Әңгімелер ✍️

Керімсал Жұбатқанов, тарих ғылымдарының кандидаты, Қазақ-Орыс халықаралық университетінің доценті

Қазақтарда аурудың екі себебі бар: «Көз тиді» немесе «Суық тиді»» деп әзілдейді қазақтар. Көбінесе ескі әдістермен емдеу ұсынылады - адраспан (ерекше иісі бар көпжылдық шөптесін өсімдік) немесе қуырық маймен. Бұл арада әрбір әзілде әзіл-оспақ бар, ал қазақтың ежелгі рецептерін қытай дәрігерлері қуана қабылдаған.

Қазақтардың туысқан екі руы – уақилер мен керейлер. Сонау ХІҮ ғасырда олардың өкілдері емдеудің дәстүрлі әдістері туралы кітап құрастырды, бұл кітап әйтеуір Қытайға жол тауып, қытай тіліне аударылды.

Қазақтар арасында көне халық медицинасы көптеген ұрпақтардың тәжірибесі негізінде пайда болды. Қазақ дәрігерлері аурудың алдын алу немесе емдеудің әртүрлі әдістерін қолданған. Бірақ олар кездейсоқ емдеген жоқ, дәл диагноз қойды. Біздің ата-бабаларымыз тек науқастың импульсінің көмегімен 160 түрлі ауруды анықтай алған! Олар жөтелдің 17 түрін ажыратып, әрқайсысын өзінше емдеген.

1. Тамақтану

Дәстүрлі қазақ тағамдары еуропалық тұрғындарға тым ауыр және майлы болып көрінеді. Бірақ ежелгі көшпенділер үшін бұл өмірлік маңызды болды. Ет және майлы сүт өнімдері ұзақ уақыт бойы энергия мен жылуды сақтауға көмектесті. Тіпті ежелгі грек ғалымы Геродот скифтердің өмірін сипаттай отырып, таңғажайып сусын – бие сүтінен жасалған қымыз туралы хабарлаған.

Қымыз, шұбат, айран және басқа да ашытылған сүтті сусындар көп мөлшерде ет жегеннен кейін денені сілтілеуге және тепе-теңдікті қалпына келтіруге көмектесіп қана қоймай, сонымен қатар туберкулез, анемия және т.б. Суық мезгілде қазақтар қой етін жиі пайдаланған. Шығыс медицинасында ол адамға жылу беретін отты тағам болып саналады. Денедегі суықты шығару үшін сорпа, қой еті, май құйрығын пайдаланған. Айтпақшы, ғалымдар мұндай диета тіпті ауыр коронавируспен сәтті күресуге көмектесетінін дәлелдеді.

1. Шөптер

Жыл бойы қаңғып жүрген қазақтар өз даласында не өсетінін жақсы біліп, өсімдіктердің емдік қасиеттерін сәтті пайдаланған. Осыдан 550 жыл бұрын қазақтың атақты шөп дәрігері Тілеуқабыл баба емдік шөптер туралы трактат жазған. Ол қазақ жерінің барлық өңірлеріндегі шөптерді зерттеп, көптеген ауруларды, соның ішінде қатерлі ісік ауруын емдеген.

Оның трактаттары Қытайда Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы медицина университетінде ашылған қазақ медицинасы факультетіне негіз болды, оның рецептері бойынша шөптен жасалған дәрілер ғылыми түрде жасалды. Шартты түрде қазақтар емдейтін дәрілік өсімдіктердің барлығын күшейтетін, сергітетін, жылытатын және іш жүргізетін деп бөлген.

Құрсақ қуысы мүшелерінің ауруларын емдеуде қолданылған ревень негізіндегі дәрі-дәрмектерді дайындауға арналған рецепттер бүгінгі күнге дейін сақталған. каламус – созылмалы диареяны емдеу үшін, арша - зәр шығару жүйесін емдеу үшін. Дәстүрлі қазақ медицинасы да күзмиша шөбінің (қазақша – «қылша»), бүйрек шөбінің («қымыздық»), элекампанның («қарандыз») емдік қасиеттерін білген. Науқасқа құрғақ жөтелге мия тамырынан дайындалған тұнба («мия»), ал қалыпты жөтелге қырыққабат («шар-дар») тұнбасы берілді.

Сирек жағдайларда тауық, чилибуха және басқа да қауіпті өсімдіктер пайдаланылды. Қазақ медицинасының қоймасынан алынған қазіргі ғылымның маңызды олжаларының бірі – гельминтозды емдеуге қазақтар ежелден бері гүлшоғырларын пайдаланған фитвар жусаны («дармин») болып табылады. Қазір жусан қатерлі ісікпен күресу құралы ретінде зерттелуде. Адраспан немесе кәдімгі гармала антиспастикалық, ұйықтататын, құсуға қарсы және антигельминтикалық ретінде қолданылған.

Кейбіреулер онымен бөлмені фумигациялау арқылы олар бүліну мен зұлымдықтан құтылады деп есептейді, бірақ іс жүзінде оның түтіні микробтар мен вирустарды өлтіреді. Дәрігер Г.А. Колосов, 19 ғасырдың аяғы - 20 ғасырдың басында. Түркістан облысында 227 шөптен жасалған дәрі кеңінен қолданылды.

1. Сынықшылықпен шұғылдану

Қазақтың емхана дәрігерлерінің (сынықшы) өнері белгілі. Олар туралы көптеген зерттеушілер жазған.  Сынықшылар аяқ-қолдардың, сүйек сүйектерінің және тіпті жамбастың кез келген сынықтарын, сондай-ақ буындардың шығуы мен созылуының барлық түрлерін оңай және дәл түзете алды. Шина арқылы сынықтарды бекіту үшін қолданылды, бұл сынықтардың сипатына және адамның жасына байланысты болды. Сүйектерді сәйкестендіру алдында адам шөп тұнбаларымен жансыздандырылды. Ағаш шиналар ретінде пайдаланылды, ол жылуды сақтауға көмектесті. Жарақат алған жер жоғарыдан киізбен жабылған. Бұл қан айналымын жақсартуға көмектесті.

1. Массаж

Қазақ медицинасында массаждың әртүрлі түрлері белсенді қолданылған. Солардың бірі – «Узу массажы». Сөзбе-сөз аударғанда «бөліп тастау» дегенді білдіреді. Массаж терапевттері қан айналымы бұзылған спазмолитикалық бұлшықеттерді тапты және қан ағымын, лимфа ағынын және жүйке импульстарының өтуін қалпына келтірді, осылайша бұлшықеттердің тамақтануын жақсартады. Массаж терең немесе үстірт болуы мүмкін. Ол тірек-қимыл аппаратының патологиялары үшін, омыртқалы грыжа, ишемиялар және суық тию үшін қолданылған. Массаждың тағы бір түрі – «Өсу – өсу», ол бір жасқа дейінгі балаларға жасалды. Нәрестелердің тірек-қимыл аппараты дұрыс қалыптасу үшін денені қыздырды.

1. Қан алу

Қазақтар бұл әдіске жиі жүгінген. Олар денеден «бұзылған қанды» соратын сүлгілерді немесе аспаптық әдісті пайдаланды. Қанның белгілі бір мөлшері капиллярлар мен ұсақ веналардан – самай, маңдай, шынтақ, қолдың арқа, тіл асты аймағынан бөлінді. Қан кетуді тоқтату үшін жараларға жаңа күл құйылады немесе ескі киіздің күйген бөлігі жағылады. Осылайша жараны дезинфекциялап, қанды сіңіріп, тоқтатты. Улы заттар мен қалдықтар қан мен лимфада жиналады, сондықтан бұл қан түзу процестерін бастайтын және иммунитетті жақсартатын денені тазартудың бір түрі.

Қан 100-200, максимум 300 мл дозада шығарылады. Сүйек кемігі сигнал алады және жаңа жасушаларды - қызыл қан жасушаларын, лимфоциттерді қарқынды түрде шығара бастайды. Қан алудың көрсеткіштері әртүрлі болуы мүмкін - интоксикация, атеросклероз, гипертония, бас ауруы. Қазір бұл әдіс Қазақстанда барған сайын танымал бола бастады және оны «хиджама» деп атайды. Бірақ бәріне ақылмен қарау керек.

1. Гипнозбен және дыбыспен емдеу

Көптеген адамдар емдеудің бұл түріне күмәнмен қарайды. Әр ауылдың дерлік өз бақсылары – ақшалары болған. Әрине, олардың арасында алаяқтар мен шарлатандар көп болды, бірақ үмітсіз болып көрінетін науқастарға өмір сүруге мүмкіндік бергендер де болды. Бақсы қобыз тартса, адамдар босаңсып, домбыра тарту, керісінше, көңіл-күйлерін көтеретін. Емдеу музыка, ән, от жағу рәсімдері арқылы ата-баба рухын шақыратын руханиятты еске түсірді. Олар дәл қобыз үніне ағылып келген-мыс. Осындай күйде бөкселер емделушінің жанын іздеп басқа әлемдерге кетті. Айтпақшы, кейбір нұсқалар бойынша «бақсы» сөзі «қарау, көру» дегенді білдіретін жалпы түркі тіліндегі «бақ» түбірінен шыққан. Яғни, бұл сөздің мағынасы «аурудың жанын күту» дегенді білдіреді. Мұндай әдістер жүйке жүйесінің патологиялары мен эпилепсиядағы өмір сапасын жақсартуға көмектесті.

1. Генетикалық аурулардың алдын алу

Қазақ баласына өмірлік жар таңдағанда оның қай әулеттен екенін сұраған. Инцест генетикалық аурулардың жоғары қаупін уәде етті, сондықтан жақын туыстар арасындағы некеге рұқсат етілмеді. Ал жетінші ұрпаққа дейінгі туысқандардың бәрі жақын саналғандықтан, әрбір қазақ өзінің шежіресін – асыл тұқымын жатқа білуі бекер емес еді. Бұл қатаң тәртіпті бұзғандар ауыр жазаға ұшырады. Қазіргі генетиктер бұл мәселеде ата-бабаларымен толықтай келіседі.

Әрине, қазақ медицинасына басқа шығыс дәрігерлерінің, мысалы, Авиценнаның әдістері әсер етті. Қазақ тілінде «аруах» – ата-баба рухы (парсы), «ауа» – ауа (араб), «жан» – жан (парсы) сияқты араб, парсы тілінен енген «емдік» сөздер мен терминдер көптеп кездеседі, «дәрі» – дари (парсы), т.б. Соған қарамастан халық емшілерінің алдын-алу мен емдеудің өзіндік әдіс-тәсілдері мен құралдары аз-аздан жинақталып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырды.