Тыныс алу органдарының маңызы. Организмде әрқашанда және ұдайы тотығу арқылы белоктардың, майлардың және углеводтардың ыдырауы болып отырады, бұл кезде органикалық заттардың күрделі молекулалары оттегін қосып алады және ыдырайды. Заттардың ыдырауы әр түрлі физиологиялық процестерге және денені жылытуға пайдаланылатын энергияның бөлінуіне байланысты. Тотығу реакциясына қажетті оттегі организмге тыныс алу органдар арқылы келіп, клеткаларға қан арқылы жеткізіледі. Бұл процестің нәтижесінде организмдегі клеткаларда көмір қышқыл газы түзіледі, оны клеткалардан қан алып кетеді де, тыныс алу органдары арқылы бөліп шығарады.
Оттегін сіңіруге және көмірқышқыл газының бөлінуіне байланысты процестерді газ алмасу процесі деп айтады. Атмосфералық ауа мен организм арасындағы газ алмасудың жүзеге асуында тыныс алу органдарының маңызы бар.
Мұрын қуысы. Тыныс алу системасы мұрынның тар жолдарын, мұрын шеміршегі бөлетін мүұын қуысынан басталады. Ол оң және сол жақ жартылардан тұрады.
Мұрын жолдары эпителиймен қапталған. Оның кірпікшелері тыныс алатын ауамен бірге келген шаңды тұтып қалып, өзінің қозғалысы арқылы сыртқа шығарып отырады.
Мұрын жолдарының бетінде қан тамырлары көп болады. Ол тамырлармен ағатын қан, тыныс алатын ауаны жылытады.
Мұрын қуысының кілегейлі затында лейкоциттер болады. Олар өзінің фагоциттік қабілетінің арқасында тыныс алатын ауада болатын бактерияларды жояды. Бактерияларға мұрын қуысы бездері бөліп шығаратын кілегейлі зат та күшті әсер етеді. Бұл кілегейлі заттар бактериялардың тіршілік әрекетін баяулату арқылы, олардың организмге тигізетін қаупін кемітеді.
Егер ауа өкпеге ауыз арқылы енген болса, онда ауыз қуысындағы ауа, мұрын қуысындағыдай тазартылмаған, жылытылмаған және залалсызданбаған болар еді. Сондықтан тынысты ауыз арқылы емес, мұрын арқылы алу керек.
Ауа мұрын қуысынан хоан арқылы жұтқыншақ - таңдай тесігіне өтіп, одан тыныс алу системасының ең маңызды бөлігі - көмекей басталады.
Көмекей. Көмекей мойындағы 5-7 мойын омыртқаларының алдыңғы жағында орналасқан. Оның қабырғасында үш үлкен тақ, үш кішкене жұп шеміршектер болады. Олардың ішіндегі ең ірісі қалқанша шеміршек деп аталады, оны мойынның алдынғы жағынан саусактармен ұстап тез тауып алуға болады. Оның үстінде екінші бір үлкен шеміршек - көмекей кацпагы орналасқан.
Бір-бірімен сіңірлер арқылы буындаса байланысқан көмекей шеміршектің талшықтары әр түрлі бағытталған, бірнеше көлденен жолақты еттер қозғалысқа келтіреді. Көмекейдің ішкі қуысы кілегейлі қабықпен астарланған. Көмекей қуысының ең тар жерінде дыбыс сіңірлері орналасқан, оларды ауа өткен кезде тербетеді де, сол тербелістің нәтижесінде дыбыс пайда болады. ....

Әйел жыныс мүшесінің жарақаттарын бірнеше топқа бөлінді; 1/ сыртқы жыныс мүшесі мен қынаптың жарақаты; 2/ жатырдың жарақаты /мойны мен денесі/, 3/ жыланкөз /қуық-жынысты және ішек-жынысты/.
Сыртқы жыныс мүшесі мен қынаптың жарақаты.
Оған шошақай, қыздық перденің, кіші жыныс ернеуінің, шат аралық жердің қынап қабырғасының, соның ішінде қынап күмбездерінің жарақаттары жатады. Осы аталған жарақаттар жиі босану, құлау, жаралану, соғылу, зорлау кезінде пайда болады. Соғылу, құлау кезінде - гематома - қан ұйығы, ал босану кезінде - тіндер жарақаты, кейде қоршаған тіндердің кең көлемдегі қан ұйығы немесе кең түрдегі қан кету байқалады. Әсіресе, өте күшті қан кету шошақай жарақатында болады. Шат аралық жердің жарығы көтеншек және оның сфинктеріне де жалғасады, қынап күмбезінің жарығы сирек жағдайда іш қуысына да өтуі мүмкін. Жыныс мүшесінің жарығы жамбас сүйектерінің сынығында кездеседі. Бұл жағдайда жарақат, көп жерде болады, қуыққа, несеп ағар түтігінің, көтеншектің жарақаттануы да мүмкін.
Клиникалық суреттемесі. Ауру белгісі мен қан кеш байқалады. Өте көлемді жарақаттарда науқас есінен танады, терісі мен шырышты қабаты бозарады, тамыр соғысы әлсіреп жиіленді. Жарақаттанған тіндерден өте көп қан кетуде қан аздық дамиды, қан қысымы төмендеп, терісі мен шырышты қабатының реңі бозарады, тамыр соғысы бәсеңдейді Көрші мүшелердің қосымша жарақатында үлкен, кіші дәреттің өздігінен шығуы, газдың кетуі байқалады. Қан ұйығы болғанда, әсіресе кең көлемді қан ұйығында қатты ауру байқалады.
Анықтау жолдары. Анықтау анамнез және обьективтік тексеру мәліметтері негізінде жүргізіледі. Сыртқы жыныс мүшелерін, қынапты айнамен қарайды. Көрші мүшелердің жарақатына күмән болса, қуықты катетерлеу, цистоскопия жасау, сияқты қосымша тексерулер жүргізіледі.
Емі: Науқасты емдеу жарақаттың дәрежесі мен орналасу орнына және науқастың жалпы жағдайына байланысты. Есінен тану /шоқ/ және қан аздықта қан, қан орнына жүретін сұйықтар құйылады, ауру белгісін жеңілдететін дәрі-дәрмектер беріледі. ....

Ас қорту мүшелеріне түскен тағам физиологиялық және химиялық өндеуден өтіп нәрсе заттар ана ғұрлым қарапайым заттарға қортылады, қанға сіңеді.
Ақуыз қуысы. Ас қорыту жолынан басталатын мүше. Ауыз қуысында тағамның сапасы анықталып, біршама химиялық, механикалық өңдеуден өтеді. Ауыз қуысы ауыз кіре берісінен және меншікті ауыз қуысынан тұрады.
Сілекей бездері Өзектері ауыз қуысынан ашылатын көптеген бездер ішіндегі ең ірісі – құлақ, маңы төменгі жақ асты және тіл астылары. Олардың сөлін сілекей сөлі деп атайды. Сілекей бездерінің сөлінің құрамы әлсіз. Сілтілі сұйықтық. Оның құрамында амилазалық, лальтаза ферменттері, бейорганикалық тұздар. Ақуыз және муцин болады. Тәулігіне 1,5 л сілекей бөлінеді.
Жұтқыншақ ауыз қуысы мен өңешті жалғайтын түтікше, ас қорыту жолыныңбір бөлігі. Оның ұзындығы 12-15 см. Жұтқыншақ жоғарыда бас сүйегінің негізіне бекіген. Төменгі ҮІ-ҮІІІ мойын омыртқаларының аралығында орналасқан.
Жұтқыншақтың атқаратын қызметі:
1. Ауаны мұрын қуысынан көмекейге өткізеді.
2. Жұтыну уақытында тағамды ауыз қуысынан өңешке өткізеді.
Өңеш - ұзындығы 25-30 см алдынан артына қарай бағытталып қасынған бұлшық етті түтік. Ол мойын аймағынан басталып, кеуде қуысына өтеді. Одан көкет арқылы іш қуысына өтеді. Х-ХІ кеуде омыртқаларының тұсында асқазанмен жалғасады. Орналасуына қарай өңеш үш бөліктен тұрады.
1. Мойын бөлігі. 2. Кеуде бөлігі. 3. Іш бөлігі.
Асқазан ас қорыту жолының кеңейген бөлігі, асты сақтайды, қорытады, және асты қорыту үшін сөлін бөліп шығарады. Асқазан іш қуысының жоғарысында көкет пен бауырдың астында орналасқан.
Асқазан бездерінің үш түрі бар.
1. Кордиал. 2. Меншікті кардиал. 3. Тилорик бездер.
Асқазан сөлінің құрамында фермент липаза, пепсин бар. Ересек адамдар тәулігіне 2,0 -2,5 –е дейін асқазан сөлі бөлінеді. Асқазан сөлі түссіз, тұнық, қышқылды сұйықтық. Асқазан сөлінің 99,4 % су, оның қатты бөлігі органикалық және бейорганикалық заттардан тұрады.
Бауыр денедегі ең үлкен без. Салмағы 1,5 – 2,0 кг бауыр іш қуысының жоғарысында, үлкен бөлігі оң жақта, кіші бөлігі сол жақта, көкеттің астында орналасқан.
Өт қуығы Бауырдың төменгі бетінде, оң жақтан ұзын сойда орналасқан. Өттің түсі сары алтын түстес, сілті реакциялы. Оның құрамында өт қышқылдары, өт пигменттері холестерін және басқа заттар бар. Тәулігіне 500 - 1200 мл өт бөлінеді. ....