Қыстың қатал түні. Ақтөс тағы да аязды, суық түнді дүкен жанында қоқысқа шығарған қораптар арасында өткізіп жатыр. Тұла-бойы мұздап, тоңғаны өз алдына, жарақаттанған аяғы да сыздап ауырып жатыр. Өзі арасында ыңырсып қояды. Көзінен жас ағып тоқтар емес. Иә, ол кәдімгі жас баладай егіліп жылады.

Ол бір кездері бақытты еді. Анасынан туылғаннан бастап, оның жылы, жұмсақ бауырында рахаттанып күй кешті. Өзімен бірге туған бауырларымен күні бойы, ойнап асыр салатын. Туылғанына екі ай өткенде оны бір еңгезердей ер адам қорапқа салып алып кетті. Ақтөс әуелі бұны ойын шығар деп ойлаған. Сөйтсе олай емес екен. Қораптың тербелгені тоқтап, тынышталғандай болды. Бұл құлағын салып тың -тыңдап көріп еді, ешнәрсе естілмеді. Бір уақытта тырсылдаған дауыс естілді де, қораптың беті ашылып ішіне жарық түсті. Көзін ашып, тезірек мына қараңғы қапастан құтылғысы келген Ақтөстің көзі, өзіне мейірімді көзбен үңіліп қарап тұрған балаға түсті. Бұл он жасар Қайсар еді. Әкесі оған күшік сыйлауды бірнеше уақыт бұрын уәде еткен. Бүгінгі туған күніне сол уәдесіне тұрып, сыйлыққа Ақтөсті әкеліпті. Қайсардың қуанышында шек жоқ. Әкесіне ризашылығын бірнеше рет қайталады. Жұмсақ қолдарымен Ақтөсті бауырына қысты, бірден оның төсіндегі ақ түгіне қарап, Ақтөс деп ат қойды.

.....

Өзінің жазғысы келген ойын бір қызғыш дәптерге түсіріп, тұтас толтырып шыққан еді. Осымен негізгі мақсаты да орындалды. Бұл - әлдебір кештің сұлбасы. Оны бір жерге шығара қояйыншы деген де ойы болған жоқ. Тек бұл жазудың не жазу екендігі айқын тұру үшін басына "Қазақ хандығы құрылуының 540 жылдығына арналған бағдарлама" деп жазып қойды. Бағдар етіп 1456 жылды алғаны.
Сонан соң дәптерді қағаздарының арасына салды. Арада аз уақыт өткенде, мектептегі мұғалімдік жұмысының екінші жылының да алғашқы қоңырауы қағылып, жаңа бір оқу жылы басталып кеткен еді.
Үстел үстіндегі тексеріліп қойылған жоспарлардың ішінен өзінің күнтізбелік жоспарын рұқсат сұрап алғалы жатыр еді, оқу ісінің меңгерушісі:
- Бір кеш өткізу ойда жоқ па? - деді.
- Қандай кеш? Әдеби кеш пе?
Мамандығы әдебиеттің маманы болған соң, осылай деп сұраған еді.
- Мейлі, әдеби кеш болсын, басқа тақырыптағы кеш болсын, әйтеуір, бір кеш өткізу ойда жоқ па?
Жас маман болған соң жұмыс істесін дегені болса керек. Кеш өткізу туралы ой нақты жоспарында жоқ еді, бірақ сұрақ қойылған соң, орнықты бір жауап қайтаруы да керек. Осы кезде барып есіне әлгі дәптер түсе кетті.
- .....

Заңгер-оқытушы біліктілігі бойынша өзі әдебиетті оқыған оқу орнынан 4 жыл оқып екінші рет жоғары білім алып шыққаннан кейін, әдебиетпен бірге мектептегі құқықтану пәнінен де сабақ бере бастаған еді. Енді осы пәннен ғылыми жоба дайындатқан шәкіртін аудандық ғылыми жобалар жарысына алып баруы керек. Былтырғы дайындаған шәкірті аудандық ғылыми жобалар жарысынан өтіп, одан әрі облыстық ғылыми жобалар жарысына қатысып қайтқан болатын. Ол құқықтану бойынша аудан оқушылары арасынан облыстық ғылыми жобалар жарысына қатысқан тұңғыш шәкірт еді. Жүлделі орынға іліге алмады. Бұған жұмыстағы қателік себепші болды. Ал мына аудандық ғылыми жобалар жарысына дайындап алып барғалы отырған шәкірті - екінші шәкірті.

Қыс ортасында жауған жаңбыр көлік қозғалысын шектеп тастауына байланысты, бұлар аудан орталығына тек түс әлетінде ғана жете алды. Бұл кезде аудандық ғылыми жобалар жарысы қорғалып кеткен еді. Әдіскер мұның не себепті кешігіп келгенін сұрап алғаннан кейін: "Біз түске дейін құқықтанудан түскен ғылыми жобаларды қарап шықтық. .....

В.А.Сухомлинский былай деген екен «Тек қана ата-аналармен бірге жалпы күш – жігерді біріктіру арқасында мұғалімдер балаларға үлкен адамдық бағыт беруі мүмкін»

Мектеп өмірінде өнегелі істер мен сыпайылық қарым-қатынасқа тәрбиеленген қыздар, ертең еңбек еткенде жақсы жақтарымен көпшіліктің құрметіне бөленуі сөзсіз. Қыздардың бірі жаңадан буырқанған бұлақтың бастауы болса, екіншісі ағысы қатты өзен сияқты, енді бірі момын да жуас, ал енді бірі өткір де өжет.

Бастауыш сыныптағы қыз бала ұқыптылыққа, тазалыққа, үлкенді және достарын сыйлауға, мектепте өзін-өзі ұстауға тәрбиеленсе, 5-8 сыныптар аралығындағы қыз балалар алғашқы кезеңдегі тәрбиені жалғастырады. Қыздардың мінез тұрақтылығын қалыптастыра отырып, инабаттылыққа, әдептілікке, ізет пен мәдениеттілікке тәрбиелеу қажеттілігі тууда. 9-11 сыныптар арасындағы қыз баланы қоғамның белсенді мүшесі екенін ұғынуға, адал достықты, таза махаббатты түсінуге тәрбиелеу. Өнерге, мәдениетке, өткен тарихқа, отаншылдыққа деген өз көзқарастарын тәрбиелей отырып, отбасының алтын арқауы, негізі болуға үйрету. Мейірімділік пен қамқорлық қасиеттерін, яғни ізгіліктерін қалыптастыру. Қыз бала алдында қоғамның, елдің, ұлттың тыныс-тіршілігі барысындағы үлкен жауапкершіліктің тұрғаны олардың санасына жасынан құйып, әдеп пен сыпайылық, тазалық пен адамгершілік нәрімен сусындатып, білікті, білімді, жан-жақты жетілген қыз баланы тәрбиелеуіміз керек.

Адамзат ес білгелі өз ұрпағын тәрбиелеумен келеді, себебі ұрпақ тәрбиесі – ұлттың тәрбиесі. Әркім өз баласын тәртіпті, кішіпейіл, білімді де, еңбекқор болашақта үлгілі әке мен шеше, яки бақытты ата мен әже ретінде көргісі келеді. Сол себепті әрбір ана қыз баласын елге сыйлы, өнегелі болатындай жақсы жағынан көрсем деп өзінің бойындағы өмірден алған тәлім-тәрбиесін үйретумен келеді. Міне, ана есіміне кір келтірмейтін, мақтанышы болам деген қыз баланың ойында анаға деген сүйіспеншілік болуы қажет.

Қыз баланың ұстанар ережесі: .....

- Айнұрды айтамын-ау, - дейді апасы. - Айнұрды айтып отырмын! - дейді сонан соң, "кімді айтып отырғанымды өзің біліп отырсың ба?" дегендей. Бұл - апасының үлкен ағасына қарап дастарқан басында сөйлеп отырғандағы кейпі.

- Ау, біліп отырмын ғой, - дейді ағасы. - Айнұр деген өзімізбен қарайлас
оқыған жігіттер емес пе?

- Сол бала мектепті алтын медальмен бітірді ғой, - дейді апасы.

- Ау, Айнұрлар деген мықты оқыған жігіттер ғой! - дейді ағасы. - Айнұрлар деген мектепте мықты оқыды емес пе?!

- Әне! Оқысаң, сол баладай болып оқы! - дейді апасы. - Ауылдың қарапайым ұлы. Мектепті өзінің білімімен алтын медальға бітіріп шықты.

Апасы соңғы сөзді айтқанда бұлар отырған жаққа қарап отырып айтады. "Осыны сендер үшін айтып отырмын, өздерің бірдеңе түсініп отырсыңдар ма?" дегендей.

- Сол бала қай ғылымның соңына түсті? - дейді сонан соң тағы да ағасына қарап.

А .....

Сыныпқа орта бойлы, дембелше денелі, сәнді киінген қара торы жігіт кіріп келгенде, оқушылар "бұл кім еді?" дегендей, бір-біріне таңданысып қарап қалды. Жігітті сонан соң барып шырамытты. Бұл келіп тұрған мынау сабағын бастағалы тұрған жас мұғалима ұстаздың жұбайы еді. Жігіт жолдасының жанына барып тұрды да: "Қайсысы, қане, тыныш отырмай жүрген?!" - деді. Балалар бір-біріне қарап жымың-жымың етісті. Мәселе түсінікті еді. Бұлар - ерлі-зайыпты жас, тату отбасылар. Екеуі де - жоғары білімді маман. Демек, сыныпқа сабақ беретін жас апай жолдасына сыныптың өзіне қиындық келтіріп жүргендігі туралы аз-маз бірдеңе айтқан болу керек. Ал жұбайын сыйлайтын жігіт оларды ертең барып тәртіпке шақырып бергісі келсе керек. Бірақ балалар бұл жігіттен ығысқан жоқ. Себебі олар сыныпқа ешуақытта да үшінші бір адамның кіріп, араласуға болмайтындығын жақсы біледі. Сыныпта тек мұғалім және оқушылар болады. Мұғалімнің жұмысына ешкім келіп сырттан араласпайды. Мысалы, мына жұбайдың жолдасы осы жерде мұғалім болған жағдайда да.

Рас, кейде өз мұғалімінің мүддесін қорғап, сыныпқа завуч немесе директордың кіретіні бар. Балалар мұның өзінің де артық екендігін іштей сезіп отырады.

Себебі сыныпта басты тұлға - тек мұғалімнің өзі.

- Қойсаңдаршы! - дейді мұндайда қыздар. - Жетті ғой қылжақтарың! Қазір тағы да директор келеді енді.

Сыныпқа директор келе жатады.

- Қайсысы, қане, отырмай отырған?! Еділбаев па?! Бұл класта бірдеңені бастайтын Еділбаев қой?!

- Бәрі, - дейді мұғалима орамалын көзіне апарып. - Ер балалардың бәрі.

- Мынау да ма?! - Директор саусағымен бірінші сыныптың баласындай болып, партадан бойы асар-аспас боп отырған баланы көрсетеді.

- Әй, саған дейін де басынайын дедің бе бізді?! Бұл сыныптың ер балдарын түгелдей колонияға жіберу керек қой. Сонда біледі бұлар мұғалімнің талабына бағынбау дегеннің не екенін! Мектебін сағынып жылайтын болады әлі! Өмір сені бағындырады! Өмір деген саған
мектеп пен мұғалім емес, басыңнан сипап отыратын. Сабағыңызды өткізе беріңіз, - дейді директор сонан соң мұғалимаға. - Бұлармен жеке-жеке сөйлесу керек.

Сынып сол күні тыныш отырады. Келесі сабақта да солай. Ал одан кейінгі сабақта баяғы әуенін бастайды.

Мұғалімнің талабына бағынбаған бір бала кейін өзі жігіт болып, әке атанғанда: "Сол кездегінің бәрі ақымақшылық екен. Мұғалімнің талабына бағыну керек екен. Мектепте он жыл оқисың ба, он бір жыл оқисың ба, сол өзің оқыған мектеп өзің жайлы бір ауыз жылы сөз айтпаса, сол уақытың босқа кеткенмен бірдей", - депті. Өзі оқыған мектебінің өзі жайлы бір ауыз сыртынан айтқан жылы сөзіне қуаныпты.

Әлгі жас мұғалима кейін басқа мектепке ауысып кетсе керек. Оның орнына келген дәл өзіндей жас мұғалима сыныпты шырқ үйіріп алып кетіпті.

.....

Бір әңгімеде мұғалімнің қулығы жайында айтылады. Онда сыныпқа кіріп сабаққа қатысқан директор сыныптан таңданып шығады. Себебі сынып тым белсенді болып кеткен еді. Анығында бұл сынып мектептегі ең енжар сынып болатын. Ал бүгінгі сабақ үстінде олар жүз пайыз қол көтеруден бір танған жоқ. "Ағай, мен айтайын! Мен айтайын!" Және мұғалім "ал, қане, айтып жібере ғой" деген оқушы орнынан тұрып сұрақтың жауабын айтып жіберіп жатыр. Директорды таңдандырған осы жағдай. Бәрін қойшы, ең алдымен, сынып неғып белсенді болып кеткен? Олар неғып қандай сұрақ қойылса да, бәрі түгел қол көтергіш болып алды? Оларға мұндай білімдарлық қайдан келе қалды? Директор осы сұрақтардың жауабын таба алмай басы қатады. Сөйтсе, гәп мұғалімде екен. Мектеп директорының өзінің сабағына кіргелі тұрғанын 5 минут бұрын ғана білген мұғалім дереу сыныпқа жүгіріп келеді де, былай дейді: .....

Қонақтан шыққан масаң тартқан алпамсадай жігіт жолдастарымен әлі де қала түспек ойы бар еді, бірақ шынашақтай ғана жұбайы оған ерік берместен, білегіне шап етіп жабысқан күйі жігіттің жүзін басқа бағытқа қаратып үлгерді. Жігітке жұбайының әміріне еріксіз мойынсұнуына тура келді. Түн көзге түртсе көргісіз қараңғы, оның үстіне жер лайсаң батпақ еді. Нәзік жұбайының алпамсадай, әулетті жігітті сүйеп қалуға шарғасы келмей аяғы бір-екі рет тайғанақтап барып түзелген соң, әлгінде ғана өздерімен бірге қонақтан шыққан, кетіп бара жатқан топ қыздың ішінен өзінің мектептен бірге өскен жан құрбысын көмекке шақырды:

- Сәуле! Сәуле! Бері келші! Жәнібекті үйге дейін жеткізейікші!

Жан құрбы жан құрбыны жолға тастап кете алмады. Аяғы саз балшықтан сырғанай түскен күйі еңісте тұрған ерлі-зайыптылардың жанына келді. Жанына келді де, өзі де нәзік құрбы алпамсадай жігіттің екінші білегіне жармасты. Енді бағыт түзелді. Бағыт алған нысанаға қарай ақырын-ақырын жақындап келе жатыр. Бір қадым ілгері, екі қадым кейін. Жігіт әлсін-әлсін тоқтап, арт жаққа мойнын бұрып тың-тыңдайды да, жігіттердің даусы семген соң, еріксіз екі білегіндегі нәзік жандылардың қимылына бағынып, ілгері аттайды. Жігіттің жұбайы ойлап келе жатыр:

" .....

Мұғалім үстелі мен орындығын балаларға темір пештің жанына жылжытқызып қойдырып алды. Сөйтті де, өзі сол жерге отырып алып сабағын беріп отырды.

Осы кезде мектептің завучы сыныптарды аралап жүр еді. Кезек осы сыныпқа келді. Завуч есікті ашып көрді де, өз көзіне өзі сенбеді. Мұғалімнің үстелі мен орындығы жоқ еді. Завуч ішке бас сұқты. Сонан соң пештің жанында отырған мұғалімді көрді.

- Мұның не? - деді завуч ренжіп. - Үстел мен орындықты орнынан неге жылжытасың?

- Онда тұрған не бар? - деді мұғалім аспай-саспай тура бір завучтың қитығына тигендей. - Кластың ішінде отырмын ғой. Кластың қай жерінде отырып сабақ берсем де дауысым, әйтеуір, балаларға естіліп тұрса болды емес пе?.....

Сейсен мұғалімнің сабақ айтып тұрған баланы онша тыңдай бермейтінін байқап қалды. Ендеше, сабаққа дайындалып келмесе де болады.

Мұғалім бүгін оны тақтаға шығарды. Сейсен қулыққа көшті. Ағайдың айтылған сабаққа аса назар аудармайтынын пайдаланып: "Баяғыда поп болыпты, - деді Сейсен. - Поптың иті көп болыпты".

Ағай бұл кезде сыныптың арт жағында жүр еді. Сейсен осыны пайдаланып, әлгі сөзді қайталай берді:

"Баяғыда поп болыпты, поптың иті көп болыпты".

Мұғалім Сейсенге риза болды. "5"-тік баға қойды. Кезек Сейсеннің парталасы Әнуарға келді. Әнуар да Сейсеннің қулығын қайталап көрмек болды:

"Баяғыда поп болыпты. Поптың иті көп болыпты".

Мұғалім бұл кезде сыныптың алдыңғы жағына келіп қалған еді. Әнуардың не айтып тұрғанын естіп қалды. Жақсылап сыбағасын берді.

- Әңгіме қандай поп туралы?! - деді мұғалім айғайды салып. - Қай жерден ит көріп тұрсың?!

Сейсен қу бұл кезде кітаппен бетін бүркеп алған күйі, Әнуардың мына халіне партаның үстіне жатып алып, бүлкілдеп күліп жатыр еді.

.....