонша уақыт қажет.

Миссис Уэлдон Альвецтің факториясынан кетуді ойлаған да жоқ. Бұл ара әзірге оның өзі үшін де, бөбегі мен ағасы үшін де қауіпсіз еді. Халиманың қамқорлығы мен сақтығы арқасында кішкентай Джек өздерінің қамауда екенін естіген де жоқ. Тұтқындарды факториядан шығарып жіберуге құл саудагерінің өзі де көне қоймас еді. Ол өз қалтасына түскелі тұрған зор пайданы есінде тұтып, қамаудағыларға қатал күзет қоюға бұйырды. Альвецтің бұл іске аса зор мән бергендігі сонша, тіптен өзінің Вихе мен Кассангодағы факториясына да бармай қалды. Бейбіт елді шабуға жіберілген жаңа экспедицияның бастығы болып Коимбра аттанды.

Негоро жүрер алдында миссис Уэлдон туралы Альвецке нақтылы мәлімет қалдырды. Әйелді қырағы бақылау керек деді ол, өйткені оған Геркулестің тағдыры әлі күнге мәлімсіз еді. Егер алып-негр жыныс орманда арыстан-қабыланға жем болмаса, ол Альвецтің қолынан тұтқындарды босатып алуға сөзсіз қамданады.

Мол олжадан қол жазып қалмау үшін қандай шара қолдану керектігін құл саудагері жақсы түсінді. Ол миссис Уэлдонды кассадағы ақшамдай сақтармын деген.

Қамаудағы көңілсіз күндер бір қалыпты өте берді. Факториядағы тұрмыстың негр қаласындағыдан ешқандай айырмасы жоқ-ты. Альвец өз үйінде Казонденің жергілікті әдет-ғұрпын берік сақтайтұғын. Қоршау ішіндегі әйелдер өздерінің қаладағы апа-сіңлілері не істесе соны істейтін-ді. Олар сорго мен маниок егетін, келіге түйіп күріш ақтайтын, маисті қол-диірменге тартып үн жасайтын, мпафуды сығып зәйтүн майы сияқты май шығаратын, ас пісіріп, помбе және малафу сияқты ішімдіктер әзірлейтін, жіп иіріп мата тоқитын, үй хайуандары мен үй құстарын күтіп бағатын, қысқасы үй шаруасының барлық салмағы солардың мойнында болатын-ды.

Әйелдер сондайлық ауыр жұмыстар атқарып жүргенде, еркектер шылым, наша тартып текке жататын-ды. Олар піл аулауға немесе бейбіт елді шауып еріксіздер әкелуге аттанғанда ғана болмаса, әлгі кәсіптерінен қолдары босамайтын.

Миссис Уэлдон Альвецтің факториясында серуендеп жүріп, оқта-текте жұмыс істеп жатқан күндердің қасына кідіріп, олардың бір қалыпты қол қимылдарына көз салатын. Олар ақ әйелді барынша жек көргендік тұр көрсетіп, бет-аузын тыржита қоятын-ды. Миссис Уэлдонның тұтқын екенін біле тұрса да олар ақ адамды жек көретін, оған жандары ашымайтын да. Тек Халима ғана іш тартатын-ды. Миссис Уэлдон жергілікті тілдің бірнеше сөзін жаттап алып, кешікпей-ақ еріксіз әйелдермен тілдесе бастады.

Кішкентай Джек әдетте анасымен бірге қыдырыстайтын. Бақ ішінде қызғылықты нәрселер бар-ды: биік өскен баобаб ағаштарының басында қураған бұтақтардан тоқып салған марабу ұялары көрінеді, бұл құстардың түрі қара фрак пен тырсылдап тұрған тар шалбар киген қасқа бас кәрі чиновниктен айнымайды. Ағаш бұтақтарында күрең түсті, арқа жүні қызғылт-қоңыр құртымдай ғана торғайлар қонып отыр. Бұлар ұя салуға шеберлігімен даңқы шыққан амарант тоқымашылары деп аталатын торғайлар еді. Шөп арасына шашылған дәнді теріп, шыбын-шіркей аулап секеңдеп жүрген жесір торғайлар да бар. Зор дауысты калао дейтін құстар үн қосқанда аспан әлемін жаңғырықтырады. Жергілікті халықтың «роус» деп атайтын қызыл құйрық тотылардың шаңқылдаған ащы дауыстары құлақты жарады. Бұтақтан бұтаққа секіріп, шыбын-шіркей қағып қоректенетін шырша торғай сияқты торғайлар да бар, бірақ олардың тұмсығы қызыл болады. Бұталардың басында ұйлығып ұшқан алуан түрлі көбелектер, әсіресе олардың көп жері фактория қоршауының ішінен ағып өтетін бұлақ маңы. Бенедикт, ағай үнемі солардың маңында болды, бірақ кішкентай Джек көбелектерден тез зерігіп кетті. Бала фактория қоршауының сыртына шыққысы келеді. Ол өзінің аса көңілді де тапқыр досы Дикті сағынып, оны көбірек ойлайтын болды. Екеуі «Пилигрим» мачтасына бірге шығатын-ды. О, егер Дик Сэнд осында болса, Джек екеуі ең биік баобабтың басына шығар еді-ау!

Бенедикт ағайдың маңында шыбын-шіркей болса болғаны, оған басқа ешнәрсенің керегі жоқ, көңілі көтеріңкі, мәз-мәйрам болады да жүреді. Ол фактория қоршауының ішінен құртымдай ғана бал арасы мен тоғышар сары ара тауып қатты қуанды. Жұмыртқасын басқа құстың ұясына тастап кететін көкек сияқты, тоғышар аралар да өз ұрығын басқа бір жәндіктің ұясына жапсыра салады екен. Ғалым бұл жәндіктерді мүмкіндігі болғанынша көзілдіріксіз, лупасыз қарап тексерді.

Фактория қоршауының ішінде, әсіресе бұлақ маңында ұсақ көк шыбындар көп еді. Бір күні әлгі шыбындар бейшара ғалымды есін тандыра талап тастапты. Оның өзін өзі шыбынға талатып адам танығысыз халге жеткеніне миссис Уэлдон ұрса бастап еді, ғалым өз денесін қаны шыққанша қасып тұрып:

— Қайтесің, немере қарындас, олардың ішкі сезімі сондай ғой. Көк шыбындардың бұл қылығына ренжуге болмайды,— деді ғалым.

Бір күні— 17 июньде — Бенедикт ағай дүние жүзіндегі энтомологтардың ішінде ең бақыттысы боп қала жаздады.

Бұл уақиға ойда жоқ істердің тууына себепші болғандықтан толығырақ әңгімелеу керек болар.

Сағат ертеңгі он бірдің шамасы еді. Ми қайната шыжым алған күн фактория адамдарын лашыққа қуып тықты. Казонде көшелерінде қыбыр еткен жан жоқ. Миссис Уэлдон тәтті ұйқыда жатқан бөбегінің қасында жалғыз отырған.

Тропиктік аңызақ тіптен Бенедикт ағайға да әсер етіп, ғалым әлсірейін деді, ол өзінің кезекті серуеніне де шыға алмады. Турасын айтқанда, бұл жолы ол амалсыздан шыға алмай қалған, бірақ шығуы керек еді. Өйткені, күн тас төбеге келіп шыжып тұрған кезде, шыбын-шіркейге ауа толып, әлем жүзі быжынап кетеді.

Бенедикт ағай лашығының ішінде бірсыпыра сенделіп жүрді де, төсегіне барып жата кетті. Бірақ ол ұйықтап кете қоймай, ұйқылы-ояу жатыр еді, бір кезде ғалымның құлағына біртүрлі ызың шалынғандай болды. Жәндіктің кәдімгі қанат қаққанда адамның төбе құйқасын шымырлататын ысыңы бұл.

— Жәндік! Алты аяқты! — Бенедикт ағай айқайлап жіберді.

Ғалымның ұйқысы шайдай ашылды. Сұлап жатқан жерінен дереу ұшып тұра келді. Ызыңдаған дыбыс бірер жәндіктің қанат қаққанынан шыққан ызың екенінде күмән жоқ.

Бенедикт ағай жақыннан ғана болмаса алыстан көре алмайтын-ды. Бірақ оның есту сезімі әдеттен тыс: жәндіктің қай түрі екенін ызыңынан айыра білетұғын. Дегенмен, бұл ызың Бенедикт ағайға таныс жәндіктің қанатынан шыққан ызың емес еді.

«Бұл алты аяқтының қай түрі болды екен?» —деді ол өзіне өзі.

Ызыңның шыққан жерін анықтағысы келіп кезін адырайта қарады ол. Оның бөлмесіне ұшып кірген жәндік қандай да болса бұрыннан өзіне таныстары емес, жәндіктердің ішіндегі әйгілісі екенін Бенедикт ағайдың энтомологтық сезімі білдірген-ді.

Бенедикт ағай есікке жүгіріп барып тырп етпестен сілейіп тұрып бар ықыласын ызыңға аударды. Күн сәулесі дамылсыз түскендіктен, лашық ішін қара көлеңке басқан еді. Ұзақ іздеп ақырында ауада айналып ұшқан бір қаралтым нүктеге ғалымның көзі түсті. Бірақ бұл жәндік ғалымның недәуір қашықта, ол бейшара қаншама тесіліп қараса да әлгі жәндікті анықтап көре алмай-ақ қойды.

Бенедикт ағай демін ішіне тартып тұра қалды. Егер бейтаныс мейман өзін шағып жатса да тырп етпестен тұра беретін түрі бар. Өйткені қапыл қимылдан сескеніп әлгі жәндіктің қашып кетуі мүмкін.

Бұл жәндік бірнеше қайтара айналып ұшып, ақырында қыбыр етпей сілейіп тұрған ғалымның басына келіп қонды. Бенедикт ағай күлімсірей ыржиғанда, екі езуі құлағына жетті. Ол әлгі жәндіктің білінер-білінбес боп шашында жорғалап бара жатқанын сезді. Ғалымның қолы ырық бермей басына таман созыла беріп еді, бірақ ұшып кетер деп қауіптеніп қолын төмен түсіріп жіберді.

«Жоқ, жоқ! — деп ойлады Бенедикт ағай,— қолға түспей кетуі мүмкін, немесе жазым қылып алсам, қатты өкініш сол болар. Сабыр ете тұрайын, төменірек түссін. Жорғалағаны қандай тамаша! Титімдей ғана аяқтарын төбе құйқама қадай басқанын да сезіп тұрмын. Бұл сірә орасан ірі жәндік болса керек. О, егер бұл төмендеп мұрнымның дәл ұшына келсе, көзімнің қиығымен қарап, қай семьяға және қай топқа жататынын анықтар едім-ау!»

Бенедикт ағай осылай ойлады. Бірақ оның шоп-шошақ төбесі мен салбыраған ұзын мұрнының ұшына дейінгі екі ара недәуір жер, мұндай ұзақ сапарға кербез жәндіктің жүргісі келер ме екен, кім біліпті? Немесе ыз етіп ұша жөнеліп ғалымның қараңғы лашығынан шығып, күннің ыстық нұрында құжынап ұшқан өзінің туыстарына қосылып кетер ме?

Мұның ұшып кетуі ықтимал деп Бенедикт ағайдың зәресі қалмады. Энтомолог ешуақытта да тап мұндай қысылмаған еді. Оның төбесінде жүрген жәндік әлі өзіне мәлім емес Африкалық алты аяқтылардың бір түрі немесе солар сияқты бір жәндік болар. Оның түрін анықтайтын ғалымның бірден-бір жағдайы, жәндік ғалымның көз алдына бір дюйм жақындауы керек.

Ол жәндік ғалымның жабайы ескен бұта сияқтанып ұйпаланып қалған шашын аралап, жайымен маңдайына таман жылжып, кеңсірігіне қарай беттеді. Бенедикт ағайдың шыдамы таусылды, жәндік тау шоқысында тұрғандай, енді ол етекке таман қайтіп қана түспес екен?

«Мен болсам, бұлданбай-ақ төмен түсер едім!» — деді ғалым өзіне өзі.

Бенедикт ағайдың орнында басқа біреу болса, сөз жоқ, өз маңдайын шапалақпен шарт еткізіп, мазасын кетірген жәндікті жайрата салар, немесе үркітіп жіберер еді. Жәндіктің жыбырлай жорғалап денесін қытықтауына ғалым тырп етпей шыдап, шағып алады деп те сескенбеуі айта қаларлық ерлік еді. Денесін түлкі жұлмалап жатқанда ыңқ етпеген спартандық пен жанып тұрған қып-қызыл шоқты жалаңаш қолымен ұстаған римдіктің шыдамдылығы Бенедикт ағайдың шыдамынан артық емес. Энтомолог-ғалым мына екі ердің даусыз ұрпағы деуге тұрарлық еді.

Жәндік ғалымның маңдайын шарлап болып, енді кеңсірікке келіп тыныстады. Бенедикт ағайдың жүрегіндегі барлық қаны кері тепті: Жәндік қайтадан жоғары өрлеп қасқа таман бұрыла ма, немесе төмен түсіп мұрнының ұшына барар ма екен?..

Жәндік төмен түсті. Бенедикт ағай мұрнының қырында жәндік аяқтарының білінер-білінбес қыбырлағанын сезді. Жәндік оңға да, солға да бұрылған жоқ, көзілдірік батып ояң түсірген (бұл оптикалық құрал қазір бейшара ғалымда жоқ еді) кеңсірік үстіндегі ойпатқа келіп бір секундтай кідірді де, сосын тіп-тіке төмен түсіп мұрнының дәл ұшына жетіп тоқтады.

Жәндік бұдан артық қолайлы орынды таппаған тәрізді. Бенедикт ағай екі көзінің жанарын бір нүктеге түйістіріп, енді лупа арқылы қарағандай-ақ, жәндікті көре алатын болды.

— Ойпырмой,—деп Бенедикт ағай қуанғанынан есі шығып айқайлап жіберді, — күржік мантикораның өзі ғой мынау!

Ғалым қуанамын деп орасан зор қателік жасап алды. Бірден айқай салмай-ақ, ішінен ғана ойлап қойса да болар еді. Бірақ та энтомологтар арасындағы ең ынталы энтомологтан мұндай шыдамдылықты талап етуіміз артық болар. Егер өзіңіз энтомолог болсаңыз, ызыңдауықтар семьясына жататын қанат қабығы жалпақ күржік мантикора мұрныңыздың дәл ұшында отырса, қуанғаныңыздан айқайлап жібермей қайтіп қана шыдар едіңіз? Бұл тек қана Африкада өсіп-өнетін мантикоралардың, сирек кездесетін түрі ғой, Бенедикт ағай жинағының ішінде бұдан қадірлісі болмайды!

Мұндай ірі табыс кезінде айқайламағанда қайда айқайларсың?..

Бірақ қырсық деген жексұрын жалғыз келмейді екен. Бенедикт ағай айқайлап қана қойған жоқ, түшкіріп те жіберді. Айқай — мантикораның «құлағын» тұндырып, түшкірік — аяғын тайдырып жіберді. Ғалым дереу қолын көтеріп, саусақтарын тістене жұмды, қайтерсің, ол байғұс тек мұрнының ұшын ғана ұстап қалды. Мантикора ұшып кеткен!

— Қарғыс атсын! — деп ғалым тағы айқайлады.

Бірақ ендігі жерде ұшқалақтанбай, салмақты да салқын қанды бол деп ұрысты ғалым өзіне өзі.

Бенедикт ағай мантикораның ұзап ұшпайтынын, тек қана бір жерден бір жерге секіріп түскен сияқты жақынға ұшып қонатынын, кейде шарықтап та ұшатынын білетін-ді. Ол кешікпей-ақ мұрнынан он дюймдей жерде күн нұрымен жылтың қағып жорғалап бара жатқан қаралтым нүктені қайта көрді.

Енді мұны ұстау керек,—деді Бенедикт ағай өзіне өзі, — ұстаймын деп жаншып тастауға да болады. Жоқ, мен мұның соңынан еңбектеп ере берейін. Мұның мінезін табиғи түрінде тексеруім керек. Әбден тамашалайыншы өзін. Ұстау ешқайда қаша қоймас.

Бенедикт ағайдың пікірі дұрыс емес пе? Әрине бұл сұраққа жауап қайыра қою оңай емес. Не болса ол болсын, бірақ Бенедикт ағай мантикораның артынан мұрнымен жер сүзе еңбектеп ере берді. Ол лезде лашығынан шығып тал түстегі шақырайған күннің аптабымен қызған шөптің үстімен жорғалап фактория қоршауына қарай тіке тартты. Бірнеше минуттан соң қоршаудың іргесіне барып жетті.

Мантикора қайтер екен? Өзінің ізімен келе жатқан әуесқой ғалымды жайына қалдырып ауаға көтерілмесе, сосын қоршаудан асып кетпесе жарар еді-ау? Жоқ, ондай әдет мантикорада болмайды, Бенедикт ағай ызыңдауық қоңыздардың мінезін жақсы біледі.

Ол, қоршауды бойлай тез жылжып бара жатқан үлкен қоңырқай нүктеден көз айырмай қарап, кесіртке сияқты төртаяқтап жорғалай берді.

Қоршаудың дәл іргесінен қазған көртышқанның үлкен іні кездесіп, мантикораның жолын бөгеді. Бірақ бұл арада ызыңдауық ойланып тұрған да жоқ, қуысқа кіріп өз жөніне кете берді. Бенедикт ағай айрылып қалдым ба деп жаман састы. Бірақ энтомологтың бақытына қарай, көртышқан іні екі футтай кең көрінді. Өзі қатпа арық ғалым бұған қысылмай-ақ сыйып кете алатын түрі бар. Ол мантикораның соңынан ере інге кірді. Қуғынның қызығына түсіп тіптен фактория қоршауының астынан шығып бара жатқанын өзі де сезбей қалды. Көртышқан інінің бір аузы қорғанның сыртында екен. Жарты минуттан соң Бенедикт ағай факториядан далаға — бостандыққа шықты. Бірақ ғалым мұны ойына да алған жоқ: оның есі-дерті өзі еріп бара жатқан әдемі жәндікте болды.

Шамасы, мантикора жаяу жүруден жалықса керек, қанат қабығын жазып, жұқа қанатын жайды. Ғалым қорқайын деді, жәндікті бас салғалы қолын соза беріп еді, кенет ыз ете түссе болар ма! Сөйтіп мантикора ұшты да кетті.

Бенедикт ағайдың сондағы күйінгенін көрсеңіз! Бірақ мантикора ұзап ұша қоймапты. Ғалым ұшып тұра келіп, екі қолын алдына қарай созып, мантикораның соңынан жүгірді.

Мантикора ауада, ғалымның төбесінде ызыңдап айнала ұшып жүрген. Көзге ілінер-ілінбес құртымдай ғана қоңырқай нүкте оның көз алдында көлбеңдеді де жүрді. Бенедикт ағай жәндікті өзінің үрпек шашына қайта қонар деген үмітпен тұрған жерінде сілейді де қалды.

Бірақ аңғал ғалымның сорына, Альвец факториясы Казонденің солтүстік шетінде болатын, факторияның бір жағы ұзындығы бірнеше мильге созылатын қалың орманмен ұштасатын-ды. Егер мантикора ағаш саясында ұша қалса, бұтақтан бұтаққа ұшып қонады да жүреді. Оны қаңылтыр қалбырға қамап коллекциямды көркейтем деген үміттен біздің ғалым біржола күдер үзетін болар.

Амал нешік! Ақыры солай болды! Мантикора ауада айналып жүрді, жүрді де жерге қонды. Ойламаған жерден энтомологтың жолы бола қалды: жәндіктің қонған жерін көріп қалды да, дереу жерге үңілді. Бірақ мантикора қайтып ұшуға қамданған жоқ, бір жерден бір жерге секіріп түсіп жүре берді.

Бенедикт ағай мантикораны еңбектеп қуып үсті-басын шиедей қан қылды, қолдарын шөп жырып әбден азап шекті, сонда да болса қоңыздың соңынан қалар емес, еңбектеп бара жатыр. Біресе оң жағына, біресе сол жағына бұлталақтап, біресе жығылып қайта тұрады да, көз алдында жорғалап бара жатқан қоңырқай нүктені ұстау үмітімен екі қолын үнемі алдына қарай соза берді.

Ақырында есіл еңбек босқа кетті-ау! Оның қолы жер сипап қалды. Қоңырқай жәндік қас пен көздің арасында ғалымнан ұзап сала берді. Сөйтіп, көгілдір орманның қалың жеріне жетті де, аспандай көтеріліп, қош боп тұр, дегендей, ғалымды ызыңдай келіп бір қағып өтті де ғайып болды.

— Қарғыс атсын! — деп Бенедикт ағай енді еркін айқайлады.— Жоқ боп кеттің-ау... мейірімсіз шіркін!.. Мен саған өз коллекциямнан құрметті орын белгілеп едім! Жоқ, мен сенің соңыңнан қалмай, қайтсем де ұстаймын!

Ызаға булыққан энтомолог мұрнынан арыдағыны көрмейтіні есінде жоқ, мантикораны көк шөп арасынан іздеудің бекер әурешілік екенін мүлдем ұмытты. Бірақ ол өзін өзі билей алмай қалған еді. ЬІза мен намыс қабаттасып ғалымның жанын жегідей жеді. Сәтсіздікке ұшырауына оның өзі себепкер. Ол егер әлгі қоңызды, «мінезін табиғи түрінде тексеремін демей-ақ бас салып ұстап алса, түк те жоқ, таңғажайып экспонатты боп қалар еді.

Бенедикт ағай не қыларын білмей тұйыққа қамалды. Тіптен мантикораның соңынан еріп Альвец факториясынан далаға шығып кеткенін, осы сәтте өзінің бостандықта жүргенін де сезген жоқ. Оның мантикорасы осы күні мына қалың орманның бір жерінде ызыңдап жүр ғой.

Қайткенде де оны ұстауы керек.

Энтомолог ендігі істейтін ісін ойланбай-ақ ну орманды кезіп жүгіре берді. Оның көзіне айнала төңіректің бәрінен әлгі бір асыл жәндік елестей берді. Қолын алдына созып, оңды-солды сермеп ауа қармады. Бұл әурешілік оны қайда апарып ұрындырар екен, факторияға қайтадан жолын таба ала ма, мұнда оның жұмысы жоқ сияқты.

Сөйтіп, Бенедикт ағай орманға кіріп кем дегенде бір миль шамасы ұзап кетті.

Қайдан тап бола кеткенін кім білсін, ағаш арасынан бір алып адам шыға келді де, ғалымды бір қолымен жағасынан, екінші қолымен ышқырынан ұстап көтерді де иығына салып, есін жиғызбастан, орманның жыныс жеріне қарай ала жөнелді.

Бейшара болған ғалым-ай! Жер шарының бес континентіндегі энтомологтардың ең көрнектісі болатын мүмкіндіктен дәл бүгін біржола айрылып қалды!

Он алтыншы тарау

МГАННГА (БАҚСЫ)

Бенедикт ағай түскі асқа қайтпағасын, миссис Уэлдонның тынышы қаша бастады. Сақалды сәби қайда жоғалып кетті екен? Миссис Уэлдон оны факториядан шығып қашады дегенді ойына да алған жоқ-ты. Ол немере ағасының сырына қанық. Егер ол қаша қалған күнде қаңылтыр қалбырындағы коллекциясы артында қалатын болса, бостандықтан үзілді-кесілді бас тартуында сөз жоқ. Бірақ ғалымның Африкадан жинаған табыстарын салған қаңылтыр қалбырына ешкім тимеген-ді. Бенедикт ағай өз ықтиярымен өзінің энтомолог қазынасынан айрылмақ емес, және бұлай ойлаудың өзі орынсыз.

Әйтсе де Бенедикт ағай Альвец факториясында жоқ боп шықты.

Миссис Уэлдон сол күні, 17 июльде, ұзақты күн түкпір-түкпірді тінтіп немере ағасын іздеумен болды. Кішкентай Джек те, Халима да іздесіп жүр. Бірақ олардың бұл іздеуі бекер әурешілік еді.

Миссис Уэлдон, Бенедикт ағайды құл саудагерінің бұйрығымен факториядан шығарып басқа жаққа әкеткен болар деген қорытындыға келді. Альвецтің мұнысы қалай? Ол Бенедикт ағайды қайтпек екен? Мүмкін, оны базардағы барактардың біріне апарып қаматқан шығар? Ғалымның кенет жоғалуы мүлдем түсініксіз уақиға. Негоромен жасасқан шартта, Альвецтің Мосамедеске апарып Джемс Уэлдонға өткізіп, жүз мың доллар ақша алатын тұтқындарының біреуі Бенедикт ағай еді ғой.

Егер, Бенедикт ағайдың жоғалғанын Альвец естіп оның қандай күйінгенін миссис Уэлдон көрсе, бұл іске құл саудагерінің ешқандай қатысы жоқтығына түсінер еді. Бірақ Бенедикт ағай факториядан өзі қашқан болса, ол өз сырын немере қарындасына неліктен айтпады екен?

Альвецтің өзі де, оның қызметкерлері де уақиғаны тексере келіп, фактория ауласының іргесінен орманға шығатын үңгір — жол бар екенін анықтады. Құл саудагері «шыбын-шіркей аңшысының» әлгі тар үңгірден шығып қашқанына көзі жетті.

Бенедикт ағайдың қашуына өзі жауапты екенін, тиесілі үлесінің кемитінін ойлағанда, құл саудагерінің ызаға булығып жын ұрғандай қалшылдағанын көрсең!

«Ол әумесердің өзі соқыр тиынға да тұрмайды, бірақ оның үшін пәлен мың доллар үлесім кемитін болды-ау! Ол оңбаған менің қолыма қайта түссінші, сонда көрермін оның әуселесін!» — деп кіжінді құл саудагері.

Бірақ фактория ішін, орман арасын қанша тінтіп іздесе де қашқынның ізін де таба алмады. Миссис Уэлдон ғалым ағасын шын жоғалды деп ұйғарды. Ал Альвец, өзі келіп тұрған олжадан қағылдым-ау, деп санын соқты. Бенедикт ағайдың сырт біреумен байланыс жасауы мүлдем мүмкін емес. Сондықтан да оны әлгі үңгірге кездейсоқ кездесіп, жолдастарын да есінен шығарып, бостандыққа шығуға ұмтылған екен деп шамалауға тура келді.

Миссис Уэлдон да уақиғаның шындығы осылай болар деп есептеді. Бірақ не істегенің өзі де білмейтін бейшара ғалымға ренжіген жоқ.

«Бейшара-ай! Нендей халге ұшырады екен?» — деді келіншек өзіне өзі.

Қоршау астындағы үңгір сол күні-ақ бітелді. Қалған тұтқындарға үстеме күзетші қойылды.

Сол күннен бастап миссис Уэлдон мен бөбегі Джектің тұрмысы бұрынғысынан анағұрлым көңілсіз өте бастады.

Жылдың мазика деп аталатын жаңбырлы маусымы апрельдің ақырында аяқталған, бірақ 19 июньде жаңбыр қайта жауды. Аспан әлемін қара бұлт торлап, үздіксіз құйған нөсерден сел пайда болып, бүкіл Казонде өлкесін су басты. Жылдың бұл уақытында мұндай лайсаң Орталық Африкада өте сирек кездеседі.

Саябырламай жауған жаңбыр миссис Уэлдонның діңкесіне тиді, өйткені оның күн сайынғы аулаға шығатын серуеніне кедергі жасап, үйде отырып қалды. Ал жергілікті халыққа бұл көріне келген апат, қырсық боп тиді. Пісуі жетіп оруды ғана күтіп тұрған ойпат жерлердегі егін біткеннің бәрін тасқын басып кетті. Қапыл киліккен апаттың салдарынан еңбектері зая болып, егісінен айрылған халыққа ашаршылық қаупі төнді. Королева Муана мен оның министрлері төніп тұрған қатерден қалай құтылудың амалын таппай естері шықты.

Олар, сиқыршылар мен бақсы-балгерлер мына апатқа қарсы бірер амал табар, деп үміттенді. Бірақ жергілікті бақсы-құшнаштардың әрекеті үшкіріп, ұшықтап ауру емдеуден арыға бармайтын-ды, сондықтан олардың қолынан түк келмейтіні айдан анық. Мұндай жойқын апатты тоқтату тек жаңбыр шақырып, жай түсіріп, торлап тұрған бұлтты таратып жібере алатын адуын сиқыршының ғана қолынан келеді.

Жергілікті бақсы-балгерлер мен сиқыршылар апаттың бетін қайыруға әрекеттеніп аласұра сарнап, қоңырауларын гүлдірлетіп, сылдырмақтарын сылдыратты. Аспанға қарай адам түсінгісіз бірдеңелерді айтып әупілдеген болды. Би билеп, сарай төрелерінің бетіне үшкіріп, неше алуан ырым істесе де, табиғат өз ісінен танар емес. Бұлтқа орнап алған «жын-перілерді» айдап шығарудың ешқандай мүмкіндігі табылмай-ақ қойды. Әлгі бақсы-құшнаштардың күллі әрекеті бостан-бос әурешілік болды.

Жағдай күннен күнге нашарлай түсіп, тіптен жаманға айнала бастады. Муана королева Солтүстік Анголадағы бір атақты сиқыршы-бақсыны шақырыңдар деп бұйырды министрлеріне. Ол құшнашты Казонде халқы бұрын-соңды көрген емес, сондықтан оған деген сенімі мол. Ол нені де болса дуалай алатын әйгілі сиқыршы еді.

Атақты бақсы 25 июнь күні таңертең салтанатпен Казондеге кірді. Бірінің үніне бірі қосылған ұсақ қоңыраулар шылдыры бақсының қалаға келгенін хабарлады. Ол тұп-тура базар алаңына қарай тартып еді, сол сәтте оны жергілікті халықтар тобы қоршап алды. Сол күні бұлт оншалықты қою емес, жел ыңғайы өзгергелі тұрған тәрізді. Мына жақсылық ырым сиқыршының келу қарсаңына тұстас келіп, бақсының керемет иесі адам екендігі жайлы лақап әңгімелер тарала бастады, сөйтіп оған жергілікті халық құдайдай сеніп қалған.

Сиқыршының сырт пішіні көз тартарлықтай ірі еді. Өзі аса қайратты болғандай, тұлғалы, биіктігі алты фут келетін, екі иығына екі кісі мінгендей, таза қанды негр болатын.

Жаңа бақсының асқақы келбеті бірден-ақ жұртты таң қалдырып, оны құрметтей бастады.

Басқа бақсылар әдетте үшеу, төртеу болып, толып жатқан жәрдемшілерін ерте келетін-ді. Ал мына бақсы қасында қоқыр-соқыры жоқ, жалғыз келді. Оның төсі ақ балшықпен жолақ-жолақ кесте салынып шұбарланып қалған. Бөксе жағы шөптен тоқылған белдемшемен қымтаулы. Мойнында әртүрлі құстың бас сүйегінен жасалған алқа, басында құс қауырсынын қадаған киіз қалпақ, белінде бірнеше ұсақ қоңырау қадаған жалпақ қайыс белдігі бар. Бұл қоңыраулар, испан қашырының ер-тұрманы сияқты, аттаған сайын сылдыр қағады. Африкалық бақсылардың жиынға киіп баратын салтанатты киімдерінің түрі осындай-ды.

Оның бақсылық өнеріне қажетті басқа да толып жатқан бөлек-салақ заттарын — ұлу қабықтары, тұмарлар, ағаштан ойып жасалған неше түрлі бейнелер, буддалар табынатын тағы бірдеңелер, домалақтаған қи, осы сияқты қоқыр-соқырлар үлкен кәрзеңкеге толтырулы еді.

Жиналған топ кешікпей-ақ жаңа бақсының тағы бір ерекшелігін байқады. Әулиеміз сақау екен. Бірақ алып бақсының сақаулығы жабайылардың өзіне көрсете бастаған құрметін арттыра түсті. Ол ешқандай мазмұны жоқ, сиырдың мөңірегені сияқты біртүрлі ғажап үн шығарады. Жергілікті халықтар бұл парықсыз үнді, сиқырдың сәтті болуына себебі тиеді деп жоритын-ды.

Бақсы өзінің сиқырын, алдымен базар алаңын біртүрлі салтанатты би билеп шығудан бастады. Бақсы құтырына зіркілдегенде, беліндегі қоңыраулары да қатты сылдырлап үн қосады. Жиналған топ бақсының әрбір қимылына еліктеп, басшысының соңынан шұбырған маймылдар сияқты, оның соңынан ере берді. Бақсы кенет базар алаңынан шығып Казонденің үлкен көшесіне бұрылды да, королева сарайына қарай тартты.

Мана королева жаңа бақсының келіп қалған хабарын естіп барлық сарай адамдарын ілестіре сиқыршының алдынан шықты.

Жаңа бақсы басы жерге жеткенше иіліп королеваға тәжім етті де, иығын керіп сіресе қалды. Ол тез жылжып бара жатқан аспандағы бұлтқа қарай қолын созды. Батысқа таман көшіп бара жатқан бұлтты көрсетіп, шығыс жақтан қайта оралып келеді дегендей, қолымен алыстан орап, тез-тез ымдап королеваға түсіндірген болды. Бұлттың айналып көшуін ешқандай күш тоқтата алмайды.

Жаңа бақсы мөлиіп тұрған барлық қала халқы мен сарай адамдарын кенет таң қалдырып, Казонденің құдіретті әміршісінің білегінен шап беріп ұстай алды. Бұл сияқты шеннен шыққан сорақылыққа сарай адамдарының бірсыпырасы кедергі жасағылары келіп еді, бірақ алып бақсы өзіне жақындауға батылдық еткен батылсымақты желкесінен алып жоғары көтерді де бір жақ шетке атып жіберіп еді, әлгі бейшара он бес қадамдай шеткері барып тарс ете түсті.

Бақсының мына ісін ұнатып қалғандай түр білдіріп королева бетін тыржитты. Оның мұнысы сыпайы күлкісінің белгісі еді. Бірақ королеваның ізгілікке бейімделген ықыласына бақсы ілтипат етіп қараған да жоқ, оны жетектей жөнелді. Топталған жұрт дүрлігіп олардың соңынан ерді.

Бақсы тез-тез аттап Альвецтің факториясына қарай беттеді. Кешікпей-ақ қоршау қақпасына жетіп еді, қақпа жабық екен. Бақсы күшке салмай-ақ қақпаны иығымен қағып жібергенде, топсасы жұлынып, екі қанаты шалқасынан түсті. Бақсының күшіне сүйсінген королева фактория ауласына онымен бірге кірді.

Құл саудагерінің өзі де, оның солдаттары мен құлдары да қақпа ашуды күтпей сындырып кірген озбыр бақсыға бас салғалы ыңғайлана бастап еді, бірақ сиқыршыға королеваның өзі еріп келе жатқанын көріп, құрмет көрсеткен боп мүләйімси қалды.

Түкке тұрғысыз бір жындыға соншалықты құрмет көрсетуге королева неліктен мәжбүр болғанын құл саудагері сұрайын деп еді, бірақ оған бақсы мұрша бермеді. Сиқыршы топырлаған халықты бір жаққа ығыстырып ортаны кеңітті де, бұрынғысынан бетер тездете ымдай берді. Бақсы бұлтқа қарай жұдырығын түйіп, сиқыр оқыған болды. Бұлтты күшпен тоқтатып тұрғандай түр көрсетіп, ұртын томпайтып пәрменімен аспанға қарай үріп кеп жіберді. Оның түріне қарағанда, аспандағы су буын өзінің демімен таратып жіберуге шамасы келетін сияқты еді.

Талантты актердың тамаша атқарған роліне еліктеген не болса соған илана беретін надан королева бақсы не істесе соны қайталай берді. Сақаудың мыңқылдап, міңгірлегені, айқайлап сарнағаны жиналған жұрттың құлағын тұндырды.

Сақау сиқыршының мұнысынан не өнер екен, бұлт ыдырап аспан жадырады ма? Оның сиқыры бұлтты түріп алысқа айдап жібере алды ма? Жоқ, керісінше болды. Королева мен жиналған жұрт: жын-пері жеңілді, — деп тұрған минутта, аспанның қабағы бұрынғыдан бетер түйіле түсті, жел айдан қаңғыртқан жаңбыр тамшылары тама бастады.

Манадан бері үміттеніп тұрған халықтың көңілі лездің арасында қайтайын деді. Жаңа бақсының бұрынғы бақсылардан артықтығы болмады. Топырлаған жұрт оған ызалана қарап тұр. Королева қабағын тыржитты — бұл бақсыға төнген қатердің белгісі, бақсы ең аз дегенде екі құлағынан бірдей айрылуы мүмкін. Жергілікті халықтар бақсыны айнала қоршап алды. Түйілген жұдырықтар жоғары көтерілген. Енді болмағанда бақсыға бір тықыр таянып еді, бірақ тосын пайда болған бір уақиға халықтың ыза толқынын басқа арнаға аударып жіберді.

Бақсының басы топырлаған тобырдан анағұрлым жоғары тұр, қолын кенет аспанға көтеріп, Альвец факториясының ішіне қарай созды. Оның бұл ымдауы халыққа әсер еткені сонша, бәрі де фактория жаққа бұрыла қалды.

Миссис Уэлдон жұрттың айқай-шуын естиді де бөбегін ертіп тысқа шығады. Оларды көрген сиқыршы сол қолын соларға қарай сілтеп, оң қолын көкке көтерді.

Апатқа себепші болған күнәһар адамдар табылды! Күнәһарлар ақ нәсілді әйел мен оның баласы! Күллі пәле осылардан таралған! Өздерінің тұманды жерінен бұлт шақырып, Казендо жеріне апат, ашаршылық келтірген осылар!

Бақсы ләм деп тіл қатпады, бірақ оның айтайын дегенін жұрттың бәрі түсініп тұр.

Муана королева миссис Уэлдон жаққа ызғарлана қарап қолын созды. Топырлаған тобыр ашына шулап, тұтқындарға тап берді.

Миссис Уэлдон өлетін сағатым жетті деді ішінен. Кішкентай Джекті бауырына қысып, ескерткіш бейне сияқтанып құтырынған тобырдың алдында қыбырлауға шамасы келмей сілейді де қалды.

Бақсы әйелге қарай жүріп еді, жабайылар ығысып оған жол берді. Олар бақсыны, апаттың себепшісін тапқаны былай тұрсын, тіптен оның емін де тапты деп түсінді. Мыңдаған ақша болғалы тұрған тұтқынының өмірін ойлап не істерін білмей сасып қалған Альвец те оған қарай бірнеше аттап ілгері жүрді.

Бақсы кішкентай Джекті анасының қолынан жұлып алып, аспанға көтерді. Баланы жерге ұрып быт-шытын шығарып, рухты риза қылғалы тұрған бір қаныпезер жендет сияқты еді.

Миссис Уэлдон шыңғырып жіберді де, сылқ ете түсіп есінен танды. Бақсы королеваға ымдап әлденелер айтқан болды да,— оның айтайын дегенін королева түсіне қалса керек,— бейшара әйелді көтеріп алып, баланы да қолтығына қысып жөнеле берді. Зәресі ұшқан халық оның алдынан серпіле шегініп жол ашты.

Альвец жындана жаздады. Алдымен мыңдаған доллар ақша болғалы тұрған тұтқындарының біреуінен айрылып еді, енді қалған екеуінен, ең қымбаттысынан көзбе-көз айрылғалы тұр. Оның тегін олжадан мол үлес алу үміті де осылармен бірге кеткені ме? Жоқ, дүние жүзіне жаңадан топан қаптап Казонде қаласын бүтіндей су басса да, Альвецтің бұл қорлыққа көнуі мүмкін емес.

Ол тұтқындарын айырып алғысы келіп еді, бірақ жұрттың қаһары өзіне қарай ойысты. Альвецті ұстаңдар, деп бұйырды сақшыларына королева. Бұл әрекетінің қымбатқа түсетінін байқаған құл саудагері, бөгелектеген жылқыша шұлғып, момақанси қалды. Бірақ ол, бастығы королеваның өзі болып бұқарасының бәрі не болса соған илана беретін надандығын іштей сезіп, қатты қынжылды.

Жабайылар шынында да ақ адамдардың ала келген жаңбырлы бұлты өздерімен бірге кетеді деп сенген-ді. Сиқыршы, жын-перілерді жат адамдардың қанымен риза етеді, халыққа соншалықты әбігер келтірген Казонде үстіндегі жаңбырлы бұлтты айдап жібереді деп иланған-ды олар.

Бұл кезде сиқыршы өзінің «құрбандығын» қолтығына қысып әкетіп бара жатты, алып бақсы бала мен әйелді қаңбақ құрлым ауырлайтын емес. Екі лақты қабат тістеп қашып бара жатқан арыстан сияқты еді ол. Кішкентай Джек қорыққанынан жапырақтай қалтырады, шешесі есін жия алмай әлі талып жатыр. Ақ адамдарға қаһарын тіккен тобыр у-шу болып бақсының соңынан еріп бара жатыр.

Сиқыршы факториядан шығып, Казондені кесіп өтіп, бірқалыпты нық аттап үш мильден астамырақ жер жүрді де, орманның қалыңдаған жеріне жетті. Соңынан ерген жабайылар біртіндеп қала бастады. Ақырында бақсының жалғыз қалғысы келгенін ұқса керек, ең соңғы жабайы да кейін қайтты.

Бақсы солтүстікке қарай ағып жатқан қатты ағысты өзеннің сағасына жеткенше артына бұрылып қараған да жоқ, ілгері қарай адымдаумен болды. Ол қойнаудың сүйірленген жеріне жетті де қалың бұтаның арасынан үстін шөпшекпен жауып жасырын қойған өзінің қайығын тапты.

Сақау сиқыршы қолтығына қысып әкелген екі «құрбандығын» қайыққа түсірді де, қайықты итеріп жіберіп еді, қатты ағыс кішкене қайықты ағызып ала жөнелгенде, сақауымыз самбырлап сөйлеп қоя берді:

— Капитан Сэнд, миссис Уэлдон мен кішкентай Джекті сізге көрсетуіме рұқсат етіңіз! —деді ол.— Енді біз өз жөнімізге кете берейік. Мейлі, әлем жүзіндегі барлық бұлт мына есерсоқтардың төбесінен сел боп ақтарылсын!

Он жетінші тарау

ӨЗЕН АҒЫСЫНЫҢ БОЙЫМЕН

Әлгі сөздерді сиқыршы бейнесіне енген алып негр Геркулес айтып еді. Жас жігіт қайық түбінде жатқан, әлі өте әлсіз, Бенедикт ағайға сүйеніп басын көтеріп, жаңа келгендерді қарсы алып, амандасуға әрең шамасы келді. Динго ғалымның аяқ жағында шоңқайып отыр.

Миссис Уэлдон есін жиған соң әлсіз үнмен:

— Бұл сенбісің, Дик? Сенбісің?..— деді.

Дик тұрайын деп еді, бірақ миссис Уэлдон өзі барып оны құшақтай алды. Кішкентай Джек те ағасын құшақтап шөпілдетіп сүйіп жатыр.

— Қымбатты достым менің! Сүйіктім Дик! — деп бала қайталай берді. Сосын Джек Геркулеске бұрылып: — Ал мен сені тіптен танығаным жоқ!.. Тіптен...— деп үстеді.

— Маскарад жақсы орындалған шығар,— деп күлді Геркулес. Сосын төсіндегі айбақ-сайбағын сүртіп жуып тастады.

— Түу, жаңа ғана өзіңнің ұсқының жаман еді!—деді сонда кішкентай Джек.

— Таң қалатын не бар мұнда? Мен шайтан бейнесіне ендім ғой, ал шайтан қашан да болса сұмпайы болады ғой.

— Геркулес мені де құтқарды,— деді Дик Сэнд. Бірақ алып негр бұл туралы айтып мақтағанды жақтырмайтын тәрізді.

— Құтқару жөнінде айтуға әлі ерте! — деді Геркулес.— Миссис Уэлдон, егер Бенедикт мырза маған ұшырап сіздің қайда екеніңізді айтпағанда, біздің қолымыздан ешнәрсе келмес еді.

Ғалым шұбар қоңыздың соңына түсіп, орманның қалың жеріне таман ұзай түскенде, Геркулес тап болып оны бас салып арқалай жөнеледі. Егер Бенедикт ағай ұшыраспағанда, Дик пен Геркулес құл саудагерінің миссис Уэлдонды қайда жасырып қойғанын білмес еді, ендеше Геркулестің бақсы болып Казонде қаласына келетін басқа жұмысы да жоқ-ты.

Қайық өзенді төмен бойлап аға берді. Геркулес өзінің Куанза жағасындағы лагерден қашқан күнінен бергі басынан кешірген уақиғаларының бәрін миссис Уэлдонға бастан-аяқ баян етті. Миссис Уэлдонды бөбегімен көтеріп бара жатқан зембілдің соңына түсіп астыртын торығанын, жараланған Дингоны қалай тапқанын, Казондеге Дингомен бірге келгенін, Дикке Динго арқылы хат жазып жібергенін, бұдан соң ойда жоқта Бенедикт ағайдың тап бола қалғанын, қабат-қабат күзетші қойылған факторияға кіруге әрекет еткенін, ақырында құл саудагерінен тұтқындарды құтқарып алудың амалын тапқанын түгел баяндады.

Уақиға былай болған екен: Геркулес фактория қоршауына кірудің ыңғайлы кезеңін аңдып, ондағы болып жатқан істерді сырттан бақылап жүрген кезінде, оның жанынан бір бақсы өтіп бара жатады. Бұл кәдімгі солтүстіктен келетін Казонде халқының зарыға күткен бақсысы болатын. Бақсыға бас салу, үстіндегі киімі мен әшекейлерін сыпырып алып оның түріне ену, бақсының өзін шайтан да шеше алмастай етіп шырмап тастау, тағысын тағы осы сияқты әрекеттердің бәрін Геркулес әп-сәтте істеп үлгіреді. Сосын байлаулы жатқан бақсының түр-сипатындай етіп өз денесіне бояумен өрнек-әшекей салады. Ендігі қалғаны тек жаңбырды сиқырлайтын бақсының ролін атқару ғана. Жабайылардың сенімпаз аңқаулығы арқасында оның бұл әрекеті өте сәтті аяқталған.

Геркулес өзінің бұл әңгімесі кезінде Дик туралы ләм деп тіл қатпағанына миссис Уэлдон қайран қалды.

— Ал, Дик, сен қалай құтылдың? — деп сұрады ол.

— Миссис Уэлдон, мен бе,— деп жауап қатты Дик,— менің сізге айтар түгім де жоқ. Мен өмірімнің ақырында сіз бен Джекті ғана ойладым. Өзімді бағанаға байлаған арқанды үземін деп босқа азаптандым... Қапыл көтерілген су әп-сәтте басымнан асты... Өзім талып қалыппын... Есімді жиып көзімді ашсам, қалың папирустың арасында жатыр екемін. Ал Геркулес менің басыма жастық, аузыма сусын болып қасымда отыр...

— Бәлі деген! Сонда дәрігер де, білгір де, бақсы да, жәдігөй де, болжаушы да — бәрі-бәрі де мен болғаным ба?

— Геркулес,— деді миссис Уэлдон,— сіз Дикті қалай құтқардыңыз, соны айтыңызшы. Оныңызды мақтанға санамаспыз, қорықпай-ақ қойыңыз.

— Мен құтқарыппын ба оны? — деді алып мақтанғысы келмей.— Ескі арнасына құйылған судың екпінді ағысымен омырылған бағана Дикті өзімен бірге ала кетті емес пе? Менің ендігі атқаратын жұмысым оны судан шығарып алу ғана. Түн қараңғысында жасырынып барып қабір қазылған өзен табанына түсіп, бөгеттің бұзылғанын күту де жұмыс болып па? Сүңгіп барып капитан байлаулы тұрған бағананы суырып жіберудің несі қиын? Жоқ, мұның ешбір қиындығы жоқ. Бұл кімнің де болса қолынан келетін іс. Тіптен мына Бенедикт мырза да... немесе Дингоның да... Бұл шынында да Дингоның ісі шығар?..

Динго өзінің атын атағанда, көңілдене маңқ етті.

Джек кішкентай қолымен төбеттің қауғадай үлкен басын құшақтап сөйлесе бастады:

— Динго, достымыз Дикті сен құтқардың ба?

Иттің басын біресе оң жағына, біресе сол жағына бұрды.

— «Жоқ, мен емеспін» деп тұр Динго,— деді Джек.— Геркулес, Дикті құтқарушы Динго емес екенін көріп тұрсын ғой. Кәне, айтшы Динго, капитан Дикті құтқарған Геркулес емес пе?

Джек енді иттің басын біресе төмен тұқыртып, біресе жоғары көтеріп, бірнеше қайтара изеп қойды.

— Динго «солай» дейді! Ие, «солай» деп тұр,—деді бала.— Міне, көріп тұрсың ба, Дикті құтқарған сен деп тұр!

— Әй-яй-яй, Динго,— деді Геркулес, итті еркелетіп.— Ұят емес пе? Айтпаймын деген уәдең бар еді ғой!

Расын айту керек қой, басын өлімге байлап Дикті құтқарған Геркулес болатын! Бұл ерлігін мақтаныш еткісі келмей сыпайыгерлік сақтап көпке дейін мойындамай келген. Бұл істегенін ерлікке балайын деген оның ешқандай ойы жоқ-ты. Менің орнымда кім де болса солай істер еді деп білетін-ді ол.

Әрине, бұл әңгімеден соң Геркулестің құлдыққа сатылып кеткен төрт жолдасы туралы сөз қозғалды. Ол бейшараларды осы күні Үлкен Көл өлкесіне айдап бара жатыр. Геркулес оларды еріксіздер керуенінде айдалып бара жатқанын көріпті. Ол керуеннің соңынан бірсыпыра ерген екен, бірақ жолдастарымен тілдесудің ешбір лажын таппапты. Бейшараларды айдап әкетіпті. Олардың халі мүшкіл!

Геркулестің әлгіде ғана күлкі ойнаған көзін енді қайғы басып жас жуып кетті. Үлкен кісінің жұрт алдында кеңкілдеп көз жасын бұршақтатып отыруы көлденең кісіге ерсі көрінеді ғой, сонда да болса жолдастарына жаны ашыған алып көз жасын тоқтата алмай жылай берді.

— Жылама, достым,— деді миссис Уэлдон.— Сіз жолдастарыңызға қосыласыз, бұған менің сенімім кәміл!

Миссис Уэлдон, Альвецтің факториясында болған жағдайды бірнеше ауыз сөзбен Дикке айтып берді.

— Мүмкін,— деді ол сөзін қорыта келіп,— біздің Казондеде қалғанымыз қауіпсіз болар ма еді, кім білсін...

— Демек, мен босқа әуреленген екем ғой. Сізді қатерлі жолға шығарыппын...— деп ренжіді Геркулес.

— Жоқ, жоқ, Геркулес, миссис Уэлдон байқамай айтып қалды,— деді Дик.— Адам саудасымен шұғылданған оңбағандардың миссис Уэлдонды алдап қақпанға түсіруге әрекеттенуіне күмән жоқ. Бәріміз бірге қашуға тиіспіз, және Негороның Моссомедеске қайтып оралуынан бұрын теңіз жағалауына жетіп үлгеруіміз керек. Онда жетіп алсақ бізді Португалия үкіметі қамқорлығына алады, ал Альвец өзіне тиісті жүз мың долларды алуға келген кезде...

— Ол оңбаған қақбас, жүз мың доллардың орнына жүз мың сойыл жейді,— деді Геркулес қызулана сөйлеп.— Басқа ешкімді қатыстырмай-ақ онымен есепті өзім айырысамын!..

Миссис Уэлдонның Казондеге қайта баруды ойына да алмайтын болды. Ендеше, қайткенде де Негороның алдын орау керек. Қалай да болса осы жобаны жүзеге асыруға Дик Сэнд бел буды. Ақырында, өзенді төмен ағып мұхит жағалауына жетсек деген жас капитанның арман үміті жүзеге асатын болды.

Өзен солтүстікке қарай ағып жатыр. Өзеннің ағыс ыңғайына қарағанда оны Конгоға барып құяды-ау деп шамалауға дәлел бар. Ендеше біздің қашқындар Сан-Паоло де-Лоандқа барудың орнына, Конго сағасында болады. Олар енді өздерінің жолы болатынына алаңсыз сенді, өйткені Сан Паоло де-Лоандтан күтетін жәрдемді Гвиней орталығынан да күтуге болады.

Дик Сэнд бұл жолы су өсімдігінен құралған көшпелі аралдарды пайдаланамыз деп шамалаған еді. Бірақ қашқындардың бақытына қарай, Геркулес кезіп жүріп әлдеқалай бір қайықтың үстінен шыққан. Кездейсоқ олжаның ойдағыдай пайдасы тиді. Бұдан артықты тілеудің де қажеттігі жоқ. Бұл қайық жергілікті халықтың өзенде жүзетін шағын қайығы емес, ұзындығы отыз фут келетін кең қайық еді. Бұған жолаушылар еркін сыйды. Өзеннің қатты ағысымен төмен аққан қайық шапқан аттай жүйткіп бара жатыр. Ескек есіп қиналмаса да болады, басқару үшін бір ғана артқы ескектің өзі-ақ жетіп жатыр.

Дик Сэнд алғашқыда жергілікті халықтардың көзіне түспеу үшін тек қана түнде жүруге ұйғарып еді. Бірақ жиырма төрт сағаттың тең жарымын ғана пайдаланатын болса, жол екі есе ұзарады. Сондықтан Дикке мынадай бір ой келді: қайықтың үстіне кісі көзіне түспейтін етіп шөппен жауып қос тігу керек. Сөйтіп, қайықтың алды-артына құлаштай ашалы бақан орнатып, оның үстіне ұзын сырғауыл тастап қос жасады да үстін шөппен жапты. Қосқа жабылған шөп суға малынып тұрғандықтан, тіпті артқы ескекті де жауып көрсетпей тұрды. Енді қоспен бүркелген қайық кәдімгі көшпелі аралдың өзі болды да қалды. Сөйтіп, ешкімнің көзіне түспей күндіз де ағуға болады. Қайықтың бүркеншігін көшпелі арал екен деп тіптен құстар да алданып, қара жүнді, қызыл тұмсық шағалалар «rhinngas» мен ақ және сұр түсті балықшылар да жем іздеп қалқаға қонып жүрді.

Үстіне көк шөп жабылған қалқа қайықты жасырумен қатар шыжып тұрған күннен қорғанарлық көлеңке де болды. Осындай жайлы жағдайлармен сапар шеккендіктен адамдар оншалықты қажыған жоқ, әйтсе де қауіпті еді.

Мұхитқа жеткенше әлі талай күндік жол бар, оның үшін жолшыбай бес адамға азық табу қажет. Жолаушылар өзен жағалауына шығып аң аулайтын болды, әйтпесе өңкей балық жеп күнелту өте қиын. Диктің бар сенімі жалғыз ғана мылтық,— Геркулестің баяғы қашқанда ала кеткен мылтығы,— оның да оқ-дәрісі аз, сондықтан әрбір атылған оқ мүлт кетпеуі шарт.

Ағыс бойымен аққан қайық сағатына кем дегенде екі миль жүзіп отырды. Тәулігіне елу миль жол жүреді екенбіз, деп шамалады Дик Сэнд. Өзен ағысы өте қатты еді, су астының шың тастары, қайық шөгіп қаларлық қайраң немесе ағаш түбірлері кезіге қалса, ондайларға ұрынбай айналып кету керек, судың еңкеуге қарай зымырай аққанына қарағанда, алдыңғы жақта сарқырама — су құламасы болуы керек деп шамалауға болады. Бұл сияқты сарқырамалар Африка өзендерінен жиі кездеседі.

Дик Сэнд жолдастарына қауышудың қуанышымен рухтанып, басқару ісін өзі алды да қайықтың тұмсығына барып тұрды. Шөп қалқаның саңылауынан сығалап қайықтың жүретін жолын бақылап, арт жақтағы руль ұстап келе жатқан Геркулеске былай жүр, былай бұр деп жөн сілтеп отырды.

Миссис Уэлдон кебу жапырақ төсеніп қайықтың табанында жатыр. Бенедикт ағай кіржиіп ренішті күйінде екі қолын төсіне айқастырып қайықтың ернеуінде отырған. Ол бұрын көзілдірігі барында түсіп кетпесін деп пешенесін оқтын-оқтын көтеріп қоятын-ды, қазірде де сол әдетін істеп, көзілдірігі жоғы есінде де жоқ, қолын көзіне қайта-қайта апара береді. Ол Казондеде қалған өзінің баға жеткісіз коллекциясы мен энтомологиялық жазуларын есіне түсіріп мұңаюмен болды. Қаңылтыр қалбырдағы шыбын-шіркейдің қандай бағалы қазына екенін жабайылар қайдан білсін! Ғалымның көзі әлдеқалай Геркулеске түсе қалса, өзінен өзі ренжіп кіржие қалатын-ды, ол мантикораны қуып бара жатқан жолынан қалдырғаны үшін Геркулеске кешірімсіз қатты ренжіп еді.

Кішкентай Джек дыбыс шығаруға болмайтынын біледі, бірақ оның қайық ішінде әрлі-берлі жүруін ешкім тыйған жоқ, сондықтан ол өзінің досы Дингоға еліктеп төртаяқтап қайық ішін кезумен болды.

Жолаушылар алғашқы екі күн бойы Геркулестің жолға шығардағы жинаған азығымен қоректенді. Дик Сэнд бірнеше сағат кідіріп демалу үшін қайықты тек қана түнде тоқтататын, бірақ өзі жағаға шықпайтын-ды. Мұқтаждық зорламаса босқа тәуекел еткісі келмейтұғын. Азық қорын үстеуге ғана болмаса құрғаққа шықпады.

Бұлар бейтаныс өзенді төмен ағып келе жатыр, бұл сапарда әзір айтарлықтай жаңа уақиға болған жоқ. Орта есеппен өзеннің ені жүз елу футтан аспайды. Ағыс ағызып бара жатқан бірнеше көшпелі аралдар ұшырасты. Бірақ олардың аумағы қайықпен шамалас болғандықтан Дик Сэнд соқтығысудан қауіптенбеді.

Өзен жағалауы елсіз. Казонде жерінің бұл жақ бөлегіне халық аз қоныстанады. Өзеннің екі бетіне бірдей өскен ағаштардың бұтақтары жайылып біріне бірі айқасып кеткен, қайық сол қалың нудың ортасымен ағып келе жатыр. Ол өсімдіктердің арасында шпанжик қызғалдақтары, бальзамин, қолшатыр сияқты өсімдіктер, алоэ, папоротник пен папирустар да бар.

Өзен үстіне төніп тұрған қалың орман. Су бетін сығылысқан қатты жапырақты акация ағаштары, «темір ағаш» деп аталатын баугин, анжир ағаштары бүркеп тұр.

Биіктігі жүздеген фут ағаштардың мұнартқан басы біріне бірі матасып, күмбездей шашақтары күн түсірмей өзен бетін жауып кеткен. Кей жерлерде өзеннің екі бетіндегі лиан-шырмауықтар біріне бірі айқасып өзенге салған аспалы көпірге ұқсайды.

27 июнь күні жолаушылар әлгідей аспалы көпірлердің бірімен шұбырып өзеннен өтіп жатқан бір қора маймылдарды көрді. Олар, шамасы, шырмауық көпір өздерінің салмағына шыдамай үзіліп кетер деп қауіптенсе керек, бірінің құйрығынан бірі ұстап матасып алыпты. Джек бұларды көріп мәз-мәйрам боп шек-сілесі қатқанша күлді.

Сол күні кешке таман қайық кенеттен тоқтай қалды.

— Немене, не боп қалды? — деп сұрады үнемі артта руль ұстап келе жатқан Геркулес.

— Бөгет! — деді Дик Сэнд.— Табиғи бөгет.

— Оны бұзсақ қайтеді? — деді Геркулес.

— Ие, Геркулес, балталап бұзамыз ғой. Бөгет мықты шығар, көшпелі аралдардың бірнешеуі салмағын сала басса да былқ етпеуін қараңызшы!

— Не тұрыс бар, капитан, іске кірісейік,— деді Геркулес қайықтың тұмсығына барып,

«Тикатика» деген су өсімдігі ағып келіп бөгеліп қалыпты. Өсімдіктің майысқақ талшықтары әбден ұйысып киіз боп қалған. Бұл сияқты су өсімдігінен құралған бөгеттің үстімен кәдімгі көпірден өткендей, өзеннен әрлі-берлі жайбарақат өтуге болады. Бөгеттің үстіне көз қызықтыратын лотостар өскен.

Іңір қараңғысы қоюланып қалған кез еді, Геркулестің қайықтан түсуіне мүмкіндігі бар. Ол балтасын оңтайлы сілтеп екі сағатқа жеткізбей-ақ шырмалып қалған су есімдігін ортасынан қақ бөлді. Бөлінген бөгетті өзен ағысы жайымен ысырып екі жақ жиекке апарып жапсыра салды.

Қайық төмен қарай аққан кезде, ымырт жабылып қараңғылық орнап еді.

Сақалды сәбидің мінездері әңгіме етуге арзыр ма екен? Қайық бөгетке тірелген кезде, Геркулес бөгетті бұза алмайды, сонда қайықтан түсіп шыбын-шіркей аулаймын деп үміттенген кісіге не дерсін! Өзен ағысымен жүзу ғалымға жан төзгісіз жабығу болды. Ол Альвецтің факториясын, ондағы өзінің пәтерін, қаңылтыр қалбырында қалған баға жеткісіз коллекциясын есіне түсіріп өкінумен болған. Оның мұншалықты сорлап қалуы бәріне де аянышты болды. Шынында да байғұстың қолында бірде-бір жәндігі қалмап еді.

Бенедикт ағай Геркулесті «шәкіртім» дейтұғын. Геркулес бөгет үстінен бір жексұрын жәндік тауып алып оны ғалымға тарту еткенде, жәндікті қолына алып тұрып ғалымның қандай қуанғанын сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Бұл арада бір таң қаларлық нәрсе, Геркулес өзінің тартуын ғалымға беріп жатып әлденеден қымсынғандай түр білдірген.

Бенедикт ағай жәндікті сұқ қолы мен бас бармағының арасына ақырын ғана қысып ұстады да, дәл көзіне апарып тақады, осы сәтте оның көзілдірігі мен лупасы есіне түсіп қамығайын деді. Әттен, нақ қазіргі сағатта сол екі құралы түскір оның қолында болар ма еді!

Ғалым кенет айқайлап жіберді:

— Геркулес, а Геркулес! Сен маған кінәлі едің ғой, бірақ оны түп-түгел кешірерліктей қызмет еттің. Уэлдон қарындас! Дик! Мынау ерекше жәндік және африкалық жәндік екенінде талас жоқ! Бұл алты аяқтыны менен алам деген кісінің қолында өлермін, айрылмаймын, ешкімге бермеймін де!

— Демек, бұл расында да бағалы табыс болды ғой? — деді миссис Уэлдон.

— Айтарын бар ма! Әлде сіздің бұған күмәніңіз бар шығар? — Ғалым даурығып қоя берді.— Қатты қанаттылар тобына, тор қанаттылар тобына немесе жарғақ қанаттылар тобына қосуға болмайтын бұл жаңа жәндікке құн жетпейді!.. Жәндіктердің ғылым жүзінде анықталған он шақты тобының бірде-біріне қосылмайтын жәндік бұл... Кейбір надандар ойланбай-ақ мұны өрмекші тектес жәндік дей салар еді. Шынында да мұның өзі өрмекшіге ұқсаңқырайды. Егер бұл жәндіктің сегіз аяғы болса, ойланбай-ақ өрмекші деуге болар еді, ал мұның тек қана алты аяғы бар ғой! Ах, достым, мен мұндай бақытты күтіп пе едім? Ақырында менің атым ғылым құрамына енетін болды! Бұл жәндіктің аты «hexapodes Benedictus» болады. Ғалымның қуанғаны сонша, өткен кездердегі көрген зәбір-жапасының бәрін әп-сәтте ұмытып, келешекте кездесетін қиыншылықтарды есіне де алмастан, өзінің сүйікті мылжыңына басып «көкшолағын» борбайлай берді. Миссис Уэлдон мен Дик Сэнд ғалымның табысын шын ықластарымен құттықтаған болды.

Бұл кезде қайың өзеннің қараңғы бетімен жылжып бара жатқан. Түн тыныштығын тек қана гиппопотамның оспадарсыз жүрістері мен жағалауда жорғалаған крокодилдердің сыбдыры ғана бұзып тұр.

Он бесі толып биікке өрлеп бара жатқан айдың бұлтсыз түнгі жарығы қамыс қалқаның саңылауынан сығалап, қайық ішін нұрға бөлеп тұр.

Бір кезде өзеннің оң жақ жағалауынан, қатар қойылған бірнеше насостың су тартқаны сияқты порылдаған көмескі дыбыс естілді. Бұл кезде бір қора піл өзеннен су ішіп жатыр еді. Олардың салбыраған өңеш мұрындары машина сияқтанып бірде жоғары көтеріліп, бірде төмен түсіп жатқан. Алып жануарлар өзен арнасын құрғатып кеткелі келген сияқты.

Он сегізінші тарау

ТҮРЛІ УАҚИҒАЛАР

Қайық ендігі сегіз тәулікті де ағысты қуалай ақты. Бұл күндерде айтарлықтай уақиға бола қойған жоқ. Өзен көпке дейін жыныс орманның ортасын аралап ақты. Сосын орман таусылып өзеннің екі беті ұшы-қиыры жоқ балқашты қопаға айналды.

Бұл жер де құнарсыз екен. Дик бұған ренжіген жоқ, ренжігенде қайтсін. Құнарсыз болғанымен қопаның арасы толып жүрген бөкен екен. Бұл момақан жануарлар кеш болысымен мекенін арыстан мен қабыланға қалдырып өздері ашық далаға шығып кететін көрінеді. Қаншама көп болғанымен жолаушылар күні бүгінге дейін орманда жыртқыштармен кездескен жоқ-ты.

Дик Сэнд күн сайын қайықты өзен жиегіне тоқтатып, түскі тамақтың артынан құрылыққа шығып жүрді.

Кішкене отрядқа азық қорын жаңғыртып алу өте қажет. Қаңырап жатқан бұл елсіз даладан түземдіктердің негізгі азығы болып саналатын жеміс, не маниок, не сорго, не маис сияқты дән табу мүмкін емес. Мұнда бұл азықтық өсімдіктердің бәрі де бар, бірақ олар жабайы өскендіктен азықтыққа жарамайды. Мылтық атып аң ауласа, біз мұндалап өздерін түземдіктерге білдіріп алады. Әйтсе де Дик Сэнд аң аулауға мәжбүр болды.

Жолаушылар анжир ағашының қу бұтағын жарып, оның қуысына таяқ тығып, таяқты ұршықша шапшаң айналдырып ұшқын шығарып от жақты. Олар от жағудың бұл әдісін жабайылардан үйренген-ді. Сөйтіп, бөкен етін отқа қақтап, бірнеше күнге жетерлік қор жасап алды.

Июньнің төрті күні Дик Сэнд бір қаманы бір атқанда мұрттай ұшырды. Қама — бөкеннің бір түрі, басы сопақтау, арқасына қарай шалқая біткен кішкене ғана мүйізі болады. Алдынан қарағанда қаманың мүйізі бестік (V) рим цифрына ұқсас. Қашқындар қаманың етін жоғары сапалы деп бағалады.

Күн сайын түнгі демалыста тоқтап және күндіз аң аулауға аялдағандықтан сегізінші июльге дейін жолаушылар небары, жүз мильдей-ақ жол жүрді. Дегенмен Орталық Африка үшін жүз миль деген аз жол емес. Мына өзен Дик Сэндке ұшы-қиыры жоқ ұзын боп көрінді, мұны төмен аға берсе, өздерінің қай жерден барып шығатынын ойлануы керек. Бұл өзенге бүгінге дейін бірнеше тараулар келіп құйды. Сонда да болса өзен арнасы ешқандай көбеймеген тәрізді.

Алғашқыда өзен тіп-тіке солтүстікке қарай ағып еді, енді солтүстік-батысқа қарай бұрылды.

Жолаушылар өзеннен де азық алып тұрды. Олар ұзын шырмауықтан қармақбау жасап, ұшына ілмешекті тікен байлады. Сөйтіп, олар санджек деген еті аса дәмді ұсақ балықты, кептірілген күйінде ұзаққа шыдайтын ұзақ деген балықты, сельд тәріздес кішкене дағала балықтарын ұстап жүрді.

Июльдің тоғызы күні күндіз Дик Сэндтің аңшылық құмары өзін жазымға ұшырата жаздады. Жасөспірім өзен жағасында жалғыз өзі бұта арасындағы жыныштан мүйізі қылтиып көрінген бір қаманы аңдып жүрген. Қаманы атып жіберген кезде, қайдан пайда бола қалғанын сайтан біліп пе, өзінен отыз қадамдай жерден өте үрейлі басқа бір аңшы шыға келді. Мүмкін, ол да үлес алғалы келген болар. Шамасы ол өзінің аңдып жүрген аңын басқа біреуге бергісі келмесе керек. Бұл аңы биіктігі кем легенде бес фут келетін бір шомбал арыстан еді. Жыртқыш аң бір секіргенде, Диктің атып құлатқан қамасының қасына барып түсті. Бейшара жануар жыртқыштың салмақты табанының астында дірілдеп бүрісіп жатыр.

Диктің мылтығында оқ жоқ. Қайта оқтайын деп қармана бастағанда арыстан оны көріп қалды. Ендігі істейтін бірден-бір амалы — тұрған жерінде қыбыр етпей тұрып қалу ғана. Бұлай етуге Диктің сабыры жетті. Ол не қашуға, не мылтығын қайта оқтауға қамданған жоқ.

Арыстанның екі көзі, қызыл көрген мысықтай боп қанталап Диктен айрылмады. Жыртқыш өзінің алғы астында тыпырлап жатқан дайын олжаға үңіле қарады да, қыбыр етпей сілейіп тұрған екінші олжаға көзінің қиығын салды. Екеуінің қайсысы тиімді деп безбендеп тұрған тәрізді еді.

Осы арбасумен екі минуттай уақыт өтті. Арыстан Дикке қадала қарап қалған. Дик те оған кірпік қақпай қарап тұр.

Ақырында арыстан екі олжаның біреуін қалады. Ол өлген қоянды тістеп әкетіп бара жатқан ит сияқты, қаманы тістеп алып қалыңға сіңіп ғайып болды. Арыстан сабау құйрығымен бұтаны сабалап, орманға кіріп бара жатқанда, Дик тұрған жерінде тұра беріп еді.

Дик Сэнд сақтық етіп тағы да біраз тұрып, арыстанның сыбдыры өшкен соң жолдастарына қайтып келді. Ол соншалықты жан түршігерлік қауіптен қазір ғана құтылып келгендігін жолдастарына айтқан жоқ-ты. Егер қашқындар өзенмен жүзбей даламен немесе жыртқыш аңдары көп қалың орманды аралап жүрсе, ендігі олардан ешкім тірі қалмаған болар еді.

Бұларға әлі күнге адамзат әулетінен ешкім кездескен емес. Өзен жағалауында адам мекенінен түк те жоқ, қаңырап жатыр. Бірақ адамы көрінбегенімен көшкен елдің ізі талай рет кездесіп еді. Егер тәжірибелі саяхатшы болса, айналасына сүттіген өсіп кеткен адам мекенінің қираған қалдығына, кең алқаптың ортасына жалғыз өскен анжир ағашына көз салып, бір кездегі көп халықты қыстақтың жұрты екенін, жалғыз анжирды түземдіктердің әулие ағашы екенін бірден-ақ білер еді. Бір қыстақтың басшысы өлсе, оның халқы мекен еткен жерін тастап жаңа қонысқа көшіп барып орналасатын әдет-ғұрып африкалық рулардың бәрінде де бар.

Орталық Африканың басқа өлкелерінде үй салмай жертөле қазып алып сонда тұра береді. Бұл жердің халқы да солардың үлгісімен күнелтуі ықтимал. Жабайы халықтар адамзат дамуының ең төменгі сатысында. Үңгірінен тек түнде шығатын жыртқыш аңдар сияқты, бұлар да үйлерінен түнде шығады, жыртқыштармен кездесу қандай үрейлі болса, бұлармен кездесу де сондай қауіпті.

Бұл жердің халқы адам жеушілер руынан екеніне Диктің күмәні қалмады. Дик жағалауға шығып аң аулап жүрген кезінде адам жеушілердің әлдеқалай тап бола қалуы ғажап емес. Сондықтан ол мүмкіндігі болғанынша жағалауға сирек шығатын-ды, және қашан да болса аңға кетерінде, болмашы ғана қауіптің белгісі білінсе, маған қарайламаңдар, дереу қайықты өзеннің ортасына алып кетіңдер, деп әсіресе Геркулеспен сөз байласатын. Геркулес оның талабын орындауға уәде бере тұрса да, Дик жағалауда жүрген кездерде ол өте абыржуда болатын. Өзінің бұл жағдайын миссис Уэлдонға білдіргісі келмей тырысады-ақ, әйтсе де жас әйел мұның бәрін де сезіп жүретін-ді.

10 июнь күні кешкісін Дик пен Геркулеске қорқынышты минуттар кешуге тура келді. Алыстан өзеннің оң жақ жағасынан бағана қағып, су үстіне салынған бірсыпыра құрылыстар көрінді, оның үстінде отыз шақты лашық бар. Өзен ағысы қайықты тұп-тура әлгі құрылысқа қарай айдап келе жатыр. Бір жақ жиекке таман жалтарудың мүмкіндігі болмай қалды, өйткені өзеннің сол жақ жиегінде қайық өтерліктей жол жоқ, судан сорайып шығып тұрған тастар көрінеді.

Қыстақта адам болуға тиіс. Өзен бетін біртүрлі мұңды ән тербегендей. Кейбір лашықтардан жылтыраған от көрінеді.

Жабайылардың бағаналар арасына ау құрып қоятын қашанғы әдеті. Егер ескі әдеттерін істеп мұнда да ay құрып қойған болса, жолаушылардың халі жаманға айналады. Өйткені қайық ауға шырмалады, оны қашан жазып алғанша, қыстақ адамдары түгел жиналып та болады.

Дик Сэнд тұмсықта, сыбырлап команда беріп тұрған. Түн айлы жарық еді. Бұл жағдай қайықты басқару ісін оңайлатумен қатар оны адам көзіне түсіретін болды.

Қорқынышты минут жетті. Көпір үстінде суға тақала үңіліп екі түземдік отыр. Ағыстың ықпалына берілген қайық әлгі екеуінің арасынан өтуге тиіс. Түземдіктердің қайықты байқамай қалуы мүмкін емес. Олар аттан салса, қалай болады?

Түземдіктер әбігерлене бастаған кезде қайық пен бағананың арасы небары жүз футтай-ақ жер қалған. Жабайылардың біреуі ұшып тұра келіп қасындағы жолдасына ағып келе жатқан «көшпелі аралды» көрсетті. Олардың шырмауықтан тоқылған ауды суға салғаны сол-ақ еді, аудың парша-паршасы шығып бүліну қаупі төнді.

Сол сәтте екеуі асығып-үсігіп ауды судан шығара бастады. Олар өздерінің ауылдастарын жәрдемге шақырып аттандап жатыр. Бірнеше жабайылар лашықтарынан жүгіре шығып көпірге келді де, ауды судан шығаруға жанталаса кірісті.

Диктің сыбырлап берген командасы мен Геркулес ескегінің болмашы шылпылынан басқа қайық ішінде дыбыс жоқ, тым-тырыс. «Көшпелі аралды» қайық деп сезерліктей белгі жоқ-ты. Кішкентай Джек, абалап жібермесін деп кішкене қолымен Дингоның аузын басып отыр. Су ақырын барып бағанаға соғылды. Көпір үсті жабайылардың айқай-шуымен алай-түлей. Егер қайық, бағана арасындағы ашыққа жеткенше, жабайылар ауды судан шығарып үлгірсе, жағдайдың сәтті аяқталғаны. Егер олар ауды шығарып үлгіре алмаса, қайық ауға тіреледі де, жолаушылар түп-түгел жабайыларға тұтқын болып, құрып кету қаупі бар. Қайықты тоқтатуға да, немесе басқа жаққа бұруға да Диктің мүмкіндігі болмай қалды: қарсы алды қаз-қатар самсап тұрған бағана, екі жағы күз, өзеннің осы арасы қысаң, ағысының қатты жері еді.

Қайық көпірдің дәл астына кіре берген сәтте,— бұл не деген бақыт десеңізші! — жабайылар ақырғы күшін салып ауды судан шығарып алды. Бірақ қайық үстіндегі шөп қалқа көпір ағаштарына ілініп, сыпырылып қалды.

Жабайылардың біреуі шыңғырып жіберді. Ол оңбаған қалқа астында жасырынған адам барын байқап қалған болар ма? Әлде адам көргенін серіктеріне білдіргені шығар? Әрине солай болуы мүмкін.

Не болса ол болсын, жолаушылар қол жетер жерден ұзап кетті. Қатты ағыс қайықты алға қарай анталатып, бағана үстіндегі қыстақ оттары әп-сәтте алыста қалды.

— Сол жақ жағаға таман тарт! — деп команда берді Дик Сэнд әлденендей қауіпті ескеріп.— Ол жақта су астының тастары жоқ.

— Сол жақ жағаға!—деп Геркулес оның командасын қайталады да, қайықты кілт бұрды.

Дик Сэнд қайықтың артына барып кейін қарай бұрылып тұрды да, су бетіне түскен айдың жарығымен кейінгі жаққа тесіле қарады. Бірақ қаншама қараса да күдікті қауіп көре алмады. Бұларды қуып келе жатқан бірде-бір қайық жоқ. Шамасы жабайыларда қайық та жоқ болғаны ғой.

Ертеңгі шақ. Күн шайдай ашық. Жабайылардан ешқандай дерек жоқ. Айнала төңірек тым-тырыс.

Сонда да болса Дик Сэнд, сақтықта қорлық жоқ дегенді ескеріп, қайықты өзеннің сол жақ жиегімен ағыза берді.

Июльдің он бірі күні жолаушылар жер түрінің мүлде өзгере бастағанын байқады. Бұл арадан, Ливингстонның бір саяхатында зерттеп кеткен Калахари сахарасы сияқты, өзеннің екі беті тұтасымен көсіліп жатқан жазық дала басталды. Өзеннің бас жағындағы құнарлы алқаптарға үйреніп қалған көзге мына шөл дала өте-мөте жүдеу де түрсіз көрінді.

Ал өзеннің әлі де болса ұшы-қиыры көрінер емес, көк лента сияқтанып шұбатылып бара жатыр...

Жемісі жоқ мына құнарсыз жердің бес адамға оңайлықпен азық тауып бере алатын түрі жоқ. Ескі азық қоры ада-жұда таусылып қалған. Балық аулау кәсібі жарытар емес. Басқа түрлі әрекеттің ыңғайы жоқ. Бөкен, тағы сол сияқты шөп қоректі жануарлар бұл жерде болмайды екен, мұнда олар коректенетін түк те жоқ. Шөп қоректілер болмаған жерде жыртқыштар да болмайды. Сондықтан бұрынғы құлақ үйреніп қалған арыстан, қабылан сияқты азулы аңдардың бұл арада ақырып-бақырғаны түнге қарай естілмейтін болды. Түн тыныштығын тек бақалардың жаппай бақылдаған концерті ғана бұзатұғын.

Күн қақтап тастаған ормансыз жазық дала өзеннің екі бетін бойлай көсіліп, шығыс пен батыстың көкжиегін ұштастырып тұрған тауға барып тірелген. Бұл жазық далаға тек қана сүттіген өскен, бірақ оның да азықтыққа жарайтын үн сияқты маңыз шығаратын түрі емес, жарамсыз май шығаратын түрі еді.

Дик Сэнд азық мәселесін шешудің амалын таппай қатты күйзелді. Геркулес, папоротниктің жас сүйрігі мен папирус сабағының өзегін түземдіктердің азыққа пайдаланатынын Диктің есіне салды. Миссис Уэлдонның ізіне түсіп, орманға кірген кездерінде Геркулестің өзі де әлгі өсімдіктермен талай күндер коректенген болатын. Бақытқа қарай, папоротник пен папирус өсімдіктері өзеннің екі бетіне қалың өскен екен. Папирустың дәмді өзегін жолаушылардың бәрі ұнатты, әсіресе кішкентай Джек сүйсіне жеді.

Дегенмен бұл азық оншалықты нәрлі емес, егер Бенедикт ағайдың жәрдемі болмаса, жолаушылардың халі мүшкілге айналар еді. Бенедикт ағай «hexapodes Benedictus» деп өзінің атын өлместік мәңгіге қалдырарлық табыс тапқалы бері қайтадан көңілденіп, рухы көтеріліп қалған кезі еді. Ғалым ол жәндігін сенімді жерге — қалпағының төбесіне қыстырып, өзінің зерттеу жұмысын жүргізе беру үшін қайықтың әрбір тоқтағанын, пайдаланып жағаға шығатұғын. Бір кезде ол қалың шөптің арасын тінтіп жүргенінде, аяғы астынан бір құс қалбаң етіп ұша жөнелсе болар ма!

Дик Сэнд ол құсты атайын деп мылтығын кезене беріп еді, ғалым ағай айқайлап жіберді:

— Атпаңыз, Дик! Ата көрмеңіз! Жалғыз торғайдың еті бәрімізге болса да үнем болмайды.

— Ең болмаса Джекке үнем болар еді ғой,— Дик Сэнд оқ жетер жерден ұзай қоймаған құсты атуға қайта кезеніп еді.

— Жоқ, жоқ!. Ата көрмеңіз! — деп Бенедикт ағай тағы да безек қақты.— Атпаңыз оны, «Көзеуші торғай» деген осы. Ол бізге балдың мол жерін көрсетеді.

Дик Сэнд көзеген мылтығын төмен түсірді. Бұларға бір торғайдан гөрі бірнеше қадақ бал тиімді ғой. Дик пен Бенедикт ағай бір жоғары көтеріліп, біресе төмен шүйіліп, адамдарды соңымнан ер деп шақырғандай болған торғайға ілесіп жүре берді Олар оншалықты ұзаған жоқ, сүттіген өсімдігінің арасынан іші кеуек бір кәрі ағаштың түбірін көрді. Айнала төңірегі гүлдеп жатқан бал арасы.

Бенедикт ағай бұл жарғақ қанаттыларды «өз еңбектерінің мәуесінен» мақрұм еткісі келмеп еді, бірақ оның бұл пікіріне Дик қарсы болды.Ол бір құшақ қурай жағып түтін түтетті де араларды ұясынан айдап шығып бірсыпыра бал алды. Сосын араның жаңа дамып келе жатқан ұрықтарын «көзеуші торғайдың» үлесіне қалдырып Бенедикт ағай екеуі қайыққа қайтып келді.

Қайықтағылар балға аузының суы шұбыра килігіп жатыр, бірақ бал әп-сәтте ада болды. Бұлар июльдің он екісі күні жағаға шығып, төсеп тастаған кілем сияқты жер бетін жапқан қалың шегіртке көрді. Жолаушылар бұған дейін аштықтың азабын әбден тартып еді. Бұл арадағы шегірткелер миллиондап бар, орасан көп, кей жерлердегі бұталар мен шөптерді екі қабат, тіптен үш қабаттан орап алған. Сол сәтте шегірткені түземдіктердің азыққа пайдаланатынын Бенедикт ағайдың есіне түсе қалды. Жолаушылар осы арадан «аспан жармасынан» мол етіп қор жинап алды. Шоққа қуырылған шегіртке жолаушыларға құнарлы азық болды, мұны тіптен ашықпаған кісілер жесе де аса дәмді деп мақтар еді. Бенедикт ағай шегірткені аяп күрсіне отырып әйтеуір жеді-ау, бірақ күрсінсе де көп жеп қойды.

Әрі тән азабын, бір жағынан жан азабын тартқызған мына қасірет тізбегі қашан аяқталар екен! Бірақ бұл сапар ағысы қатты өзенді ағып қайықпен жүзу, орман аралап Гэрристің «гациендісін» іздегендегідей адамдарды шаршатып қажытқан жоқ. Сонда да болса күндіз аптап күйдіріп, кешкісін дымқыл тұман тұншықтырып, түні бойы көк шыбын талап жолаушылардың әбден зықысын шығарды.

Қашқындар ұзақ жүзді. Межелі жерге жететін уақыт болып еді ғой! Дегенмен бұл саяхаттың шетін Дик Сэнд әлі көре алмай келеді.

Бұл сапар тағы да қаншаға созылар екен? Бір жетіге немесе бір айға барар ма? Бұл жұмбақтың шешімін болжарлықтай ешбір белгі жоқ.

Егер мына өзен шынында да Заир немесе Конго болып шықса, оның ағысы жолаушыларды тұп-тура Португалия жеріне апарып енгізер еді, өйткені ол ел өзеннің нақ құяр сағасына орналасқан. Диктің болжалы да осы шама.

Июльдің 15, 16, 17 және 18 күндері қашқындар қайығы жалпақ өзеннің күмістей жарқыраған бетімен төмен қарай аға берді. Өзен жағалауы енді оншалықты мәуесіз емес. Бірақ Дик Сэнд әлі де болса сақтанумен келеді. Шөптен жасалған қалқа бұрынғысынша қайықты жасырып, өзен бойлай ағып келе жатқан қайық емес, кішігірім көшпелі аралға ұқсады.

Тағы да бірнеше күн жол азабына төзсе болғаны, қайғы-қасіретті артқа салатын күн жетеді.

Бұл уақыттың ішінде олардың әрқайсысының жанқиярлықтай істеген ерлігі аз болған жоқ. Мұның ішінде ерліктің ең зоры Диктің үлесіне тиген, бірақ онысын өзі ескермесе де жолдастары аса бағалап еді.

Июльдің 19 күні түнде айта қаларлықтай зор уақиға болған. Қайықтағылардың бәрі түп-түгел құрып кетудің аз-ақ алдында қалды.

Түн ортасы ауып, сағат үштің кезінде, Дик Сэнд алыстан шыққан біртүрлі күңгірт шуылдаған өрескел дыбыс естіді. Мұның қайдан шыққан шуыл екенін ажырата алмай жас капитанның тынышы кетті.

Түн желсіз тымық еді. Ауа жапырақ селт етпестей желсіз. Миссис Уэлдон, кішкентай Джек, Бенедикт ағай тәтті ұйқыға шомып қайықтың түбінде жатқан.

— Мынау жарға соққан теңіз толқынының шуылы! — деді Геркулес.

Алыптың көзі қуанғанынан жайнап қоя берді.

— Жоқ,— деді Дик Сэнд басын шайқап,— бұл теңіз шуылы емес сияқты.

— Теңіз болмағанда ненің шуылы? — деді Геркулес.

— Білерміз, таң атсын. Әзірге сақ болайық.

Геркулес өз орнына қайтып барды. Ал Дик Сэнд тұмсықта тұрып бар ынтасын сала әлгі естілген шуылға құлақ түрді.

Таң білінісімен ілесе күн шықты. Өзеннің төменгі жағынан жарты мильдей жерден бұлт сияқтанған буалдыр бірдеңе ауада салбырап тұр. Тұман сияқты емес, түрі басқа. Күн көтерілісімен өзенге көлденең тартылған әдемі кемпірқосақ пайда болды. Дик Сэнд жаңағы шуылдың мәнісіне енді түсінді.

— Жағаға тарт, жағаға! — деп Дик Сэнд бар даусымен айқайлап жіберді.— Алдымызда сарқырама — су құламасы бар екен! Ана көрінген бұлт су «шаңынан» құралған! Геркулес, жағаға тарт!

Дик Сэнд қателеспепті. Өзен арнасы бірден жарланып, тереңдігі жүз фут шамасы құлдилап төмен еңкейді. Өзен суы пәрменімен зымырап барып құрдымға құлап жатыр. Бар-жоғы тағы да жарты миль жүрсе болғаны, қайықтың шыңырау түбіне кетуінде сөз жоқ...

Он тоғызыншы тарау

«С», «В».

Геркулес ескегін бар пәрменімен есіп, қайықты жағаға қарай бұрды. Бір жақсы жері, өзен ағысы әлі де болса екпіндей қоймаған-ды, өйткені өзен арнасы бірден құлдилап кетпей, құламаның дәл өзіне жеткенше бір қалыпты еңкеулеп барады екен.

Өзеннің сол жақ беті қарауытып тұрған орман. Орманның басын бүркеген қалың жапырақ күн сәулесін түбіне түсірмей қалқалап тұр. Дик Сэнд бұл араның адам жеушілер мекені екенін білді де, жерге мұңая қарады. Жолаушылар енді өзен жағалап жаяу жүрулері керек, әйтпесе қайықты сүйреп су құламасынан айналып өту мүмкін емес. Бұлай етуге кішкене отрядтың шамасы да келмес еді.

Өзен сағасына орналасқан Португалия еліне бүгін бе, ертең бе жетеміз деп дәмеленіп, әбден қажып біткен адамдарға бұл не деген ауыр соққы десеңізші! Қайық сол жақ жағалауға таяп қалды. Жерге жақындаған сайын Дингоның мазасы кетіп, қыңсылай берді.

Дик Сэнд әрдайым сақ келе жатқан, өйтпеске де лажы жоқ-ты. Жан-жақтан төніп тұрған қауіп бар. Дик иттен көзін алмай қарап тұр, бұл қалай, орманның қалың жерінде жабайы адамдар жасырынып тұр ма, әлде жыртқыш аң бар ма екен? — деп ойлады. Бірақ Дингоның неліктен тынышы кеткені кешікпей-ақ мәлім болды.

— Динго жылап үре ме, қайтеді? — деді кішкентай Джек.

Бала кішкентай қолымен есті төбетті мойнынан құшақтады.

Бірақ Динго баланың қолынан жұлқынып шығып, секіріп барып суға қойып кетті. Қайық жағаға тірелгенше, төбет судан шығып биік шөптің арасына кіріп жоқ болды.

Миссис Уэлдон мен Дик Сэнд иттің бұл қылығын қалай жоруға білмей біріне бірі қарап қалды. Бірнеше секундтан соң қайықтың тұмсығы су өсімдігінің жасыл көбігін жайымен жара барып тоқтай қалды. Бұлардан үріккен бірнеше балшықшылар, қардай аппақ аққұтандар құлақты жара шулап ауаға көтерілді. Геркулес суға төніп тұрған мангфир ағашына қайықты мықтап байлап, жолаушылар жерге түсті.

Орман арасында ең болмаса жалғызаяқ жол жоқ, әйтседе кей жерлердің шөбі жапырылып қалған, бұл жуық арада адам немесе аң жүріп өткенінің белгісі еді.

Диктің қолында оқтаулы мылтық, Геркулес беліне балта қыстырып алған, бұл екеуі отрядтың алдында келе жатыр. Бұлар он қадам жүрмей-ақ Дингоның үстінен түсті. Ақылды төбет жер иіскелеп, оқтын-оқтын маңқ ете түсіп, із кесіп жүр. Ол әлдекімнің ізімен өзен жағасына келді де, қайтадан орман қойнына еніп кетті.

— Сақ болыңдар!—деді Дик Сэнд.— Миссис Уэлдон, сіз Джекті қолынан ұстап жүріңіз. Бенедикт мырза, сіз қалып қоя көрмеңіз! Геркулес, сен сақ болғайсың!

Динго қайта-қайта артына қарап қойып, бейне бір тезірек жүріңдер дегендей, мазасыздана қыңсылап бара жатты. Ол кешікпей-ақ кәрі анжир ағашының түбіне барып тоқтады.

Онда анжирге жапсыра салынған, бір жағына қисайып қаусап біткен лашық тұр.

— Әй, кім бар мұнда? — деп айқайлады Дик Сэнд. Ешқандай жауап қайтпаған соң лашыққа кірді. Миссис Уэлдон мен басқалары да ере кірді.

Лашықтың еденінде қурап ағарып кеткен сүйектер шашылып жатыр.

— Мұнда адам өліпті! —деді миссис Уэлдон.

— Бұл адамды Динго таниды екен! — деп қостады Дик Сэнд.— Сірә бұл адам иттің қожасы болар. Ана қараңызшы!

Дик Сэнд лашықтың бір қабырғасын тұтас алып тұрған анжир ағашына қарай қолын шошайтты.

Ағаштың қабығы аршылған жерінен, оның өше бастаған үлкен екі қызыл әріп көрініп тұр.

Динго бұл әріптерді жолаушыларға көрсеткен сияқтанып аяғын ағашқа тіреп тұрған.

— «С» «В»! — деп Дик айқайлап жіберді.— Бүкіл алфавит арасынан Дингоның өзі танитын екі әріп қой мынау! Оның қарғыбауына ойып жазылған екі әріп осы!

Дик кенет тына қалды. Ол бұрышқа таман барды да еңкейіп жерден бір кішкене қобдиша алды, қобдиша көгеріп шіри бастаған. Дик Сэнд қобдишаны аша бергенде, ішінен бір жапырақ қағаз жерге түсті. Қағазда мына сөздер жазылған екен:

«Мұхит жағалауынан 120 миль Заир жағалауында, осы жерде, өзімнің жолбасшым Негоро мені ауыр жаралап, тонап кетті.

С. Вернон.

3 декабрь, 1871 жыл».

Жазылған хат уақиғаны түгел түсіндірді. Самоэль Вернон Негороны жолбасшылыққа алып Орталық Африканы зерттеуге шығады. Саяхатшының қалтасындағы көп ақша жауыз Негороның көзін қызықтырып өзін қылмысқа итермелейді. Ол қайтсе де ақшаны қолына түсірудің қамын ойлаған. Самоэль Вернон Конго жағасына жеткен соң, осы лашықта түнеп жатқанында оны Негоро өлімше етіп жаралап, ақшаны алған да Португалияға — өз жеріне қашып барған. Бірақ құл саудагері Альвецтің агенті екендігі анықталып, оны қамауға алады. Негоро Сан-Паоло де-Лоандта сотталып, өмірлік каторга жазасы беріліп, бұл жазаны отар елдердің біріндегі түрмеде өтеуге үкім шығарылады. Одан бергісі оқушыларға мәлім. Ол есебін тауып каторгадан қашады да, Жаңа Зеландияға барып, сол арада «Пилигрим» кемесіне аспаз болып қызметке орналасады.

Бірақ адам өлімінің соңында бұл лашықта нендей уақиға болды? Оны шамалап білу қиын емес. Бақытсыз Вернон өлер алдында өзін өлтірушіні әшкерелейтін хат жазып үлгірген. Бұл хатты ішіндегі ақшасын Негоро әкетіп бос қалған қобдиға салады. Ол ақырғы күшін салып жандәрмен дегенде өзінің аты мен фамилиясының бас әріптерін ойып жазып өз қанымен бояған Шамасы Динго бұл екі әріптің алдында аз отырмаған, бүкіл алфавит арасынан осы екі әріпті ажырата білу себебі де содан болуы керек. Ақырында Динго қожасының енді қайтып бас көтермесін біледі де, мұхит жағалауын кезіп қаңғып кетеді, сөйтіп жүргенінде оны «Вальдектің» капитаны тауып асыраған. Динго «Пилигрим» үстінде Негоромен қайта кездеседі.

Бұл уақыттарда саяхатшының сүйегі Африка орманында қурап, өзінің сенімді итінен өзгенің бәрі оны ұмытады.

Дик Сэнд уақиғаны осылай болуға тиіс деп шамалады, шынында да бұл болжалдың қисыны бар-ды.

Дик Сэнд сапары қырсыққан саяхатшының сүйегін жерлеуге кірісіп еді, Динго кенет өршелене абалап лашықтан шыға жүгірді.

Соның ізінше тыстан шыңғырған дауыс естілді, шамасы, Динго кімге де болса біреуге бас салған.

Геркулес Дингоның соңынан жүгірді. Дик Сэнд, тағы басқалары далаға жүгіре шығып, кеңірдегінен алған итпен арпалысып жығылып жатқан бір адамды көрді.

Бұл адам Негоро еді.

Ол Америкаға баратын пароходқа мініп кетпекші болып Конго сағасына келеді де, қасындағы эскортын сонда қалдырып, баяғы Вернонды өлтірген жеріне жалғыз келеді.

Бірақ оның бұл араға қайта келуінде бір себеп бар-ды. Анжир ағашының түбінен жаңа қазылған шұңқырдан бірнеше уыс француз ақшасын көргенде, жолаушылар Негороның мұнда келу себебіне түсіне қалды.

Негоро Самоэль Вернонды өлтірген соң, одан талап алған ақшаны, бір кезде қайта оралып алармын деп үміттеніп сол жерге көміп кетеді. Бірақ өз қылмысының жемісінен пайдаланбақ болып келген қарсаңында, Динго оның кеңірдегінен ала түскен.

Бұл екі арада Негоро да белбеуінен пышағын суырып үлгіреді де иттің сүбесіне бар пәрменімен бойлатып жібереді. Геркулестің де айқайлап жеткені сол еді.

— Ах, оңбаған-ай! Сені ақыры өз қолыммен буындырып өлтіре алмадым-ау!

Бірақ бұл арада Геркулестің қатысуынсыз-ақ жұмыс бітіп еді. Динго қаны сорғалаған күйі жағын ақырғы рет қысып еді, португалдың тынысы бітті. Одан соң иесіне адал қызмет еткен төбет, Самоэль Вернон өлген жерге сүйретіліп барып, сол арада өзі де өлді.

Геркулес саяхатшының сүйегін жерледі, бәрі де жыламсықтап Дингоны да сол молаға қоса көмді.

Негоро оралмастай алыс сапарға кетті. Бірақ оған Казондеден еріп шыққан адамдар сол маңайдан қашықта болмауға тиіс. Португал қайтып оралмаған соң олар Негороны өзен жағалауынан іздейтіндері сөзсіз. Бұл жағдай жолаушылар үшін зор қауіп болды.

Миссис Уэлдон мен Дик Сэнд ендігі жерде істейтін істерін кеңесті. Бір минут уақытты бекерге өткізбей тезірек әрекет жасау керек.

Самоэль Вернонның жазып қалдырған хатында, жолаушылардың қайықпен төмен аққан өзені Заир немесе Конго екені және бұл арадан мұхит жағалауы жүз жиырма миль делінген. Бір жаман жері, бұдан былай қайықпен жүзуге болмайды, қандай мықты қайық болса да сарқырамадан аман өте алмайды. Сірә бұл Нтамо сарқырамасы болса керек деп қорытты Дик Сэнд.

Сарқырамадан өтіп, тағы да төмен қарай ағу үшін сал буып алу қажет, мұның үшін өзен жағалап бір-екі миль жаяу жүретін болды.

— Бұдан былай өзеннің қай жақ бетімен жүрсек екен, осыны шешіп алайықшы,—деді Дик Сэнд.— Осы өзіміз тұрған сол жақ бетімен жүре береміз бе, әлде оң жаққа өтеміз бе? Мұның екеуі де қауіпсіз емес,— жабайылардан қауіптенуге тура келеді. Сонда да болса менің ойымша өзеннің арғы бетімен жүргеніміз дұрыс сияқты. Егер өзеннің оң жағына өтіп алсақ, тым болмаса Негороның эскортына кезікпес едік.

— Жақсы, ендеше оң жақ жағаға өтейік,— деді миссис Уэлдон.

— Бірақ арғы бетте жол бар ма екен?—деді Дик Сэнд ойлана қалып.— Негороның бергі бетпен келуіне қарағанда, бұл жақ өзен сағасына қатынауға қолайлы деп шамалауға болады. Дегенмен тексеріп көру керек. Аржаққа бәріміз бірден өтпей тұрып алдымен біреуіміз барып көріп қайтқанымыз дұрыс болар. Мен барып қайтайын.

Дик Сэнд дереу жүріп кетті.

Өзен енінің жалпақ жері, зерттеуші француз лашығының тұсы, төрт жүз футтан аспайтұғын, Дик қиналмай-ақ арғы бетке өте шығады. Миссис Уэлдон, Джек пен Бенедикт ағай қашан Дик Сэнд қайтып оралғанша өзеннің осы бетінде, Геркулестің бақылауында қалды.

Дик Сэнд қайыққа отырып, жүзе жөнелуге ыңғайлана бергенінде, оған миссис Уэлдон:

— Дик, өзен ағысы қайықты сарқырамаға тартып әкетпей ме? — деді.

— Жоқ, миссис Уэлдон. Сарқырама әлі төрт жүз футтан қашық қой. Қорықпай-ақ қойыңыз.

— Ал, арғы бетте...

— Егер қауіпті бірдеңе сезіле қалса, жағаға шықпаймын.

— Мылтық ала кет!..

— Жақсы, алайын. Бірақ мен үшін қам жемеңдерші.

— Әйтсе де біздің бөлінбегеніміз жақсы болар еді,— деп қынжылды миссис Уэлдон. Ол алдағы кездесетін пәле-жәлені алдын-ала сезіп, соның салдары еңсесін басқан сияқты еді.

— Жоқ, миссис Уэлдон, мен жалғыз баруым керек,— Дик жауапты қысқа қайырды.— Менің жалғыз баруым — бәріміздің қауіп-қатерден аулақ болуымыз үшін қажет. Мен бір сағат болмай-ақ қайтып ораламын. Геркулес, сақ бола гөр!

Сосын Дик Сэнд қайықты итеріп жіберіп өзі қарғып мінді де, жағалаудан алыстай берді.

Миссис Уэлдон мен Геркулес папирус арасына тығылып, Диктен көздерін айырмай қарап тұрған.

Дик Сэнд өзен ортасына жетті. Ол араның ағысы тым қатты екен. Төменгі жағында төрт жүз футтай биіктен құлаған судың астаң-кестеңі шығып күркілдеп жатыр, судың шаңытқан көбігін батыстан ескен жел іліп әкетіп, Диктің қайығы жүзіп бара жатқан жерге жеткізді.

Өткен түні Дик ұйықтап қалған болса, қайық сарқырамаға сүңгіп, тастан тасқа соғылып, мылжа-мылжасы шыққан бес өлік әлдеқашан жағаға шығып қалар еді. Жас капитан бұл көріністі ойлағанда денесі түршікті.

Бірақ қазіргі сағат ол сияқты қауіпті емес, қайық өзенді тура кесіп өтті.

Ширек сағаттан соң Дик Сэнд Заирдың оң жақ бетіне шықты. Бірақ жағаға шығып үлгірмей-ақ, құлақ тұндырарлық айқай шығып оншақты жабайы адам қайыққа тұра ұмтылды. Бұлар анадағы су үстін мекендеген лашықтардың адамдары еді. Өзеннің оң жақ бетін жағалап жолаушыларды ұдайы сегіз күн аңдыған екен олар. Жабайылар көшпелі аралдың үстінде адам барын біліп, бұлардың соңына түскен. Олар сарқыраманың қайық жолын бөгегенін көріп, бұл олжа ешқайда қашып құтыла алмайды деп cеніскен-ді. Қашқындар сарқырамаға жеткен соң, бәрібір амалсыз жағаға шығады деп шамалаған олар.

Дик Сэнд енді құтылмасын білді. Өзімді өзім құрбан етіп жабайыларға жемтік болсам, жолдастарым аман құтыла ала ма? — деп ойлады ол. Дик байсалды қалпынан айнымады, мүлде жайбарақат қайықтың тұмсығында тұр. Жабайыларды мылтығымен жасқап өзіне жолатпады.

Бұл кезде жабайылар қайық үстіндегі шөп қалқаны жұлып тастаған-ды. Олар қайықта көп адам бар деп үміттенген, ал қазір онда болғаны жалғыз-ақ адам барын көріп, әбден ызаға булықты. Сегіз күнгі еңбегіміз босқа кетті деп итше ұлыды. Бірақ олардың біреуі өзеннің сол жағына қарай қолын созып миссис Уэлдон мен Геркулестерді көрсетті.

Ол бейшаралар арғы беттегі болып жатқан уақиғаны көріп не істерін білмей естері шыға қорқып папирус арасынан жүгіре шығып еді. Дик Сэнд өз басының тағдырын мүлде есінен шығарып, жолдастарын аман құтқарудың амалын ғана ойлады.

Жабайылар қайықтың ар жағынан келіп үске шықты да, қайықты суға итеріп жіберді. Диктің қолында мылтығы болғандықтан жабайылар бірден бас салып шабуыл жасауға батылдық ете алмады. Жабайылардың біреуі ескекті ала салып, қайықты ағысқа көлденең жүргізді.

— Қашыңдар! — деп айқайлады Дик Сэнд жолдастарына.— Қашыңдар!

Бірақ миссис Уэлдон да, Геркулес те қыбыр етіп қозғалған жоқ, тұрған жерінде тұра берді.

Қашу керек? Бірақ қашқаннан түсер пайда бар ма? Бір сағаттан соң бәрібір жабайылар оларға қуып жетеді...

Дик Сэнд бұл жағдайды жақсы білді. Әйтсе де ол өзінің дос адамдарын құтқарудың амалын тапты. Дик мүлдем қобалжыған жоқ. Мылтығын төмен түсірді де көздеп тұрып атып жіберді. Жалғыз оқ күрек сабын жарып өтіп еді, ескек ортасынан қақ бөлінді.

Жабайылар зәресі ұшып өкіріп-бақырып азан-қазан болды. Басқарусыз бетімен кеткен қайық сарқырамаға қарай тұп-тура зымырап бара жатыр. Қайық әп-сәтте су құламасына жетті, көз ашып жұмғанша болмай қайық пен астаң-кестеңі шығып күркілдеп жатқан түпсіз шыңыраудың арасы небары жүз футтай-ақ жер қалды.

Миссис Уэлдон мен Геркулес Диктің не ойлағанын түсіне қалды. Ол өз басын құрбан етіп, жолдастарын ажалдан құтқару үшін қайықты түпсіз шыңырауға сүңгітіп жабайыларды тұншықтырып қыруға бел байлаған. Бірақ олармен бірге өзі де құриды.

Миссис Уэлдон мен кішкентай Джек Дикпен қош айтысып қол бұлғады. Ашынып, амалы құрыған Геркулес оған қарай қолын созды.

Осы сәтте жабайылар суға секірді, шамасы, олар сол жақ жағалауға жүзіп шығамыз деп үміттенсе керек.

Диктің көз алдында аранын ашып өлім төніп тұр, сонда да болса ол асып-сасқан жоқ. Қайықтың түбі үске қарай аударылып кетуі оған жан сауғалаудың үмітін сездірді.

Қатты ағыс қайықты су құламасына іліп әкеткен кезде, Диктің алдында екі түрлі қауіп төніп тұрған: біреуі, көз ілескісіз тездікпен төмен құлап бара жатқанда қарсы соққан ауаға тұншығу; екіншісі, су жұту. Егер ол аударылған қайықтың астына түссе, мына екі қауіптің екеуінен де аман құтылар еді. Сондықтан оның әлі де болса өмірден үміті бар.

Өлім мен өмір арпалысып Диктің көз алдынан әп-сәтте елестеп етті. Ол сүңгіп кетіп қайықтың астына түсті де отырғышқа жармасып, қараңғы түнекте басын судан шығарды. Көз ашып-жұмғанша болған жоқ, күшті ағыстың қайықты шыңырауға қарай зымыратып бара жатқанын сезді.

Қайық сарқыраманың түбіндегі терең иірімге сүңгіп кетті де шыр көбелек айналып, қайтадан үске қалқып шықты.

Дик Сэнд асқан жүзгіш болатұғын, ендігі жерде аман қалудың бар сенімі өзінің қол күшінде екенін білді. Ол ширек сағат ағыспен арпалысып сол жақ жағаға жүзіп шықты. Кешікпей-ақ миссис Уэлдон мен Геркулес те келіп оны құшақтап сүйіп жатты.

Бірақ астаң-кестеңі шығып құтырынған тасқын жабайыларды тегіс жұтты. Ешқандай қорғанышы жоқ сорлылар шыңырау түбіне жетпей-ақ құлап бара жатып жолда өліп болды. Зіркілдеген тасқын олардың өлімтігін пышақтай өткір құздарға апарып соқты.

Жиырмасыншы тарау

СОҢҒЫ СӨЗ

Жолаушылар екі күннен соң 20 июльде Конго сағасындағы Бумға бара жатқан керуенге кезікті. Бұл құл саудагерінің керуені емес, Европаға піл сүйегін апара жатқан Португалия саудагерлері еді. Олар қашқындарды аса құрметпен қарсы алды. Жолаушылар жолдың ендігі қалған үлесін қиналмай жақсы өткізді.

Саудагер керуенінің кездесуі қашқындар үшін зор бақыт болды. Өзен сағасына салмен жетеміз деген Диктің үміті жайына қалды. Стенли осы өзенді бойлай жүзген кезінде, Нтамодан бастап Иеллаға жеткенше жетпіс екі жерде сарқырама барын анықтаған. Бұл сарқырамалардан қайықтың қандай мықтысы болса да аман өте алмас еді.

Августың он бірі күні миссис Уэлдон, кішкентай Джек, Дик Сэнд, Геркулес пен Бенедикт ағай — бәрі аман-есен Бомға жетті, олар бұл жерде шын ықыласпен қарсы алынды. Мұнда Панама бұғазына баратын американ пароходы бар екен, жолаушылар сол пароходтың жүргелі жатқан қарсаңына дәл ілінді. Миссис Уэлдон жолдастарымен бірге сол пароходқа мініп, аман-есен Америкаға жетті.

Сол күні Сан-Францискоға жіберілген телеграмма, күтпеген жерден әйелі мен баласының өз еліне қайтып оралғаны жайлы мистер Джемс Уэлдонға қуанышты хабар жеткізді.

Ақырында жолаушылар августың жиырма бесі күні Калифорнияның бас қаласына келді. Шіркін, Том бастаған ана негрлер де бұлармен бірге болар ма еді!..

Дик пен Геркулестің ендігі тағдыры туралы не айтуға болады? Уэлдон семьясының біреуі баласы, біреуі досы болды.

Джемс Уэлдон бала капитан мен Геркулеске сан жеткісіз борышты екенін өзі айтып өзі мойындады.

Негороның Сан-Францискоға жетіп үлгірмегені өте оңды болды. Әйелі мен баласын тұтқыннан сатып алу үшін мистер Уэлдонның бар байлығын аямайтыны өзінен езі түсінікті. Ол әйелі мен баласының хабарын естіген сағатта-ақ Орталық Африкаға жол тартатыны сөзсіз еді, бірақ оның ол жақтан аман-есен өз еліне қайтып оралуы екіталай.

Бенедикт ағай туралы бірнеше сөз айта кетуге тура келер. Ол Сан-Францискоға қайтып келген күні Джемс Уэлдонның қолын қысып асығыс амандасты да, өзінің кабинетіне кіріп кетті. «Бенедикттің алты аяқтысы» «hexapodes Веnedictus» туралы энтомологиялық ғылымға бір жаңалық енгізуге тиісті зор еңбегін жазуға асыққан еді.

Ол өзінің жәндіктер коллекциясымен лық толы кабинетіне кірген бойда, бәрінен бұрын көзілдірік пен лупа іздеді. Бірақ өзінің ұзақ саяхатта жүріп Африка жәндіктерінің бірден-бір уәкілі ретінде әкелген жәндігін лупамен анықтап қарағанында, ғалымның кеудесінен опық жалыны лап етіп тысқа тепті. «Әттегене-ай!» Тіпті де алты аяқты емес екен! Кәдімгі өрмекшінің өзі! Жәндіктің алдыңғы екі аяғы кем болатын, сондықтан оның сегіз аяғы болу орнына алты аяғы ғана бар-ды. Ал оның екі аяғы кем болу себебі, Геркулес өрмекшіні ұстаған кезде оның алдыңғы екі аяғын байқамай жұлып алған-ды. Сөйтіп, ғылыми көзбен қарағанда «Бенедикттің алты аяқтысының» ешқандай құны болмай қалды. Бұл кез келген жерден табыла беретін кәдімгі өрмекші, олардың ішіндегі әрі мүгедегі болып шықты. Бенедикт ағай бұл соққыны көтере алмай қатты ауырып қалды. Бірақ сәті түсіп науқасынан тез айықты.

Үш жылдан соң кішкентай Джек сегізге толды. Ол мектепке барып оқи бастаған еді, Дик Сэнд өзінің міндетті сабағынан уақытын бөліп, Джектің сабақ дайындауына жәрдемдесіп жүрді. Дик Сэнд Сан-Францискоға келісімен бар ықыласын сала оқуға кірісті. Адамға тән намыс пен ар-ұят оны да іштей жеп жүрген: білімнің кемістігінен өзіне сеніп тапсырылған алғашқы кемені апат еткені үшін қынжылып өзін өзі кінәлап жүрген.

«Ие,— деді ол өзіне өзі,— мен «Пилигримді» басқарған кезімде нағыз теңізшінің біліміндей білімім болса, олардың барлық білгенін мен де білсем, мұншалықты қауіп-қатер мен сәтсіздіктен аулақ болар едік-ау!»

Дик Сэнд осылай ойлады. Оның он сегіз жасында теңіз мектебін өте жақсы деген бағамен бітіріп, капитан атағы диплом алып Джемс Уэлдонның бір кемесіне командир болып қызметке орналасуы таң қаларлық іс емес.

Дик Сэнд толысып жетпеген жас болса да, өзін өзі жалпы көпке таныта білді. Оның ерлігі мен батылдығы сыйлауға әбден лайық еді.

Диктің қызметтен бос уақыты сирек болатұғын, қалт еткен минуттарында құлдыққа сатылып кеткен Том қартты, Батты, Актеон мен Остинді ойлап қамығушы еді. Олардың мұншалықты бақытсыздыққа ұшырауына өзін кінәлі санайтын-ды.

Миссис Уэлдон да өзінің бұрынғы жолдастарының ауыр халдерін оңдап, өнебойы қынжылумен жүрді. Олар өздерінің сорлаған жолдастарын егер қолдарынан келсе жер мен көкті тұтас шарлап іздеуге әзір еді. Ақырында Джемс Уэлдонның сауда дүниесімен байланысты болуы арқасында төрт негрдің ізін табуға мүмкіндік болды. Том қарт жолдастарымен бірге кешікпей-ақ құлдық тәртібіне тыйым салынған Мадагаскардан табылды. Дик Сэнд оларды құлдықтан сатып алу үшін өзінің тапқан-таянғанын түгел бергісі келіп еді, бірақ Джемс Уэлдон өз қаражатын жұмсауға ұйғарды. Сөйтіп, 1877 жылы он бесінші ноябрь күні қара өңді төрт адам келіп Джемс Уэлдонның есігін қақты. Бұлар Бат, Том қарт, Актеон мен Остин еді. Соншама қайғы қасірет пен азаптан аман құтылған бұл ержүрек адамдардың алдында тағы бір қауіп тұрған. Жоғалып табылып, сағынысып қалған достар көріскен кезде, қорыққаннан қуанған жаман, жүректері жарылып кетпес пе екен?

Төрт негр келген күні Джемс Уэлдонның үйінде айта қаларлықтай той болғаны өзінен өзі мәлім. Бәрінен гөрі «Он бес жасар капитан» Дик Сэндтің құрметіне арнап миссис Уэлдонның тост көтеруі жиналған жұртты шаттыққа бөледі.

с о ң ы.