Поэмалар ✍️

1. Жоқшылықта
Ақша қар алғаш жауған қыстың басы,
Көңілсіз көк салбырап қабақ-қасы.
Бекеті Абдыраның ашық дала,
Ақсудың жарғабақты босағасы.
Ышқынған оқтын-оқтын дала желі,
Жаныштап жер үйлерді бекеттегі.
Көшіре айдаланың аппақ қарын
Бүркеді борандата аяз демі.
Салынған сал қорадан аласа үй,
Есіксіз, терезесіз, қараша үй,
Қазандық, көне алаша, тозған қомша,
Жетімсіз жарлы тұрмыс – іштегі күй.
Әйнек жоқ, терезеге тартқан қарын,
Азынатқан босағадан қыс ызғарын.
Төрт жағын төңіректің қар үрлеген,
Жан да жоқ келіп-кетер бірлі-жарым.
Жылтылдап сол бір үйден шыққан жарық.
Кейде өшіп, үзіледі, кейде жанып.
Сол үйде тынбайтұғын мен ғанамын,
Уыстап тамызыққа отын салып.
Сақырлап қазан толы қайнаған су,
Үй-іші қара түнек қаптаған бу.
Қақталып көн үстінде жатыр апам,
Естілмейд үйде дабыр, ешбір у-шу.
Телмірген екеу едік түнді күткен,
Дəмелі секілдіміз бір үміттен.
Қазанда қара судың құр қайнауы,
Айтып тұр үйдің халін азық біткен.
Ақысын жалға жүрген Сахаридың,
Бермеген жартылап та, болмаса тым.
Көшіріп іргесінен Абдыраға,
Бұл үйді тентіреткен Арнай мығым.
Жайсаңбек – кіші інісі Тастанбектің,
Қорғаны жесір кемпір, жетімектің.
Абдыра бекетіне қоса келген,
Қорланып ағайыннан алған кектен.
Палуан қажырлы адам қайраты асқан,
Белдескен көп мықтымен бала жастан.
Жоталы жолбарыстай жойдасын ер,
Жүлде алған талай-талай той мен астан.
Тастемір, Арнайы болыс, Телібай би,
Сайысқа Жайсаңбекті салып ылғи.
Батыры Байғазының Мүсəпір де,
Жайсаңбек он жасынан алатын сый.
Бас қосып ас, жиында халық ана,
Сайысқан əрбір ерді сынға сала.
«Жайсаңбек нағыз палуан, жарайтын ер», –
Дегенді айтар еді солар ғана.
Елдің сол ардақтысы ер Жайсаңбек,
Бекетке туыстарын сүйрете кеп,
Қамы үшін жесір кемпір, жетім бала,
Ел кезіп кеткен еді азық іздеп.
Ал біздің жарлы үйіміз түн күзеткен,
Сарғайдық Жайсаңбекті тосып көптен.
Үй жылытып, құр қазанға су қайнатып,
Ырыздық тілеуші едік күнде көктен.
...Мінеки, ауытқыды түн жарымы,
Көрінбей күңгірттенді от жарығы.
Сол кезде үй жанына жақындады,
Бір дыбыс күртілдеткен тыста қарды.
Жай басқан ауыр жүктен Жайсаңбек ер,
Сартайжан, үй аман ба? Есік қай жер? –
Дей беріп арқасындағы ала өгізді,
Ақырын жерге қойып, бір сүртті тер.
Қарт ана қалтыраған қолын жайып,
«Бұйырсын, адал асы берген ғайып!» –
Деп, бетін сипай бата беріп жатыр,
Қалғандай бір-ақ күнде малға байып...

2. Зорлық
Ақырған аяз кетті, басылды жел,
Ашулы ақ бораннан ашылды жер.
Қар күреп, күресіннен жол салынып,
Қатынап, бір-біріне тасынды ел.
Жалғыз үй жапан дүздің жолындағы,
Бекеттен шеткері бір орындағы,
Елеусіз ел көзіне бір қалыпта,
Өзгермей өте берді өмір-дағы.
Не болды ондағылар, бар ма, жоқ па,
Тіршілік халі қандай, аш па, тоқ па?
Із салып, барып қайту дегендерді,
Бекетте ешкім ойға алған жоқ та.
Әйтсе де көктем шыға басылған қар,
Дегендей: «жария болсын жасырғандар»,
Көзіне ит пен құстың түсе берді,
Күл-қоқыс, сүйек-саяқ шашылғандар.
Жарлы үйден, үрлеу басқан жеке қоныс,
Көбейіп шыққан түтін иіс-қоңыс.
Білініп бірте-бірте бекетке де,
Сөз болып оңды-солды жатты сол іс.
«Жаз бойы жар құлағы жастық көрмей,
Жүретін жарлы кемпір азар өлмей.
Қырық үйден қысқа күнде есік ашып,
Тынбайтын арқан есіп, желбау өрмей.
Неліктен қар түскелі қадам баспай,
Қыдырып ешбір үйден есік ашпай.
Тығылып сыртқа қалай шықпай қойды,
Күн-түні молыққан ба дайын асқа-ай».
Дегендей күңкіл сөзден күннен-күнге,
Көбейіп айтылды ақыр ашық түрде.
Бір жат іс жарлы үйінде бар деген сөз,
Таралып ел ішіне кетті мүлде.
Тараған өсек-аяң осындайдан,
Айтылмай Арнайға да тұрсын қайдан.
Бұл хабар құлағына тиісімен,
Шешілді, – деді Арнай, – менің пайдам.
Қан шеңгел, қайсар болыс, қара ниет,
– Қамдан! – деп шабарманға қақты иек.
Құдайын танымайтын асау кедей,
Арнайдың алдына енді басын иед.
* * *
Абдыра алақандай абыр-сабыр,
Алпарыс, шапқыласу, айқай-дабыр.
Қамаған қараша үйді қырық шақты атты,
Шуласып бір жаяуға дейді «жабыл!».
Көлденең күресінде тұр Жайсаңбек,
– Жалынам, жазығым жоқ, ағайын! – деп.
– Ұрысың қанды балақ, түстің қолға, –
Дейді Арнай, – кете алмайсың малымды жеп.
Жарлыда қора болсын кілет қайдан,
Жөнімен азық жинап етін жайған.
Кесектей қар астына көмген еттен,
Қызарып қан көрінді анадайдан.
Ай топыр есік алдын атпен басып,
Жүргендер сойыл сүйреп, мылтық асып.
Қазбалап қар астына көмген етті.
Жабылып алдақашан алған ашып.
Жайсаңбек жалбарынад жауап қылып,
– Бір маған жабылуға келдің қырық.
Азығын жетім-жесір тартып алдың,
Отырған жан асырап, талшық қылып.
Келген жоқ ешқайсыңа менен зиян,
Десем де бермейсіңдер сөзіме ырық.
Туысым, елім емес, жау болсаңдар,
Кетіңдер біржолата бізді қырып, –
Деді де ашу қысқан арынымен,
Арнайды ат үстінен алды жұлып.
Белбеумен омыраудан қымти ұстап,
Дегенше: «жіберейін жерге ұрып».
Баж еткен дауысымыз тоқтау болды,
Апам мен екеуміздің ара тұрып.
– Ағатай, етке бола елді шаппа,
Ерлікке ерік беріп жазым таппа.
Қорыма ит жейтін бір өлексені,
Болғаны аман болсаң біздің баққа.
Жиылған елдің жақсы адамдары,
Жабылып жұмысың не ағамдағы?!
«Күміс пе күн бетінде жылтыраған?»
Жарлының жанын баққан адал малы.
– Ағатай, «шашпа топырақ – деген, – көпке»,
Шешілер өз жайымен бар болса өкпе.
Азығын қарт анамның алмаңыздар,
Біздің күн көргеніміз елге көп пе.
Арыны əлсіреген Арнай болыс,
Бергендей тілге көніп, сөзге қоныс.
«Шешуге дау аяғын ертіп жүр!» – деп,
Айдауды Жайсаңбекті көрді жөн іс.
Астыртын адамдардан хабар беріп,
Ізінен Жайсаңбектің қылмыс теріп.
Арнайдың ақылымен шақыртылған,
Дау күткен Тұрысбек те отыр келіп.
– Қажыеке, қапа болып ғазиз басым, –
Дейді Арнай, – бойға сіңбейді ішкен асым.
Алдында бір ұятқа душар қыпты,
Мал ұрлап мынау менің жақындасым.
Ағайын Құдай сүйіп, қыдыр қонған,
Болғаннан сізбен қыңыр кім бар оңған?!
Ырысты Маман – əкемнің ұрпағынан,
Ішінде жалпақ қазақ кім бар озған?!
Болғанмен жері-суым өз алдыма,
Арыма ағайындық ой салдым да.
Ұрымды өзім барып алып келдім,
Айыбын əперуге көз алдыңда.
Тұрысбек маңызданып қарқ-қарқ күліп,
«Кім өзі салып жүрген елге бүлік?!
Қасқыр да қас қылмайды малымызға,
Матайдың үш баласы түгел тұрып».
Жайсаңбек қусырулы екі қолы,
Кеудесі керіскедей кекке толы.
Бас иген сəлемін де қажы алған жоқ,
Көкиіп көрмегендей болып оны.
«Жə!» – деді сақал сипап қажы бір кез,
Дегендей өз ойымды ішіңмен сез!
– Артын айт, шаруаның, Арнай мырза,
Бұйымтай бізге келген шешілсін тез.
– Отырмын, – дейді Арнай, – мен де қам ғып,
Әнеки, мал ұрлаушы қолын қан ғып.
Астында аты, иінінде шапаны жоқ,
Қу кедей із-тозы жоқ жүрген қаңғып.
Айыпқа ат орнына тіксін басын,
Өтесін сөйтіп ішкен арам асын.
Жабатын бұл жарлының шапаны жоқ,
Бермесе күңшілікке қарындасын, –
Дегенде қалт түсіп бір қажы есіне,
Қарады Жайсаңбекке ол тесіле.
– Құтқарса Жиенқұлдың қиқағынан,
Емес пе татығаны бір бестіге!
Бұлар сөз берер емес Жайсаңбекке,
Келтіріп жатыр бəрін өздері епке.
Қарсылық бір-екі ауыз пікір айтты,
Жайсаңбек отыра алмай тектен-текке.
– Мен малын қажы аулының ұрлағам жоқ,
Қалайша бұйырдыңдар арам ниетке?
Малының терісін кім танып отыр,
Сөйлессін əкеліңдер бетпе-бетке.
«Айып» деп күңшілікке бере салар,
Шығарған адамым жоқ əзір шетке.
Мүлкіндей қолындағы саудалайсың,
Абайлап, Арнай, сен де сөзіңді епте!
Маманның маңын басып мал алғам жоқ,
Қажыеке, ақты айнытып, қате кетпе.
Ақырын Арнай деді: – Ей, Жайсаңбек!
Көкисің қалай сөйлеп, миымды жеп.
Мамаекең дəулетінің аздығынан,
Отыр ма қажы келіп, пəле іздеп?!
Қажы да қабақ түйген, қашқан сұры:
– Қалжақтап, нені айтасың, – деді, – ұры!
Ар көріп отырсың ба, ақымағым,
Болғанға құтты аулымның қара құлы.
Көнбесе билігіңе – көрсін біраз,
Айдатып жібер бізге! – деді, – мұны.
– Құп болад, – деді оған – Арнай болыс,
Асауға лайықты тегі сол іс.
Сонымен Жайсаңбекті абақтыға,
Апарып, қараңғы үйде берді қоныс.

3 қорлық
Баяғы бекеттегі қараша үй,
Көмілген қар астына аласа үй.
Кеткелі Жайсаңбекті Арнай айдап,
Тартуда жылауменен жаңаша күй.
Сахари отар кеткен жылқышы боп,
Қыс бойы бір айналып келе алған жоқ.
«Бір бала, бір кемпірді асырар!» – деп,
Санайтын Жайсаңбекті көңіліне тоқ.
Басқадай жақын да жоқ жаны күйер,
Жас бала, жаман кемпір басын сүйер.
«Жетім ғой, жесір ғой» деп мүсіркеген,
Жəрдемші болды жалғыз көрші үйлер.
Күн өтті, айлар өтті, уақыт озды,
Хал кетті, ас таусылды, киім тозды.
Қамалған жетім, жесір қараша үйге,
Қайтадан қайыршылық қолын созды.
Қыс қатты, жұт болатын белгісі бар,
Сірескен беті мұздақ – тізеден қар,
Ауылында Тұрысбектің тыныштық жоқ,
Азайып қала ма деп мыңдаған мал.
Шөп тартса, күрек ашса, отар барса,
Бұларға жұмыс қолы керек қанша?
Маманның балалары осыны ойлап,
Шығады көзін ілмей таң атқанша.
Тұрысбек болғанымен қанша үстем,
Осылай Жиенқұлға ісі түскен.
Ешқашан қол жазғысы келмейді бір,
Топ құрап мал қоритын даяр күштен.
Тілегі, талабы бар олардың да,
Деседі: «сəті осылай оралды ма!»
Қажының көңілін аулап, ойын тауып,
Жасамақ өзінше бір той аулында.
Бұл кезде Тұрысбек те бəрін ойлап,
Серпілді көзінде арам ұшқын ойнап.
Жағдайы Жайсаңбектің еске түсіп,
Болды оған табанасты бір шарт қоймақ.
Шақыртып Жиенқұлды өз үйіне,
Сөйледі содан кейін сəл иіле:
«Саған бір қалыңдыққа қыз айттырдым»,
Деді де тоқтады істің жай-күйіне.
– Қамаудан Жайсаңбекті шығарып ал,
Айттырып қарындасын құдалық сал.
Жəне де өзің əбден ойлана кел,
Бермекшісің қаншама қалыңға мал.
Жүрегі Жиенқұлдың мұздап қалған,
Секілді үміттен бір жылу алған.
Үй болып, өз алдына бала сүйіп,
Қайырылып қарағандай дүние-жалған.
Әлгі сөз алды да бар есіл-дертті,
Айрылып ақыл-ойдан есі кетті.
«Қажыеке, қайда айдасаң біз даяр!» – деп
Жиенқұл Тұрысбекке берді сертті.
Сұраусыз Жайсаңбек те жатқан сұлық,
Босанды қамау үйден келіп бұйрық.
«Қажы өзі құда болам депті!» – дейді,
Белгісіз: не жақсылық, не бір қулық.
Білмейді не істерін, Жайсаңбек таң,
Істепті құдалыққа қажы өзі қам.
Тіл алмай, тағы тентек атандырса ел,
Қол ұшын беретұғын табылмас жан.
«Жер қайсы?!» – тағы бір іс бастағанмен,
Сыятын жаман кемпір, жас баламен!
Құрығы Құдайға да жеткен қажы,
Жəбірлер тағы қандай масқарамен.
Қуат бар қайда қашып құтылатын,
Не деймін көрінгенге тұтылатын.
Қажының тілін алмай қарайтыпты,
Десе жұрт тағы мен ғой ұтылатын.
Салмақтап өз басының жай-жағдайын,
Жайсаңбек ой түбіне барған сайын.
Мойындап қарсыласар халі жоғын,
Көнетін құдалыққа айтты ыңғайын.
* * *
«Абдыра, Ақсу беті қатқан көк мұз,
Ақ боран аяқ алсаң жабатын із.
Жалбырап желге етегім жар басында,
Келемін су көтеріп мен сорлы қыз».
Жанымнан жанап өтті екі атты адам,
Біреуі жерден тоқтап төрт-бес қадам,
Асыға аттан түсіп, мені құшып,
Қуанып сүйіп жатыр, – деп, – Саражан.
«Әрі ағам, əрі əкем – ол Жайсаңбек,
Қамаудан шыққаны осы көргені көп.
Жиенқұл қасындағы кейін білдім,
Келіпті құда түсіп кетейін деп».
– Қайттың ба, ағатайым, аман-есен,
Жан көкем, сен екенсің, – «бұл кім» десем.
Сен үшін жаратқанға жалбарынып,
Зар қақтық далада мен, үйде шешем.
«Ол күнде жас екенмін əлі бала,
Толмаған қулық-сұмдық, ақыл-сана.
Аға деп Жиенқұлға құлдық еттім,
Бұл күнде маңын баспай жүрген Сара».
...От жағып, зыр жүгіріп, шайын құйып,
Бір мезгіл құлақ тігіп, сөзге ұйып.
Жарқ етіп жайы келсе жауап қатам,
Жайдары мінезіммен, емес тұйық.
Жиенқұл – жантақ жамбас, шолақ аяқ,
Жантайған жағына оң қолын таяп,
Қадайды қысық көзін маған ұдай,
Күнде ойнап жүрген ашына құрбымдай-ақ.
Бір мезгіл құжырайтып құныс белін,
Жия алмай, сілекейлі дүрбік ернін.
Қызығып қыз құшардай қиялына,
Шайнауды ұмытады шайдың жемін.
Қарт анам – көкірек ауру, күрк-күрк еткен,
Өз-өзін шымшылайды екі беттен.
Айтарға амалы жоқ, ернін тістеп,
Дер едік, – сорақылық мынау неткен!
Таң да атты. Жиенқұлдар атқа мініп,
Қажының ауылына кетті жүріп.
Қасына Жайсаңбек те қоса ілесті,
Қайтпақ па, əлде қалың жайын біліп.
Жайсаңбек сол кеткеннен қайтпады тез,
Қажының қалауына болды да кез.
Отарға жылқы айдасып кете барды,
Кедейде кер қай заңдық жоқ қой мінез.
Күркілдеп көнде жатқан сорлы ана,
Шақырып, деді маған: – Ботам Сара!
Қай, қозықаным, бақытты бол,
Қуанар ештеңе жоқ жүрек жана!
– Апатай, жайын айтшы, болды қалай?
Біреуге болмақшы ма Жайсаң малай?!
Әйтпесе, түндегі бір сұмырай адам,
Сұқтанып отыр еді көзін қадай...
– Я, қарғам, түндегі сол қисық көзді,
Айтып ед бытыстырып бірер сөзді.
Болыпты сені соған атастырмақ,
Келісіп қажы аулында өзді-өзі.
Баж етіп, көн үстінен түстім атып,
Қос қолдап бетті басып қалдым жатып.
«Құдай-ау, менен сорлы жан бар ма?!» деп,
Налыдым қабырғама қайғым батып.
«Құдай-ау, əкемді алдың туа сала,
Атанттың «жесір кемпір, жетім бала».
Тезегін теріп елдің, отын жақтым,
Жоқ болып босағамда жалғыз қара.
Ұмтылып істегенмен қанша талап,
Қолдайтын бір адам жоқ жақын санап.
Дүниенің барлық қайғы-қасіреті
Тұрған ба түгел күтіп, маған қарап?!
Апатай, осы ма еді қорлық деген?
Қорлыққа көндіретін зорлық деген?
Жан шошыр – ақсақ, соқыр бір есектің,
Қорланып, қосағында болдық деген.
Беріп пе ең ақ сүтіңді анам қарғап?
Тауып па ең дүниеге осыны арнап?» –
Деп жылап, ащы үнімді ағыттым мен,
Анамның құлағын жеп, күн-түн сарнап.
Қарт анам қолмен сүртіп көздің жасын,
Тіземде жылап жатты қойып басын.
«Жылама, сабырлық ет, – деді ол сосын, –
Тағдырға жазса осылай, не қыласың?!
Кетесің жылай берсең қор боп жасып,
Қорлықтан құтылмайсың бұлай қашып.
Онан да азат болар жолыңды ізде,
Ақылың мен қайратың судай тасып».
Анамның бұл ақылы ішке қонып,
Әр сөзін ұшқыр қиял отыр жорып.
Көз жасы емес, іспенен бақыт табу –
Көңіліме ұялады мақсат болып.

4 Бекіндім
«У да-шу шақырысқан таңғы тауық,
Көп болды түн ортасы кеткелі ауып.
Күсембай, Павел қартпен үшеуіміз,
Сырластық түні бойы есік жауып.
...Түн бойы Павел аға берген ақыл,
Барады бойға сіңіп тақыл-тақыл.
Өмірдің үміт күнін елестетіп,
Жас жанды ұмтылтқандай апыл-тапыл.
Соңында: «Енді өздерің ақылдас» деп,
Қарт кетті бөлмесіне ұйқысы кеп.
Оңаша отырысып қалдық бірге,
Талпына таңды күткен екі жүрек.
Үнсізбіз екеуміз де, байланған тіл,
«Мен сендік, – дегендей-ақ, – енді өзің біл!»
Көңіл мас, тілге артық сөз оралмай,
Шерткендей үнсіз тілмен жүректер сыр.
Жабырқап қалған көңіл жалын шалып,
Тұрмыстың түрткісінен тотық алып.
Жайдары сабасына келгендей боп
Жылылық тұла бойға жатыр дарып.
Айнымас айтылды ант, берілді серт!
Ыдырап кеткендей бар кеудеден дерт!
«Сақталсын құпиямыз сырт көздерден,
Әйтпесе боп қалармыз дұшпаннан мерт!».
– Саражан, енді осыған белді бекіт,
Қосылсақ тірі жүріп сертке жетіп.
Татымай бір күнгіге ұмытылар,
Бұл күнгі тұрмыстағы кем мен кетік.
Жан қалқам, жасымасқа белді байла,
Айтарсың ағайынға ақыл-айла.
Бірер жыл хат қарасын таныған соң,
Жүрмеспін мен де бекер бұл маңайда!
– Бекіндім, жолың болсын, Күсен жаным,
Болашақ сен деп күтем атар таңым.
Қақтыққан қарақұсқа ілдірмеудің,
Қамдарсың қайда жүрсең, қалқам қамын.
Осындай сертке келіп қос жарлы жас,
Күреспен болашақта қосуға бас,
Қол беріп, қош айтқандай Павел аға:
«Жүрейік, – деді, – Коля, қақпаны аш!»
Көк арба ямщик жеккен тауды беттеп,
Ақсудан малшып өтіп барады ептеп.
Артынан ере тысқа шыққан басым,
Жөнімді ұмытыппын қайта кетпек.
Жағалай Жаркөз деген жардың басын
Сорлыға түсірді алғаш күн шұғыласын.
Ерте ескен таудың таңғы самалымен
Желбіреп тұра бердім жібек шашым.
Көрінбей өскен сорлы күйелеш боп,
Секілді ем көз тартарлық көрігім жоқ.
Енді мен жар басына жайнай шыққан,
Нұр шашқан секілдендім гүл қызыл шоқ.
Сол күні домбырамды тарта бұрап,
Анамнан алдамалап рұқсат сұрап.
Бекетте бір кеш бойы өлең айттым,
Бозбала, қыз-келіншек басын құрап.