Ол әскери борышын Ауғанда өтепті. Ән салатын. Аспапты бауырына жиып алған күйі құныса түседі. Сонан соң әуеден әлдебір дыбыстарды тың тыңдағандай күй кешетіні бар. Бірде осылай аспапта ойнап отырып, оны қабырғаға сүйей салды да:

- Ол шаршап тұр, - деді.

- Музыкалық аспап та шаршайды ма?

- Неге шаршамасын? - деді ол. - Мұны аспаптың құлақ күйі келмей тұр дегенмен шатастыруға болмайды. Мен оның құлақ күйін келтірдім. Бірақ ол ән салғысы келіп тұрған жоқ. Демек, оның көңіл күйі болмай тұр деген сөз. Сондықтан оған тыныштық беру керек.

- Соғыс деген қандай болады екен? - деп сұрайды одан. .....

Шығарма атам айтқан сөзден туды,
Ғаламтор,кітап,газет-журнал емес ,
Сыр бүркеніп,жас тамған көзден туды.
Балалық шақта дәурен құра алмаған,
Қайғы шегіп, қан жұтқан кезден туды.

Автор

Мамыр айы келсе, ата-әжелеріміздің мерекесі бірге келетіні бәрімізге аян.Ұлы Отан соғысының Қазақстан халықтарына салған салмағы аз болған жоқ.Өзім соғысты көрмесем де, ата-әжелеріміздің айтқан әңгімелерін тыңдап, соғыстың салған жарасын, езілген ет жүректің соққан лүпілін, қалдырған ізін, ой елегімнен өткізіп,атамды сағынып еске аламын. Атам мені дүниеге келген күнімнен бастап, аса жақсы көріп, бауырына басып өсірді. Әр жылы 9 мамырда болатын Ұлы Жеңістің мерекесіне баратын кезде біздің үйде, үлкен қуаныш болатын. Атам медаль, орденге омырауы толы костюмін киіп, жүзі жайнап мені бір иіскеп құшақтайтын еді. Ал анам болса таңның атысымен ерте тұрып мерекелік дастархан әзірлейтін еді. .....

Емтиханға дайындайтын ақылы курста бұдан өзге төрт жігіт оқыған еді. Бұл жігіттердің төртеуінің де жасы - бұдан ересек. Осы жігіттердің ішінде Аралдың жігіті мұны өзіне жақын тартады. Өйткені Аралдың жігіті екі сөзінің бірінде: "Маған Аралы не, Қазалысы не, бәрібір", - деп сөйлейді.

Аралдың жігіті кітап оқиды. Аралдың жігіті домбыра ұстайды. Жалдап тұрып жатқан пәтеріне барғанда, сол домбырасын алып сол кезде кең таралып жатқан "Көздеріңе ғашықпын" деген әнді салып отырады.

Бірде екеуі таныс қыздарды жатақханаларына дейін шығарып салғаны бар. Жатақхана жабылатын мезгіл болған еді. Қыздар бұлармен қоштасып ішке кірді. Жатақхананың аузында сол күнгі кезекшілікте бұларға таныс Қазалының қызы тұр екен. Есікке көлденеңдей үстел қойылған. Үстелдің аржағында Қазалының қызы, бержағында екеуі сол қызбен сөйлесіп тұрып қалды. Осы кезде ішке, сірә, қыздарына келген болу керек, төрт-бес жігіт кірді. Жігіттердің алдында келе жатқан өзін еркінірек, адуындылау ұстайтындығы байқалып тұратын төртпақ денелі, жауырынды келген жігіт әлгі үстелге қос алақанын қойған күйі асыла тұрды да: .....

- Қабырға газетіне өлең жазшы, - деді бірде бұған қыздар. - Бірінші мамыр мерекесіне арнап шығаруымыз керек.

Мектеп қабырғасында жүргенде де, осында келгелі де, өлең жазу дегенді былай қойғанда, қалам ұстай қояйыншы деген ой арман-мақсатында да болып көрмеген еді. Бұлардан бірінші курста шығарма жұмысын алғаны бар. Бар болғаны бір-ақ рет. Сол жолы өздерінен шығарма жұмысын алған ағайы:

- Сен осы әңгіме жазбайсың ба? - деді.

Бұл жазбайтындығын айтты.

- Шығарма жұмысыңа қарап отырып, әңгіме жазатын бала шығар деп ойлап едім.

Оқуын бітіріп мектепке мұғалім болып кеткен жылының екінші жылында мұның 1456 жылды негізге ала отырып, Қазақ хандығының 540 жылдығына арнап өзі қызығушылығымен жазған дәптеріне көпшілік те қызығушылық танытып, жұмыла жүріп мәдениет Үйінің сахнасына қойып шыққаны бар. Осы шарадан кейін екі ай өткенде, бірде мектеп директоры педсоветтің үстінде 8 наурыз мерекесіне орай өткізілетін іс-шараның жұмыстарына байланысты үш адамның бірі ретінде бұған да жұмыс жүктеді. Педсовет 8 наурыз мерекесіне байланысты екі жұмысты бағдарлаған еді. .....

Қаладан кеш түсе шыққан "Жигули" бірқалыпты жүріспен баяу жүріп келе жатты. Көлікте үш адам бар еді: алдыңғы орындықта отырған көкесі, рульде отырған апасының нағашы жағынан туыстас інісі болып келетін Бидағұл ағасы және бірінші сыныпқа енді барғалы жүрген - бұл. Бір кезде көкесі алға қарай ұмсынып қалды да:

- Бидағұл, мынау кімнің көлігі? - деді алдыда кетіп бара жатқан көлікті көрсетіп.

- "Москвич" қой, - деді Бидағұл. - Сонан соң көліктің иесін айтты. Бұл кісі де елге сыйлы, азамат болып жүрген қызметкер жандардың бірі еді.

- Әй, Бидағұл! - деді енді көкесі Бидағұлға қарап. - Осы "Жигули" жүйрік пе, әлде "Москвич" жүйрік пе?

Бидағұл өзінің дағдылы күлкісіне салып хы-хы-хы-лап күліп алды. Сонан соң:

- "Жигулиге" не жетсін, Қолеке. "Жигули" жүйрік қой, - деді.

- Онда... - деді көкесі әлденені жұмбақтағандай етіп .....

Әнеттің әйелінің ауылда тұратын шешесі дүние салған еді. Осыған байланысты Әнет әйелі екеуі соған баруға жиналды. Әнеттің өзі бірнеше балаға әке болған, балалары есейіп кеткен үлкен кісі ғой. Балаларының әлі жас кезінде қалаға келіп тұрақтағандары болмаса, өзі де, әйелі де сол ауылда туып-өскен. Әрі екеуі сыныптас.

Әнет ауылға келді. Көпшілік жиналып, үлкен кісіге қызметін жасасып жатты. Әнет те солармен бірге ортасында жүрді. Үлкен кісінің жамбасын жерге тигізетін күні үйге Жәмет келді. Жамет кеше де келіп кеткен. Дүние салып жатқан үлкен кісінің балаларына, қыздарына, жақындарына көңіл айтып шыққан еді. Енді бүгін де келді. Және осы үйге етене жақындығы болмаса да, өзінің жұмыстағы кісі екендігіне қарамастан, осы үй жақта болды. Үлкен кісіні де бейітке қойғанда Жәмет оның балаларымен, жақындарымен бірге еріп барып қойысып келді. Жәмет, негізінен, Әнет пен әйелінің он жыл бірге оқыған сыныптасы еді. Мүмкін осы жерге айналып жүруінің де бір себебі осында болса, екінші жағынан дүние салып жатқан үлкен кісіге деген құрметі, оның балаларына деген тілеулестігі де болар. Жәмет ұзын бойлы, кең иықты келген жан. Ол да бірнеше балаға әке болып отырған кісі. Оның да балалары ересек. Жәмет осы үйде жүргенде үнемі сыныптасы Әнеттің жанында жүрді. Әңгімелессе де, сонымен әңгімелесіп тұрды. Бейіт басына барғанда да Әнеттің жанында бірге кетіп бара жатты. Бейіт басынан келе жатқанда да Әнетпен бірге әңгімелесіп келе жатты. Бейіт басынан келгеннен кейін де Әнет екеуі өзге кісілермен бірге ауланың ортасында өзара әңгімелесіп тұрған еді. Бір кезде Әнет Жәметке тесіле қарап тұрды да, оның жанына жетіп барып: .....

Жүргізуші мұғалім:

- Бүгін бізде көпшілікке танымал, елге елеулі жан Бейсенбай Жұманың кластасы Аюбай ата қонақта отыр. Аюбай ата, сізді Бейсенбай Жұманың кластасы дейді ғой, сол сөз рас па?

- Бейсенбайдың кластасы екендігім рас, - деді Аюбай ата. - Бейсенбайдың өзі бізден бес жастай кішілігі бар бала еді. Өзінің зеректігімен, алғырлығымен бізді қуып жетіп алған ғой. Өзі бір кіп-кішкентай, көзі жылт-жылт еткен сүйкімді балатұғын. Бейсенбай менің артымдағы партада отырды, мен Бейсенбайдың алдыңғы жағындағы партада отырдым. Менің сабақ үстіндегі ермегім сол - мұғалімнің көзін ала беріп, Бейсенбайды танаудан шертемін ғой келіп. Артыма қараймын да, Бейсенбайды танаудан шертіп кеп қаламын. Күн ұзақ сабақ үстіндегі ермегім сол еді.

Мұғалімдер біріне-бірі қарасты. .....

Бәкеннің кейде өтірік айта салатын да мінезі бар еді. Бірақ Бәкеннің бұл мінезінен зиян көріп жүрмін деген пенде жоқ. Оның үстіне Бәкеннің бұл сөздерінің өзі де қиюласпайтын, жобасы келмейтін сөздер еді. Онысын іле-шала Бәкеннің өзі де мойындап, "айта саламыз ғой біз деген" деп өзі де күліп отыратыны бар. Бәкен бұл сөздерді біреуге зардап шектірейінші, содан пайда көрейінші деген оймен айтпайды. Өзінің мінезі сол. Дегенмен Бәкеннің осындай аңдаусыз айтып қалған сөзінен бірде Бәкең зардап шегіп қалыпты. Бәкең деген Бәкендерге қарағанда жасы үлкен кісі ғой. Бірде Бәкең аяғына ауланың ішіне іле шыққан сүйретпесін киіп алып, үйінің көше жақ беткейіндегі отырғышта демалып отырады. Дәл осы сәтте көше бойымен таза киімін киіп алған, екі қолын қалтасына салған күйі Бәкен келе жатады. Бәкен жасы үлкен Бәкеңді көріп сәлем беру үшін бұрылады. Бәкеңнің өзі балықты жақсы көретін кісі ме, әлде жұрттың бәрі де балықтан жасалған тағамға кет әрі емес пе, Бәкең дәл осы тұрғанда балық туралы ойлап отырса керек. Бәкенге сұрақты беріп кеп қалады:

- Бәкен, балық шығып жатқан ж .....

Не болды, жаным?! Тағы да түсіңнен шошыдың ба?! Тағы да сол түсіңе қыздарың кірді ме?! Кішкене демалшы, жаным!

- Ұйықтай алмаймын, Берден! Ұйықтай алмаймын! Осы бір он үш қызды уайымдап ұйықтай алмаймын енді! Жүрші, аулаға шығып келейік! Жүрегім бір түрлі болып тұр, Берден!

***

- Міне, көрдің бе, жаным? Көше деген тым-тырыс қой.

- Сонда да көшені бір жағалап қайтайықшы, Берден!

- Жаным-ау, осылай күн сайын ұйықтамай көше жағалаймыз да жүреміз бе?!

- Ренжімеші енді, Берден!

- Жаным-ау, ол қыздарды несіне уайымдай бересің?! Жанында мамалары бар емес пе?
.....

Ә. Бөкейхан – Тәуелсіздік жаршысы, ұлт көсемі

Нурмагамбетова Салтанат Куандыковна

Ақтөбе қаласының

№ 51 гимназияның тарих пәні мұғалімі



Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхановтың шығармашылық ғұмыры XIX ғасырдың 90 –шы жылдарының орта тұсынан басталып, шамамен ол репрессияға ұшыраған 1937 жылға дейінгі аралықты қамтиды. Әрине, 20-30 жылдар Бөкейхановқа творчестволық еңбекпен айналысу үшін қолайлы кезең болды деп айту қиын, дегенмен бұл жылдары да ол өмірінің мазмұнына айналған үйреншікті ғылыми және әдеби тақырыптардан қол үзген емес. Ә.Бөкейханов 1913 жылдың ақпанынан бастап Орынбордан шыға бастаған «Қазақтың» негізін қалап, бағыт-бағдарын анықтаушылардың бірі болып қана қойған жоқ, сондай-ақ газеттің ыстығына күйіп, суығына тоңған ең белсенді және өндірімді авторлардың қатарында болды. Ал, «Қазақ» болса 1913-1918 жылдар аралығында ең алдымен белгілі үштік, яғни А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов және М.Дулатовтардың табан ет, маңдай тер еңбегінің арқасында жалпыұлттық басылым деңгейіне көтерілуімен бірге, ұлт-азаттық қозғалыстың баспа үніне де айналған еді. Тура осы мезгілде ол қазақ қоғамында отарлық және феодалдық езгіге қарсы күрес идеологиясының қалыптасуына қызмет етті......