Бұрынғы заманда бір ханның перзенті болмай жүргенде, әйелі жүкті болыпты. Ол босануға таянған уақытта хан уәзірлерімен аңға шығып кетіпті. Әйелі ұл туса, сүйінші сұрай келген адамның басынан төмен алтын құятын болып уәде қылады. Бір күні ханның әйелі толғатыпты. Онымен бірге, үйіндегі малшының әйелі де толғатыпты. Екеуі де ұл табады. Бір жеті өткеннен кейін ханның баласын өз бесігіне, малшының баласын өз бесігіне салады.

Ханның баласының аты Жалайырхан, малшынын баласының аты Сағат болады. Жалайырхан да, Сағат та жетіге толады. Екеуін де мектепке береді. Жалайырханнан кейін Сағатты да хан жақсы көреді. Хан бір күн қиял құшып отырады да, екеуін де шақырып алады. Екеуінің де бетінен сүйіп, екеуін де жақсы атқа мінгізіп, қаншама нөкер ертіп, аң аулауға шығады. Әр күн осылай етіп, хан сонымен қызықтап жүреді......

Ерте, ерте заманда дін, мұсылман аманда бәйбішесі ертерек өлген, өзінің де жәй-шамасы өлерменге келген бір шал болыпты. Шалда азғантай ғана қой, ешкі малы болыпты. Ол малды үш баласы жаяды екен. Соның өзіңде ол малды үшеуінің кішісі жаяды екен. Үлкен екеуі еріншек, жаны аяулы екен.

Байқұс шал ауырып қалады. Ауырған соң өлетін уақыты жеткенін біліп, үш баласын шақырып алады.

Сонда шал бүй дейді:

— Қарақтарым, мынау дүниені түп-түгелімен бір құдай ғана билейді. Ол сенің өз бұйрығынан қашқаныңды сүймейді. Ол ешкімге басын имейді. Жақсылық жерде қалмайды, иман отқа күймейді. Мен де жартысын кештім мынау жалғанның. Бірақ біреудің бір сабақ жібін алмадым. Нашардың көз жасына қалмадым......

(жеті хикаядан құралған ертегі)

Бірінші хикая

Мұнда айна мен оның сынықтары туралы сөз болады.

Кәнекей, бастайық. Ал ертегімізді тамамдаған уақытта біз қазіргі білгенімізден көп білетін боламыз.

Бір сиқыршы адам өмір сүріпті, өзі жауыздың жауызы, барып тұрған дию болса керек. Бірде оның көңілі керемет көтерілді, өйткені бір айна жасаған еді, барлық жақсылық пен әсемдік атаулы бұл айнаға сәулесі түскен сәтте-ақ ғайып боп, мейлінше кішірейіп кетеді де, барлық жамандық пен ұсқынсыздық бірден көзге түсіп, бұрынғысынан да жексұрын болып шыға келеді. Ғажап сұлу көріністер онда піскен қарын құсап құрысып, ал адамдардың небір абзалдары құнысып көрінеді, әйтпесе олар аяқтары аспаннан кеп тұрғандай, құрсақтан мүлдем жұрдай бірдемелер болып көрінеді. Адамның бет пішінінің бұл айнада бұзылып......

Ерте, ерте, ертеде бір ханзада болған екен, оның қайтсем де ханшаға үйленем деген асыл арманы бар көрінеді, тек нағыз ханшаға. Міне, ол сол себепті дүниенің төрт бұрышын түгел кезіп шығады, алайда өзі ойлағандай ешкім ұшыраспайды. Ханша дегендерің толып жатыр, бірақ нағыз ханша ма екен солар?! Осы арасын......

— Бай - Соғды хакім қайда? Хантығайдың аққуы қайда? – деп сұрады Бұрым хан өзінің сарай қызметшілерінен.

— Менің мемлекетімнің даңқы және мақтанышы көзіме көрінбеуі неліктен? Қуаныштың мөлдір тамшысы, жұбанышымның жылы жымиысы, ар-ожданымның мөлдір нұры Хантығайдың аққуы - Бай - Соғды хакім қайда?

Бұрым ханның салтанатты шатырына......

Ертеде бір хан болыпты. Ханның аты Сұмырай екен. Ол: «Елде жоқ зат өзімде бар болса екен, менде бар зат ешбір адамда болмаса екен», – деп ойлапты. Осы мақсатын іс жүзіне асыру үшін Сұмырай хан кімнің жақсы аты, асыл жиһазы, қымбатты мүлкі болса, барлығын да тартып алып, өз қазынасына сала беріпті, сала беріпті. Сонда да көзі тойып, көңілі толмапты. Ол бір күні жалғыз отырып:

— Осы мен мал, жиһаз, қазынаны қанша ала берсем де халықтың малы да, қазына, жиһазы да бір бітпей қойды. Құлақ естіген жердегі жақсы ат, асыл кілем, қыран бүркіт, жүйрік тазы, асыл жиһаздың бәрін де жинап алдым. Енді мұндай асыл қазына тек жалғыз менде ғана шығар деп талай рет ойладым. Бірақ жақсы ат та, асыл зат та бір таусылар емес. Менде бар зат халықта да бар болып шыға келеді. Мен құралайды құрықпен ұстайтын бәйге атын алып қойсам, оның орнына тағы сондай бір қарапайым адам ұшқан құсты құтқармайтын тұлпар өсіріп мінеді.......

Бұрынғы өткен заманда көденің көгерген жасыл кезінде, жерге қар жаумай, жердің түрі кілемнің түріндей жайқалып түрленіп тұрған уақытта, өзендердің сулары орта түспей, Жайсаңның көлі мұхит дариясындай үлкен көл болған мезгілде, бір Итбай деген хан болыпты. Итбайды шешесі тапқанда, күндіз екені де, түн екені де белгісіз болыпты. Егерде мұны тапқаны күндіз болса, күн сәулесі көрінбеген қараңғы болса керек. Күннің сәулесі көкте де көрінбейді, жерге де түспейді, жақын тұрған тауларды да қыздырмапты. Алыстағы даланы да жарық қылмапты. Күннің бір сәулесі тым болмаса Итбай ханның туған үйіне де түспепті.

Егерде туған мезгіл түн болса, көкте ай, жұлдыздар да көрінбеген шығар, бұлардың біреуі де Итбайға қарай......

Қарахан қырык уәзірімен бір жерге сейілге шығыпты. Сейілге шыққанда қырық уәзірдің қасында қырық кісі бар екен. Көп кісі сейілге шығып жолда келе жатқанда Қараханның қамшысы қолынан түсіп кетеді. Сол арада көп кісі бөгеліп, қырық уәзір мен қырық кісі аттан түсе қалып ханның қамшысын әпермекші болады. Тигені қамшыны әпереді. Тимегені тек ұмтылып, бәрі де ханға құрмет қылады. Сол кезде Қарахан ат үстінде тұрып ойлап:

— Апырау, бір қамшы үшін қырық уәзірім мен қырық кісі бірдей түсіп құрмет істегеніндей мен сонша қадірлімін бе, мені халық жақсы құрметтейді екен ғой, – дейді.......

Бұрынғы заманда бір хан халқын жинап, жарлық шашады:

— Менін жасым болса ұлғайды, төрімнен көрім жуық, менің орныма хан сайлап алыңдар, – дейді.

— Тақсыр, хан өлсе, ханның баласы хан болады, баласыз емессіз ғой, балаңыз хан болады, – дейді.

— Ал, ендеше, балам бүгіннен бастап хан болады, соған бағынасыңдар, – дейді хан. Баланың әке-шешесі өліп, арулап қояды. Бала бірнеше жыл хан болып тұрған соң халқына айтады:

— Ержеттім енді үйленгім келеді, – дейді.......

Ерте заманда аңшылықпен күнін көрген бір кемпір мен шал болыпты. Бірақ өмір бойы бір перзентке зар болып жүріпті. Күндерде бір күн кемпір жүкті болып, қыз тауыпты. Арасына бір жыл аралатып тағы жүкті болыпты. Бұл жолы ер бала туыпты. Сөйтіп, кемпір-шал баласының атын Самарқан қойыпты. Міне, осымен Самарқан өсіп, ержете бастайды. Әке-шешесі оны жанындай жақсы көреді. Ол бала өскен сайын ақылды болады. Неше түрлі өнер шығарады. Жасы толғаннан......