Иә, шын мәнінде солай болды. «Отарқа» жаңадан ашылған тұста қалада кәсіби журналисті ашық күнде шаммен іздесе де табылмайтын. Бірақ Аманкелді аға әдебиеттен аз кем хабары барларды газетке тарта білді. Жассерік Сәдуақас газетке біржола орналасты, редактордың орынбасары болды.

Оған әр басшының табалдырығын тоздыра жүріп, қоярда қоймай үш бөлмелі пәтер алып берді. Екібастұз ауданына қарасты Өлеңті орта мектебінде ағылшын тілінен сабақ беріп жүрген менің әдебиетке деген қызығушылығымды, сөз саптасымды байқап (аудандық байқауға қатысып, баллада оқып, жүлделі орын алған едім) газетке – журналистикаға келуіме бірден бір себепкер болған, осы мамандықтың әліпбиінен бастап тәрбиелеген осы Аманкелді Қаңтарбаев болатын.

Ол жылдары шет тілінің маманы аз, Екібастұз аймағындағы көптеген мектептерде шет тілі оқытылмайды. Екібастұз аудандық білім бөлімінің басшысы Зейнолла Молдахметовтың қарсыласқанына қарамастан екі бөлмелі пәтерді тағы да редакцияның қарамағына алдыртып, мені отбасыммен Екібастұзға әкелді. Ес білгеннен Абайдан бастап, Қабдеш Жұмаділов, Дулат Исабаков, Ғафу Қайырбеков, Мұхтар Мағауиндердің әдеби шығармаларын «Жұлдыз» бен «Жалын» журналдарынан оқып, отбасында ата-анамызбен бірге талдап, талқылап отырғандықтан болар, әдебиетке аса құмар болдым. .....

Әңгіме)

Андақұлдың шешесінің көрші ауылда тұратын сіңлісі қайтыс болып, соның намазына жүретін болды. Кетерінде ол:

- Құлыным, ана қасқа сиыры құрғырды мал өрістен қарсы алып, қораға қама. Далада қалмасын, ұры-қары бар дегендей,- деп қатты тапсырған.

- Апа, ұқтым!- деді бұл сөзін бөліп.

- Қой, көліктен қалып қоярмын, қозғалайын.

Шешесі кеткен соң, ол үйге бір кіріп, бір шығып қара кешті, малдың өрістен қайтар шағын асыға күтті. Ақыры, күн ұясына қонып, өрістен қайтқан малдың тұяғынан көтерілген қара шаң ауылдың шетіне іліккен тұста, бұл да шешесінің сиыр қайырғанда қолына ұстайтын шыбығын алып, малдың алдынан шыққан.

.....

Мақсат Жаппарханұлы айтады:

Ұмытпасам 2008 жылы Семейдегі Шәкерім атындағы университеттегі Шәкерім орталығына біраз тарихи фотосуреттер мен қолжазбалар тапсырдым. Өмірінің соңында анам жазуға отырып, аталарының қолжазбаларын ақтарды. Сексенінші жылдардың ортасында үйге Мұхтар Мағауин, Қайым Мұхамедханов, тағы бір үлкен жазушылар келді. Анам сол кісілерге атамнан қалған қолжазба, фотосуреттерді берді.

Сол жылдарда Шәкерім атаның ақталғаны туралы хабар жетіп, анам марқұм екі күн жылағаны есімде. Жазушылар одағының сол кездегі төрағасы Олжас Сүлейменов анамды шақырып алып: «Қазақстанның қай қаласынан болса да пәтер бергізем, таңдаңыз» дегенде ол кісі Талдықорғанды айтыпты. Олжас аға сол қаладан бір бөлмелі пәтер алып берді. Жалғыз бізге емес, М.Жұмабаев, А.Байтұрсыновтың отбасына үш – төрт әулетке пәтер бұйырды. Сол үйде анамыз атасы Шәкерім туралы көп жазды...

Сонымен Шәкерім ата мен анам Кәмилә Ғафурқызының (Қапыр) туыстығы қандай еді? Кәмилә – Шәкерімнің екінші әйелі Айғаншадан туған Ғафурдың қызы, Шәкерім атаның туған немересі. Анам Кәмилә атам жайлы былай дейтін: .....

Шәкерімнің әкесі Құдайберді - Құнанбайдың үлкен бәйбішесі Күңкеден туған жалғыз баласы. Ақылды, дәулетті адам болған. Құдайбердінің Төлебике (қолы ашық болғандықтан жұрт Дәметкен деп атап кеткен) және Ботантай деген әйелі болған. Дәметкеннен Омар, Мұртаза, Шәке, Шәкерім туған. Шәкерімнің бәйбішесі Мәуеннен Суфиян, Тауфық, Мәйміне, Ғалия есімді екі ұл, екі қыз туған. Суфиянның жеңгелей алған әйелінен Шәмел, одан Бану туған. Осы Бану мақаланың басында біз сөз еткен әнші Құралайдың анасы болып шықты.

Шәкерімнің екінші әйелі Айғаншадан Ғафур, Қабыш, Ахат, Кәмпит (ол жас кезінде қайтқан, Жәкіш (Жәкібала), Гүлнәр мен Зият туған. Ғафурдың Ақлима, Мәкей атты әйелдері болған. Мәкейден Баязит, Ләбиба, Нағима, Кәмилә туған. Жоғарыда анасының естелігін айтқан Мақсат Жаппарханұлы Кәмиланың баласы. Шәкерім ұлы Қабыштың отбасы ашаршылықтың құрбаны болыпты. Шәкерім ұлы Ахаттың әйелдері – Сағила, Қадиша, Бәтима. Сағиладан туған екі бала 1931 жылы Райханның үйінде қайтыс болған екен.

Ахат Шәкерімұлы зерделі, сауатты, ақылды адам болған дейді. Ол Шәкерімнен тараған бірнеше ұрпаққа қамқорлық танытып, олардың білім алуларына жөн сілтеген. Шәкерімнің Айғаншадан туған кенже ұлы Зият нәубет жылдары Қытайға өтіп кеткен екен. Қытайда отасқан әйелінен туған баласы Мереке Алматыда тұрды. Шәкерімнің кенже қызы Гүлнәр 1970 жылы Алматыда қайтыс болған.

Сая Молдайып .....

Шәкерім Құдайбердіұлы 1858 жылы дүниеге келген. Әкесі Құдайберді мен ақын Абай бір әкеден – Құнанбайдан туған. Құдайберді 36 жасында қайтыс болып, жетім қалған 7 жастағы Шәкерімді Абай тәрбиесіне алып, оқытқан. Шәкерім 5 жасында хат таныған, 9 жасынан бастап өздігінен жүйелі түрде оқып, білімін көтере берген. Әдебиетті, тарихты, географияны, жаратылыстану ғылымын, физиканы, сөз өнерін, музыка өнерін оқыған. Дене еңбегімен айналысқан, шеберлікті үйренген. Ұлттық киімдердің үлгісін жаңарту, ас пісіру, көшпелі ел жағдайында, қыста қар үстінде шырпысыз от жағу, үй-үйдің, іргелес қыстаулардың арасында сымды қатынас орнату сияқты тұрмыс мәдениеті жөнінен халыққа өзі тапқан тәсілдерін ұсынған. Ауырып, сырқаттанғандарға медициналық жәрдем көрсеткен. Лев Толстойды ұстазым деп соның өнегесін қолданып, егін салу, шөп шабу, мал бағу кәсіптерін меңгерген.

Шәкерім Құдайбердіұлы 16-17 жасынан бастап Абайдың ықпалымен өлең жаза бастайды. Ел аралап, тарихи деректер жинап, шежіре жазады. Батыс пен шығыс елдерінің әдебиетіне көз жібереді. Пушкин мен Толстойды, Некрасовты, ал шығыста Қожа Хафиз, Наваи, Физулиді жоғары бағалаған екен. Пушкиннің, Некрасовтың, Толстойдың қырдағы насихатшысы болып, олардың шығармаларын аударады. Толстойдың философиясына еліктеп, күшке қарсы бармау, қауымнан қашып жалғыздану, ұмытылған адам болу жолына түсіп, көп қайшылықтарға ұрынады. Осы жалғыздануы оның өмірінің соңындағы қайғылы жағдайға ұрындырды. .....

Қазіргі заман талабына сай, жан-жақты жетілген, бойында ұлттық сана мен ұлттық психология қалыптасқан, имандылық әдебі, парасаты бар ұрпақ тәрбиелеу, өсіру, білім беру, бүгінгі таңда отбасының, балабақшаның, барша елдің, алықтың міндеті.

Нұрсұлтан Назарбаев

Мақсаты: Халық ауыз әдебиеті шығармашылығымен таныстыру. Көркем әдебиетке қызығушылығын арттыру. Балаларды халық ауыз әдебиеті мен танымдық көркем әдебиет шығармашылығымен таныстыру. Әдеби шығарма кейіпкерлерімен салыстыра отырып айнала қоршаған әлем, адами сезімдер мен адами қарым-қатынас туралы пікірлерін білдіруге, ойын ашық жеткізеге үйрету.

Жоспары:

І. Кіріспе

Халық ауыз әдебиеті – өмірдің айнасы, тәрбиенің таптырмас құралы.

ІІ. Негізгі бөлім

Халық ауыз әдебиеті – халықтың рухани асыл қазынасы. .....

(Аңыз)

Шөл далада шөліркеп өмір кешкен,

Арабтарды жәһилия айырды естен.

Адам деген атауы қалса дағы,

Қараңғылық түнекте өніп-өскен.

Ада болған иманнан, рухтан да,

Адасқандар ақ жолдан мұны ұққан ба?

Күпірлік пен азғындық құныққанға.

Адам адам болудан қалған заман,

Шіріктің, надандықтың аулынан.

Малша өрген ояна сап тұрып таңда,

Ат басын бұрғызатын күпірліктен

Түбіне жететұғын сәулелі адам.

Туса деп тілесе де тілін тістеп,

Зорлық пенен қорлыққа өзін күштеп.

Көндірген құл да болған, күң де болған,

Күрсініп күңіренген тынып іштен. .....

Сандаған жылдар бойы кеңестік кезеңнің шілтерлі шымылдығы өскелең ұрпақтың көзінен таса, санасынан аулақ ұстауға тырысқан. Шәкәрім Құдайбердіұлының есімі әдебиет әлеміне қайта оралуы, оның шығармашылығы мен әуелден - ақ азды - көпті таныс аға буын өкілдерін ақыр соңында әділеттің салтанат құрғанына тәуба дегізсе, жаңа талап жас өскіндердің санасын дүр сілкіндіріп, таным көкжиегін кеңейте түскен, солай болу да заңдылық еді.

Осы тұрғыда философия ғылымдарының кандидаты Асан Омаров: «Бүкіл алаш жұрты Шәкәрімді рухани ұстаз, екінші Абай деп құрмет тұтқан»,- дейді. Сол құрметке арада өткен белгісіздік жылдары да көлеңкесін түсіре алмады. Ақын Шәкәрім есімі ақталғаннан кейін көзі тірісінде иеленген өзінің тарихи тағына қайта жайғасты. Бұл тұста оны кейбір қалам ұстағандар: «Шәкәрім ә, дегеннен – ақ не жазса да өзінше жазған, тіпті ақын ретінде қалың қауым Абай екеуін қатар таныған»,- десе , енді бірі Шәкәрімнің алғашқы өлеңдерінен Абайдың тіл мәдениеті, сөз үлгісі анық байқалатынын айтады.

Күні кешеге дейін кеңестік кезең қалыптастырған бір ізділіктен арылып, Абай және оның ізін ала шыққан ақындардың шығармашылығы төңірегінде пікірдің сан алуандығы қалыптаса бастағанын байқаймыз. Бұл, біздіңше, аз олжа емес. .....

Мына жарық дүниеге келген әр адамның діттегені болып, ойлағанның орайы келіп, асығы алшысынан түсіп, қайғы - мұңсыз өмір кешуі ежелден - ақ екіталай дүние екені талас тудырмасы анық.

Алайда «біреудікі біреуге қыз көрінер» демекші әр тағдыр иесісі өз басына үйірілген сәтсіздіктің қара бұлтын ғана көріп, айнала төңірегіндегі адамдардың тағдыр - талайына жете мән бермеген. Олардың да шуақты күндерімен қатар басына бұлт үйірілген сәттері аз болмайтынын есепке ала бермейді. Ең бастысы, өз басындағы сәтсіздіктің бастау көзі қай тұста, оған не себеп екендігіне ой жүгіртіп жатпайды.

Қиыншылыққа қарсы тұру, оған қарсы күресу қаперіне кіріп шықпайды. Содан барып тәңірге, қала берді жарық дүниеге өкпе артады. «Жалған дүние...» осы бір сан көкіректі жарып шыққан өкініш пен өксікке толы сөз тіркесі атам заманнан - ақ ауыздан - ауызға, құлақтан - құлаққа жетіп, тілдік қордан берік орын алған.Оның елден елге, жерден жерге тарауына өмір жайлы толғақты ойларын жырларына арқау еткен жыраулар мен ақындардың да үлесі аз болмаса керек.

.....

Адам өліміне әкеліп соғатын кез келген билер шешіміне мен қарсымын. Ол адамдыққа, адамгершілікке жатпайды.

Автор

Адал махаббаттың құрбаны болған ғашықтардың жан түршігерлік өліміне әкеліп соққан билер шешімінің нүктесі - Еңлік пен Кебектің мойнына арқан салып, екі аттың құйрығына байлап алып, сүйреп, "Матайлап" ұрандатып шауып-шауып төбеге төмпешік жасап тынды. Тіпті адам түгілі, жыртқыш аңда өз баласына өлім тілемейді. Бұл жаза өте қате шешім еді.

Қай заман, қай ғасырда болмасын екі жастың бақытты болғанын қаласа жүрегінде мейірімі, басында тауықтың миындай ақылы болса шешім шығарған билер өлімге кеспес еді. Осындай өлімге әкеліп соғатын билердің ауыр шешіміне себеп - ауылда қалған билердiң сұңғыла Қараменде дәл басып айтқан “менмендiгiнде” және бозбалалардың (матай жағы) жалған намысшыл кеудемсөқтығында. Терең ойсыздықпен, асығыс ақылсыздық арқасында ғашық жандардың өмірі қыршыннан қиылды. .....