Бір тәуелсіз айнымалыларға арналған жоспарлар.
«Шынайы» тәжірибелік зерттеу жоспары басқалардан мынадай маңызды белгілері бойынша ажыратылады (ерекшеленеді).
1) Эквивалентті топтарды құрудың стратегиясының бірін қолданумен, көбінесе- рандомизацияны;
2) Тәжірибелік және ең кемі , бір бақылау тобының болуымен ;
3) Тәжірибені тестілеумен аяқтау және тәжәрибелік әсер алған топ(Х1) мінез-құлқын әсер етуді топпен (Х0) салыстырумен жоспардың классикалық варманты 2 тәуелсіз топқа арналған жоспар б.т. Психологияда тәжірибені жоспарлау ХХ1 ғасыр алғашқы он жылдығынан бастап қолданыла бастады.
Бұл жоспардың негізгі үш түрі бар. Оларды суреттеу кезінде Кэмпбел ұсынған символизацияны қолданамыз.

5.1- таблица.
1. Эксперименттік топ R Х О1
2. Бақылау тобы R О2

Бұл жерде R- рандомизация, Х- әсер ету, О1- бірінші топты тестілеу, О2- екінші топты тестілеу.
1) әсер етуден кейін тестілеген екі рандомизацияланан екі топқа арналған жрспар. Оның авторы – әйгілі биолог және статистик Р.А.Фишер. Жоспар құрылысы 5.1. таблицада көрсетілген.
Эксперименттік және бақылау топтарының теңдігі бұл жоспарды қолданудың мүлде қажетті шарты болып табылады. Көбінесе топтың эксперименттілігіне қол жеткізу үшін рандализация процедурасын қолданады. Бұл жоспарды зерттеушілерге алдын-ала тестілеу өткізуге мүмкіндік пен қажеттілік жоқ болған кезде қолдануға кеңес беріледі. Егер рандонизация сапалы өткізілсе, онда бұл жоспар ең жақсы б.т , артеларактың көзінің басым көпшілігін бақылауға мүмкіндік береді, одан басқа, ол үшін дисперсиялық талдаудың әртүрлі варианттары қолданылған.
Рандомизация немесе топтарды теңестірудің басқа процедураларын өткізгеннен кейін эксперименттік әсер ету жүзеге асырылады. Қарапайым вариантта бар болғаны екі ғана тәуелсіз айнымалының градациясы қолданылады: әсер ету бар, әсер ету жоқ.
Егер әсер етудің 1 деңгейін қолданбау керек болса, онда бірнеше эксперименттік және бір бақылау топпен жоспарлар қолданылады (әсер ету деңгейінің саны бойынша).
Егер қосымша айнымалылардың біреуінің әсер етуін бақылау қажет болса, онда 2 бақылаутоптары мен 1 тәжірибеліе топпен жоспар қолданылады. Мәліметтерді өңдеу математикалық статистика үшін дәстүрлі бағалауды қолдануға алып кееді. Өңдеу интервалды шкаламен өткізілетін кездегі жағдайды қарастырайық. Топтың орташа көрсеткіштігін айырмашылығые бағалау үшін Стьюденттің t-критериін қолданады. Эксперименттік және бақылау топтары аралығындағы өлшенетін параметірінің түрленуіндегі айырмашылығын бақылау F-критериінің көмегімен өткізіледі. Сәйкес продцедуралар психологтарға арналған математикалық статистика оқулықтарда нақтырақ қарастырылған. ....

Эксперимент – психологиядағы негізгі зерттеу әдісі болып табылады. Эксперименттің (зертханалық зерттеудін) қолданыла бастағанына бір ғасырдам астам уақыт өтті. Эксперименттің басқа әдістерден маңызды артықшылығы-зерттеушіннің керекті құбылыстардың көрініс беруін тосып отырмай, оны өзі туғызатындығында. Эксперименттің зертханалық және табиғи эксперимент деп екі түрге бөлінеді.
Зерттеу алдында тұрған міндеттеріне байланысты және зерртеу кезеңіне байланысты экспериментті жүргізудің келесі кезеңдері анықталған:
I.кезеңде зертеуші өз пәні бойынша бұрын жзазылған әдебиеттерге шолу жасап,қай тақырып бойынша озат тәжіриеден алынған оқу тәрбие үлгілері бар екенін анықтап,оларды қолданады,егер білім сапасы котерілмесе,онда оқушының қандай жеке тұлғалық сапаларын өзгерту керектігін анықтап,іс-шараларды жоспарын жасайды.
II.кезең Экспериментке дайындық
Бұл кезеңдегі зерттеушінің міндеттері:
1.Экспериментке қатысатын оқушылардың санын анықтау.
2.Эксперимент өтетін мектепті,сыныпты таңдап алу.
3.Эксперименттің кезеңдерін белгілеу
4.Оқушылармен әңгімелесу.
5.Сынып туралы пән мұғалімдерінің пікірін білу.
6.Жаңа әдістеменің жарамдылығын білу үшін зертханалық эксперимент өткізу.
7.Оқушылардың үлгерімінде және тәртібінде болған оң өзгерістерді айтуға негіз болатын өлшемдерді белгілеу.
III.кезең Экспериментті өткізу
Эксперимент өтетін сынып оқушылардың бастапқы деңгейін білу үшін пән мұғалімінің сабағын бакқылау,оқушылардың іс-әрекетін,реакцияларын күнделікке жазу,кемшіліктерін анықтау,өз қорытындыларының шындыққа сәйкестігін білу үшін мұғаліммен әңгімелесу,мұғалімнен балалар туралы ақпарат алу,т.б. жұмыстар жүреді.Оқушылардың белгілі бір сапасын:зейінділігін,есте сақтау қабілетін,тәртібін,т.б.қалыптастыру үшін шаралар жүйесін жоспарлап,мұғалімдер семинарына қатысу,жаңа технологиялар бойынша сабақ беру,не тәрбиелік іс шара өткізу,оқушылардың білім деңгейлерін,тәртібін,сабаққа қатысын,т.б.бақылау өткізу.
IV.кезең.Эксперименттің нәтижелері мен гиптезасын салыстыру.
Эксперимент оның нәтижелерін талдаумен аяқөталады.Талдау кезінде гипотезаның дұрыс және қате жерлері айтылады.Ол үшін зерттеуші өзінің жетістігін эксперименттің басындағы оқушылардың деңгейімен салыстырады.Егер нәтиже бұрынғыдан да төмендесе,онда эксперименттің пайдасының жоқ болғаны.Ал оқушылаердың 80-90% деңгейі жоғары болса,онда эксперименттің пайдасы бар.
Оқушылардың кемшілігінің 10-20% жеке жұмыстар арқылы жоюға болады. ....

Адам анатомиясын зерттеген жаратылыс-танушылар мен дәрігерлер ежелгі дәуірлерде -ақ психикалық құбылыстардың ми қызметімен байланыстылығы жөнінде болжам айтқан, әрі психикалық сырқаттарды сол ми қызметінің бұзылу салдарынан деп топшылаған. Мұндай пікір, көзқарастарға жарақат немесе сырқаттан зақымданған адам бас миына бақылаулар негіз болған. Осындай сырқаттарға кезіккен адамның психикалық қызметі күрт бұзылысқа келеді: көзі көрмейді, құлақ естімейді, ес, ойлау, сөйлеу қабілеті кемиді, кейде өз қозғалысын басқара алмай қалады және т.б. Осы психикалық әрекет пен ми жұмысының арасындағы байланысты ашу психиканы ғылыми зерттеудегі негізінде қандай физиологиялық механизмдер жатқанын түсіндіріп бере алмайды.
Психологиядағы бұл ғылыми мәселе өз шешімін барша психикалық іс - әрекет түрлерінің рефлекторлық сипатына байланысты ғана табуы мүмкін. Бұл проблеманы айқындауда орыс ғылыми - психологтары М.М.Сеченов (1829-1905) пен И.П.Павлов (189-1936) көп еңбек сіңірген. М.М.Сеченов өзінің әйгілі «Бас ми рефлекстері» (1863) еңбегінде рефлекторлық принципті адамның бас миы қызметіне, одан әрі барша психикалық іс -әрекетіне жая қолданды. Ол «адамның бүкіл саналы да санасыз (астарлы) өмірдегі әрекеттері өзінің туындауы жағынан рефлекстерге байланысты, немесе рефлекстік әдіс», - деп жазған. Бұл психиканы объективті түсінудегі алғашқы қадам еді. Бас миы рефлекстерін шұқшия талдай отырып, Сеченов оның басты үш байланыс бірлігін анықтады: бастапқы бірлік жүйке қозуы процесінде миға сезімдік қозуда, онсыз ешқандай ой өрістеугі мүмкін емес», - деп жазды. Срнымен бірге ғалым сыртқы жаәдайлар әсерлері, барша өмір тәжірибесі қамтылады. Осылайша И.М.Сеченов рефлекстің миға байланысты бірлігін оның табиғи бастауынан және ақырынан бөліп, оқшаулау орынсыз екенін көрсетіп берді.....

Нерв жүйесінің қызметінің негізі – рефлекс. Рефлекс деп сыртқы ортаның тітіркендіргіштерінің әсеріне нерв жүйесінің қатысуымен организмнің берген жауабын айтады. Рефлекстің пайда боуына қажетті уақытты рефлекс уақыты немесе рефлекстің латентті кезеңі деп атайды. Жүйке жүйесінің рефлекстік қызметіне бапйланысты организм сыртқы және ішкі ортаның әсерлеріне тез жауап береді. Барлық рефлекстер дененің бір жеріне – рефлекс аймағына – тітіркендіргіш әсер еткенде пайда болады. Рефлекс аймағында тітіркендіргіштің әсерін сезетін сезгіш рецепторлар орналасады. Рефлекстің болмысына байланысты рефлекстер қорғаныс, ас қорыту, тамақтану, зәр шығару, жыныс, тыныс, жүрек – қан тамырлар рефлекстері болып бөлінеді. Қозудың орталық жүйке жүйесі арқылы өтетін жолына байланысты жұлын, қыртыс, мишық, сопақша ми, таламустық, гипоталамустық болып бөлінеді.
И.П.Павлов барлық рефлекстерді шартты және шартсыз рефлекстер деп бөлген.
Рефлекторлы доға, оның бөлімдері. Рефлекс кезінде қозудың жүретін жолын рефлекторлы доға деп атайды.Қатысатын нейрондардың санына қарай рефлекторлы доға қос нейронды, үш нейронды және көп нейронды болып бөлінеді. Рефлекторлы доға бірнеше бөлімнен тұрады.
1. Сезгіш бөлім. Мұнда орналасқан сезгіш рецепторлар тітіркендіргіштің әсерін қабылдауынан қозу пайда болады.
2. Афференттік жол рецепторларда пайда болған қозуды орталық жүйке жүйесіне тасиды.
3. Нерв орталығы. Орталық жүйке жүйесінде орналасқан, белгілі бір қызмет атқаруға бейімделген нейрондар тобы орталыққа келген қозуды талдап орталық жүйке жүйесінің жауабын тудырады.
4. Эфференттік жол орталық жүйке жүйесінде пайда болған жауап қозуды эффекторға әкеледі.
5. Эффекторлар орталықтан келген қозуға байланысты қызмет атқарады.
6. Эффектордың рецепторлық құрылымы.жұмысшы мүше қызмет атқарғанда ол мүшенің биохимиялық және электрлық өзгерістері пайда болады.Осы өзгерістерді мүшеде орналасқан сезгіш рецепторлар қабылдап, мүшенің жағдайына байланысты оларда қозу пайда болады.
7. Эффектордың эфференттік жолы. Эфектордың рецепторында пайда болған қозуды сол мүшенің эфференттік нерв талшығы қайтадан орталық жүйке жүйесіне, оның нерв орталығына жеткізеді. Мұндағы нерв орталығы келген қозуды талдап, жұмысшы мүшенің қызметін тоқтатып немесе қажеттігіне қарай жалғастыратын жауап қозу пайда болады. ....

Эмоционалды толқу күйі- адамның уақыты тығыз болған жағдайда маңызды шешім қабылдағанда, емтихан уақытында, басшымен сөйлескенде, жақын адаммен қарым-қатынасты анықтағанда пайда болады. Эмоционалды толқу кезінде адамның психологиялық күйі мен сөйлеу тілінің барлық компоненттері бұзылады.
Э.Л. Носенконың зерттеулерінің нәтижесі көрсеткендей, эмоционалды толқуға келесі сипаттамалар тән:
1) Адам толқып тұрған кезде қатты сөйлеуді немесе жай сөйлеуді. Сөйлегенде демалулар жиі болады және сөйлемдерді аяқтамайды.
2) Үзілістер көп болады, үзіліс кезінде көптеген еріксіз дыбыстар шығарады (ээ, кх, мм, ух, гм). Бұл дыбыстар қалыпты күйдегі адамдармен салыстырғанда 50% көп.
3) Сөйлеу тілінің грамматикалық жағыда өзгереді. Етістік пен бастауышты көп қолданады.
4) Сөйлеу тілінің лексикалық жағы өте қарапайым болады, қысқартылған сөздерді көп қолданады.
Бір сөзді немесе сқйлемді қайталайды (персеверация)

Егер адамға эмоционалды толқу кезінде ассоциативті эксперимент жүргізсек, біз оның қалыпты күйде өткізген эксперименттің айырмашылығын көреміз. Егер қалыпты жағдайда адам бір сөзге баяндауышты қолданса, ал эмоционалды толқу күйінде бір сөзге зат есімдерді қолданада.ы
Таңқаларлық бір жәй әртүрлі зерттеушілердің қабылдау жылдамдықтары әр түрлі болады. Мысалы: егер зерттелуші ынжық (тормоз) болса бұл адамдар сөйлемнің соңғы бөлігін жақсы есте сақтайды.
Ал қозғыш типтегі адамдардың қабылдау реакциясы шапшаң және сөйлемнің басын жақсы есте сақтайды.....

Қазақстан өзінің дамуының қиын сәттерін бастан кешірді. Өтіп жатқан жағдайлардың нақтылығын бағалай отырып, Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі мен оның элементтерінің:білім беру, әлеуметтік қорғау, тұрғын–үй және денсаулығын қорғаумен қамтамасыз етудің мазмұнын ашу өте қиын. Қазіргі кезде журнал, мақала сипатындағы әлеуметтік жұмыстар өте көп, бірақ осы ғылыми пәннің даму тарихын, қалыптасуын және күйін қарастыратын теориялық жұмыстар жаңадан қалыптасып жатыр. Әрине, отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстардың өз тарихы, өз бастауы бар. Шетел және Ресей зерттеушілері әлеуметтік жұмыстардың дүнижүзілік ағымдағы жүз жылдықтағы 90- жылдардың екінші жартысында басталғандығын айтады, бірақ бұл мүлдем дұрыс емес. Әлеуметтік жұмыстар қиын жағдайда қалған адамдарға қолдау көрсету, оларды қорғауға бағытталған іс-әрекет түрі ретінде адамдық қоғам пайда болып, дамыған сәтінен бастап пайда болды.Әр кезеңде кем бағал, мүгедек жандарға көмек, қайырымдылық көрсету, үнемі орын алып отырды. Қазақ халқының салт -дәстүрі, рулық қауым, туыстары жоқ кедей жандардың басқалардан қайыр көмек сұрауына жол бермедi.
Ресейде әлеуметтік жұмыстар 19 ғасырдың аяғы 20 ғасырдың басынан бастап қана кәсіби қызмет түрі ретінде қалыптасты. Әлеуметтік қызметкерді- кәсіп, маман ретінде ресми таңып, отбасымен жұмыс жүргізетін әлеуметтік қызметкер лауазымын мемлекеттік ресми құжаттарға енгізу дүниежүзінің әр түрлі елінде әр уақытта іске асырылды.
Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік -педагогикалық жұмыс осы қызметтің құрамдас бір бөлігі болып табылады. Бұл көбінесе жеке адамдардың кейбір категорияларына материалдық көмек көрсетуге саяды. Сонымен қатар әр елдегі зерттеулер кірістің азаюы мен кедейліктің салдарынан отбасының бұзылу жағдайы ушығып, көбейіп кеткенін көрсетті. Кейде отбасындағы проблемалардың негізгісі –жұмысыздық, отбасы қатынастарының бұзылуы, ажырасулар мен толық емес отбасыларының көбеюі, инцест, нашақорлық, қаржылық күйзелістердің себебі кедейлік деп есептелінеді. Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік –педагогикалық жұмыс қоғам, ел ауыр кезеңді бастан өткізіп, отбасының әлеуметтік проблемалары шұғыл көбейіп жатқан кезде айқын көрінеді.
Осындай кезде күрделі мәселелерді шешу кезінде отбасының өзінің шамасын белсендіру идеалынан туған отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстардың бағдары қандай екенін айтуымыз маңызды.....

Танымдық үдерістің бұл ерекше формалары тіл мен ойлау, сөйлеу секілді адамдық табиғаттың ең жоғарғы көрсеткіштерін құрауымен қоса, күнделікті өмірде туатын қажеттіліктерді де өтеуге бағытталады. Адамның танымдық әрекеті саналы, ғылыми дәйектелген шарттар қатарында өздігінен жүзеге асатын, адам болмысы итермелейтін рефлексті амалдардан да топталады.
В.И.Писаренконың «Когнитивтік лингвистика мен «когнитивтік» терминінің семантикасы туралы» атты мақаласындағы «Когнитивтік лингвистиканың пайда болуына әсер еткен когнитивтік ғылымның өзі де уақыт өте келе, әр түрлі мектептер мен ғылыми бағыттарға жіктелу негізінде дамып отыр, мысалы: когнитивтік психология, нейроғылым, антропология және т.б., сондықтан бір ғылым саласына қатыстылығынан туындаған когнитивтік терминнің ұғымдық ерекшеліктерін әр түрлі дәрежеде түсіндіруге болады» деген пікірге назар аударсақ, таным категориясының негізгі белгілері когнитивтік ғылымның мақсатына сай толықтырылып дамып отырады да, оның жалпы ұғымдық сипаттамасы жекеленген танымдық ғылыми бағыттардан, олардың бірліктері мен заңдылықтарынан сұрыпталады. Жаңа пәлсапалық энциклопедияда когнитивтік ғылымға «теоретика-информациялық модельдерді қолдану негізінде сана мен жоғары ойлау процестерін зерттейтін жүйе» деп анықтама берілген [22; 264-б.]. Когнитивтік терминдердің қысқаша сөздігінде ол адамның ақыл-ойымен шұғылданатын әрі оның ментальды жағдайымен тығыз байланыста қарастырылатын, негізгі нысана ретінде когниция мен оның құрылым-үрдістерін қамтитын, ең бастысы, хабар мен оны өңдеу амалдарын зерделейтін ғылым саласы ретінде танылып отыр. Осыған орай, танымдық ғылымның негізі «әрі білім, әрі таным, әрі хабар, әрі адамзат ақыл-ойы мен санасы, әрі оларға сәйкес анықталатын және барлығының биологиялық негізін құрайтын адамзат миы» тұрғысынан айқындалып, күрделі танымдық процестердің тоғысын құрайтын ғылыми жүйе ретінде зерттеліп келеді. Қазіргі ғылымның негізгі екі ерекшелігін өзектей отырып, ғалымдар антропологиялық және пәнаралық даму нәтижесінде жалпы танымдық ғылымға тән негізгі белгілер қатарында төмендегідей мәселелерге көңіл бөлуде: ....

Күнделікті ауыз екі сөзде «Қабілет» деген атауды жиі қолданамыз.Мәселен мұғалім оқушысына мінездеме бере отырып,осы баланың математика пәніне, қабілеті күшті екенін айтады.Мектепте оқушыларға түрлі қоғамдық жұмыстар жүктеледі олардың кейбіреулерінің ұйымдастырғыштық, екіншісінің музыкалық,үшіншісінің суретшілік қабілеті еске алынып,бұған ерекше мән беріліп отырылады.Бұл мысалдар әр адамның әрекеттің бір түріне жарамдылығын көрсететін дара ерекшелігі болатын байқатады. Мұндай ерекшеліктер әс - әрекетті орындау үстінде, әсәресе оның нәтижесінен жақсы көрініп отырады. Мәселен, біреу қолына алған ісін бұрқыратып тез бітіріп тастайды және оны өте нәтижелі етіп шығарады. Ал екінші біреу өте баяу қимиылдап, әрі істі сапасыз етіп орындайды. Бүл мысалда да бірінші адамның іске қабілеттілігі екіншіге қарағанда әлдеқайда жоғары екендігі көрініп тұр. ....

Күнделікті ауыз екі сөзде «Қабілет» деген атауды жиі қолданамыз.Мәселен мұғалім оқушысына мінездеме бере отырып,осы баланың математика пәніне, қабілеті күшті екенін айтады.Мектепте оқушыларға түрлі қоғамдық жұмыстар жүктеледі олардың кейбіреулерінің ұйымдастырғыштық, екіншісінің музыкалық,үшіншісінің суретшілік қабілеті еске алынып,бұған ерекше мән беріліп отырылады.Бұл мысалдар әр адамның әрекеттің бір түріне жарамдылығын көрсететін дара ерекшелігі болатын байқатады. Мұндай ерекшеліктер әс - әрекетті орындау үстінде, әсәресе оның нәтижесінен жақсы көрініп отырады. Мәселен, біреу қолына алған ісін бұрқыратып тез бітіріп тастайды және оны өте нәтижелі етіп шығарады. Ал екінші біреу өте баяу қимиылдап, әрі істі сапасыз етіп орындайды. Бүл мысалда да бірінші адамның іске қабілеттілігі екіншіге қарағанда әлдеқайда жоғары екендігі көрініп тұр. ....

Психологияда психодиагностика термині кеңінен пайдаланылады. Диагностика ұғымы медецинада ежелден пайдаланылып келе жатыр. Ол аурудың түрін анықта және медицинада қалыптасқан терминдермен белгілеу процесі болып табылады, ал психологияда бұл термин он тоғызыншы ғасырдан бері кеңінен пайдалануда. Психодиагностика (грекше - жан, - тануға қабілетті, танып білу) психологиялық диагноз қою немесе жеке тұлғаның психологиялық қасиеттерінің, күй-жағдайларының ерекшеліктерін сандық және сапалық жағынан бағалау. Психология ғылымының бір саласы ретінде психодиагностика екі бағытта дамуда.
Психодиагностикаға екі анықтама беруге болады. Біріншісі – психодиагностика адамның дамуындағы оның жеке тұлғалық даралық ерекшеліктері мен болашағын анықтауға арналған әдістерді құрастыратын психологияның ғылыми саласы. Психологиялық диагноз қою – бұл бір-бірімен байланысты психологиялық қасиеттер мен күй-жағдайлар комплексін-динамикасын, қабілетін, мотивациясын, тұлғаның тұрақты көрсеткіштерін құрылымдық жағынан талдау жасап бейнелеу. ....