1. программасын іске қосамыз;
2. Бағандардың енін кішірейтеміз:
2.1. Бүкіл Лист1 парағын ерекшелейміз. Ол үшін А бағананың сол жағындағы (сурет 1) сұр тіктөртбұрышта тышқанды шертеміз. Сонда бүкіл Лист1 парағы ерекше
Сурет 1
2.2. Ұяшықтардың енін 2-ге тең етіп аламыз. Ол үшін кез-келген баған атында тышқанның оң жақ батырмасын шертеміз. Ашылған контестік мәзірден «Ширина столбца» қатарын таңдаймыз (сурет 2). Сонда ашылған сұхбат терезенің «Ширина столбца» өрісіне 2 мәнін береміз де ОК батырмасын шертеміз (су
Сурет 2
Сурет 2 Сурет 3

3. Сөзжұмбаққа сөздер енгізу:
3.1. Тігінен кілттік сөз жазамыз;
3.2. Кілттк сөздің әрбір әрпіне мағыналас көлденең сөздер жазамыз;
3.3. Көлденең сөздерді нөмірлейміз (сурет 4);
3.4. Құрылған сөзжұмбақ аймағын ерекшелейміз.
Ерекшелеу үшін Ctrl пернесін пайдаланамыз (сурет5) ....

Паскаль тілінде: латынның әріптері (Аа, ..., Zz)а,б цифрлары (0,...,9) және арнайы таңбалар қолданылады. Арнайы таңбалар:
-арифметикалық және салыстыру амалдары (+,-,*,/,>,,=,@);
-арифметикалық және логикалық функциялар (DIV,MOD, NOT,AND,OR,IN,SHL,SHR).
-әр түрлі тыныс белгілері:
{} немесе (**)-түсініктеме жазатын жақшалар;
[] – массив индекстерін және жиын элементтерін белгілеу;
() – айнымалы тізімін белгілеу;
‘ ‘ – апостроф; := - меншіктеу белгісі;
; - операторлар мен хабарларды ажырату;
: - айнымалыны бөліп көрсету;
= - айнымалының типін типтің сипаттамасынан немесе тұрақтыны өз мәнінен бөліп көрсету;
, - тізім элементтерін ажырату;
Программа құрылымы
Программа келесі бөлімдерден тұруы мүмкін, бұл бөлімдер (тек соңғыдан басқасы) бір-бірінен нүктелі-үтір арқылы ажыратылады:
• программа тақырыбы;
• белгілер бөлімі;
• тұрақтылар бөлімі;
• типтерді сипаттау бөлімі;
• процедура мен функцияларды сипаттау бөлімі;
• программа денесі;
Программалау барысында алдын-ала анықтауды қажет етпейтін мәліметтердің стандартты типтері мен программалаушының өзі анықтайтын типтерді пайдалануға болады.
Стандартты типтер
- бүтін типтер-SHORTINT, INTEGER, LONGIN, BYTE,WORD;
- нақты типтер – REAL, SINGLE, DOUBLE, EXTENDED, COMP;
- логикалық тип -BOOLEAN ; символдық тип CHAR ; жолдық тип STRING ; ASCII –жолдық- PCHAR; текстік файл TEXT;
Басқа типтердің барлығы типтер бөлімінде, айнымалылар немесе тұрақтыларды сипаттау бөлімінде анықталуы қажет. Нақты типтен басқа қарапайым типтер үшін мына функциялар анықталады:
DEC(N) N-ді азайту (қысқарту)
INC(N) N-ді үлкейту (ұзарту)....

Барлық оқулықтардың материалдарын модульдік түрде құрастыру оның мазмұнын бірыңғай тұрғыдан қарастыруға негізделген. Оқушылардың танымдық ерекшеліктері мен жас өзгешеліктеріне байланысты ғылыми теориялық ұғымдар жүйесі арқылы жалпыдан жалқыға, абстрактылықтан нақтылыққа көтерілу электрондық оқулықтардың кәдімгі оқу құралдарынан, оның ішінде соңғы буын оқулықтарынан басты айырмашылығы екеніне күмән жоқ. Жалпы, электрондық оқулықтар мен Web-парақтарды (Web-страничка) пайдалану үшін Mіcrosoft Іnternet Explorer, Netscape Navіgator сияқты программалық жабдықтар пайдаланылса, оларды дайындау үшін HTML (Hypertext Markup Language), FrontPage Express программалары қолданылады. Бұл программалар электрондық оқулықтар мен Web- парақтағы мәліметке мәтін, графика, аудио-видео ақпарат түрлерін орналастыруға мүмкіндік береді. Көрнекті де жоғары деңгейде электрондық оқулықтар мен Web-парақтар жасау үшін бұл программалармен қатар Java, JavaScrіpt, VBScrіpt, ActіveX қосымшаларын пайдалануға болады. Бұл қосымшалар HTML-дің мүмкіндігі жете бермейтін функцияларды, операцияларды орындауға қол жеткізеді. World Wіde Web (WWW), қысқаша айтқанда, Web қызметі – Интернеттегі барлық ақпараттар мен мультимедиялық ресурстарды сипаттайтын термин.
Web авторлары – Женевадағы элементар бөлшектер физикасының лаборатория қызметкерлері, физиктер Том Бернс-Ли және Роберт Кайо. Бұл ғалымдар физикалық зерттеу нәтижелерін талдау мақсатында бүкіл дүние жүзі ғалымдары арасында байланыс орнатуды жүзеге асыру үшін жүйе жасауды қолға алған. Мұнда ақпарат гипермәтінді формат (бір-бірімен байланысқан ақпараттар жиыны) арқылы таратылады. Гипермәтін мүмкіндігі Web мәліметтерінің бірінен екіншісіне оңай көшуді жеңілдетеді. ....

Компьютерлік математика – ғылымы мен техникадағы жаңа бағыт .Ол кластикалық математика мен информатиканың тиісумен туындайды.Компьютерлік математиканың маңыздылығы оның прогрммалық жүйемен қамтамасыз етілуінде және кез-келген математикалық есептерді шешу қабілетінде .Компьютерлік математика жүйесі батыстың mathsost,Mathwors,Maple,Wolsrom сукілді фирмаларда жасалған.Mathcad ғылыммен білімніңң және техниканың әр түрлі аймақтарын автоматтандыру үшін математикалық есептеулеге арналған.Жүйенің аталуы екі сөзден құралған,яғни MATHematica ( математика) және САД (Computer Aided Desing –автоматты жобалау жүйесі немесе АЖЖ ).Сондықтан MATHCAD-ты математикалық автоматты жобалау жүйесі деп аталады.
2.MATHCAD-тың көмегімен кітап ,диссертация,ғылыми есеп дипломдық және курстық жобаларды тек әртүрлі үлгідегі сапалы мәтін мен ғана емес,ең күрделі математикалық формула жиынтығымен,есептеулермен,графиктік көрністермен дайындауға болады.MATHCAD программаның мұндай мүмкіндіктері электрондық сабақтар,лекциялар курсы,электронды кітаптар жазуда маңызы жабдыққа айналып отыр.сонымен бірге компьютерлік математика жүйесі көркем өнер, графика, линвистика саласында кеңінен қолданыс табылды.MATHCAD-тың жаңа нұсқасында құжаттардың көркем түсті эффектілі құрылғы және графикті аниммациялану,дыбысты қосып шығару мүмкінділігі қосылған.Осы артықшылықтарына байланысты мәтіндік,формулалық және графиктік редакторлар қуатты есептеуіш потенциялды орта жүйесімен беріледі.Өте күрделі тапсырмаларды шешу үшін математикалық және графикалық жүйелер және олардың біргуі қарастырылатын.Бұл жүйе әртүрлі математикалық,графикалық және офистік жүйе қатарымен кеңитетін интегралды қамтамасыз етеді.MATHCAD-ты тек қана математикалық есептерде үшін емес басқада қуатты инженерлік автоматтандырылатын жобалау жүйесін дайындаумен бірге,графиктерді
MATHCAD жүйесінің файлдары .mcd кеңейтілуіне ие болады. Мұндай файлдар текстік форматта болады, сондықтан оларды кез келген текстік редакторда оқуға болады. MATHCAD файлдарының құжатында программаның толық тексті болады.
File менюінің ішкі менюі.
New – жаңа құжат құру.
Open – дайын құжатты ашу.
Close – құжатты жабу.
Save – құжатты сақтау.
Save as… - жаңа атпен сақтау.
Colloborabory – жүйені құрушы фирмамен байланыс орнату.
Internet Setup – Internet –пен модем арқылы байланыс.
Send… - электрондық почтамен немесе Internet-пен құжатты жіберу. ....

Ғылыми анықтама бойынша Электр Тізбектер Теориясы – электрлік материяның жалпы қасиеттерін, қозғалыстарын зерттейтін іргелі ілім. Сондықтан да ЭТТ-ның дамуы басқа ілімдердің өркендеуіне күшті әсер етеді.
ЭТТ – техниканың іргетасын қалаушы ілімдердің бірі. ЭТТ-да ашылған әрбір заңдылық техниканың дәрежесін жаңа сатыға көтереді, өркендеп-өсуіне әсерін тигізеді. Бұған мысал, XIX ғасырда электромагниттік теорияның дүниеге келуі, ХХ ғасырда жартылай ток өткізгіштердің, кванттық лазерлердің ғылыми лабораторияларынан шығып өмірге келуі.
Электрлік тізбектердің 2 түрі белгілі: сызықты және қисық сызықты. Егер, тізбектің кедергісі тек қана токқа тәуелді болса, сызықты тізбек деп аталады.
Күрделі өткізгіштерде электрлік көздер және энергия қабылдағыштар, өлшеуіш құралдар, көмекші элементтер болады. Көмекші элементтерге қосып- ажыратқыштар жатады. Кез- келген күрделі өткізгіштердің есебін алу үшін, алдымен оның әрбір элементін схемалық элементке алмастырамыз. Тұрақты токта 2 негізгі схемалық элемент қолданылады: электр қозғаушы күш және ішкі кедергі.
Электр қозғаушы күш сан жағынан потенциалдар айырмасына немесе кернеу, яғни оң және теріс, кіріс пен шығыс көздерінің энергиясына тең:
Е= ƒ1- ƒ2 = U1,2
Күрделі электр тізбектерінің жұмыс режимін зерттеу көбінесе ток, кернеу және оның әр түрлі тармақтарының қуаттарының арасында байланыс орнығатынын көрсетеді. Сондай- ақ қалған тізбек бөліктерінің жұмыс режимі белгісіз болып қалуы мүмкін, алайда оның барлық параметрлері есепті шешу кезінде қамтылады. ....

Ақпараттық жүйе – обьектіні басқару үшін қажетті ақпаратты жинақтау, сақтау, жаңарту, тасымалдау, өңдеу және шығару жүйелері.
Ақпарат айналымын тиімді ұйымдастыру адамдардың күнделікті өмірінің табыстылығының шартына күн өткен сайын айналып келеді. Адамзат өмірінің тұрақты жұмыс істеп тұруы үшін қажетті ақпарат мөлшері өндіруші күштер көлемінің өсіунен квадрат дәреже есе көп өсіп келеді. Көптеген дамыған елдерде ақпаратты өңдеу сласында жұмыс істейтіндердің саны нақты өндірістегі жұмыс күштерінен асып түседі. Ақпараттың айналымының барлық саласында автоматтандыруды қолдану экономиканың жаңа қарқын алып, үлкен жұмыс күші ресурстарын босатуға алып келеді.
Осындай қарқынды өсім мен интенсивті айналым кезінде ақпараттың қауіпсіздігі, соның ішінде криптоәдістерді қолдану ерекше маңызға ие.
Криптология ақпаратты оны түрлендіру арқылы қорғаумен шұғылданады. Ол криптография және криптоталдау (криптоанализ) деп аталатын екі салаға бөлінеді. Бұл екі бағыттың мақсаттары қарама-қарсы.
Соған қарамастан алдыңыздағы курстық жұмыста сол бағыттарды тең қолдана отырып, мен жұмысымды сипаттамақпын.
Симметриялық шифрлау саласына жататын Вижинер кестесімен шифрлау, омофондар жүйесі және гаммалау арқылы шифрлау қазіргі заманғы ақпаратты өңдеу құралдарының дамуымен бірқатар басымдылықтарын жоғалтса бірқатар басымдықтарға ие болды.
Төмендегі жұмыста сол айырмашылықтар және өзгертулер нақты көрініс табады.
Курстық жұмыста программалар Delphi программалау ортасында жазылды. Бұл ортаның болашағы зор екенін ескере отырып, жасаған программалар уақыт ағысында өз мәнін жоймайды деп сенемін.
Программаны қолдану барынша жеңіл және түсінікті.
Осы жұмыс барысында негізгі пайдалану көзі болып табылатын ашық текст барлық өзгертілген күйінде энтропиялық анализге түсті және оны жасау үшін университет кітапханаларында бар материалды қолдандым.
Жұмысты оқып шығу (тексеру) барысында қазақ тілінде осы сала бойынша материалдардың тапшылығын ескере отырып, кейбір аударудағы ауытқулар үшін алдын ала ғафу етемін. ....

Электроэнергетика саласы көптеген өндірісте, көлікте ауыл шаруашылығында және күнделікті өмірде кеңінен қолданылады.
Электротехника деп бұл сөздің кең мағынасында электромагнитті құбылыстарды тәжірибеде қолдану болып танылады.
Электротехниканың дамуы электрлік және оның тәжірибелік бейнесін жасау және оны оқып үйрену үлкен жұмысты қажет етті.
А. Вольттың гальваникалық бағананы ойлап тапқаннан кейін электр тогын алу мүмкін болды. Электр тізбегін В. В. Петров зерттей келе, электр доғасын ашты және оның жарықтандыру, балқыту және металдарды біріктіру тәжірибелерінде қолдануға болатынын көрсетті.
1845 жылы немістің атақты физигі, әрі технигі Г. Кирхгоф тармақталған электр тізбектеріне негізгі заңдары жасалып шықты және ол заңдар осы атақты кісінің атымен аталып, электротехниканың теориялық және практикалық дамуына үлкен үлес қосып келеді.
Көптеген қазіргі уақыттағы әр түрлі техникалық жетістікке арналған электротехникалық қондырғыларға түрлі түрлендірулер қолданылады. Электр генераторлары мен двигательдер, механикалық және электрлік энергияға түрлендіру үшін қызмет етеді. Трансформатордың көмегімен бір электр энергиясының кернеуі екінші электр энергиясының кернеуіне айналады. Электр шамында электр энергиясының жарық энергиясына түрлендіру процесі жүріп отырады. Көптеген электротехникалық қондырғыларда электр энергиясы осы қондырғының бөлек элементтерінің арасында бөлінеді.
Осындай көп жақты түрлендіру практикалық жағынан ғана пайдалы болып қоймай, түрлендіру кезіндегі, жалпы электр тізбегін есептеу оңайлана түседі. Сол түрлендірудің маған, яғни осы курстық жұмысты жазудағы негізгі міндет, «үшбұрыш» және «жұлдыз» деп аталатын схемалы контурларды, электр тізбектерін, біріншісі күрделі болғанда екіншісіне түрлендіріп немесе керісінше екінші түрден бірінші түрге айналдырып есепті шешудің теориялық сондай-ақ, практикалық маңызы өте зор болып табылады, бұл электротехникада кеңінен қолданылады. Бұл түрлендіру оның ішінде күрделі тізбектерді «үшбұрыш» - «жұлдыз» түрлендіруі арқылы есептеу менің осы курстық жұмысымның нігізгі мақсаты болып табылады. ....

Қазіргі заманда адам баласының дамуы үшін ең қажетті бірден бір фактор- ақпарат. Ақпарат алмасу арқылы біздің ата-бабаларымыз көптеген игі және зиянды жетістіктерге қол жеткізді. Қазіргі кездегі ғылым және техниканың ең көрнекті жетістігі – компьютер. Компютерді адамдар ақпарат алмасу және технологиялық жетістіктерді тиімді пайдалану нәтижесінде жасап шығарды.
Қазіргі таңда адам баласының барлық дерлік жұмысы және жалпы тіршілігі есептеу техникасымен өте тығыз байланысып кетті. Дамыған елдерде барлық ақша операциялары электронды түрде жүзеге асады. Әскери техниканы басқару, зауыт-фабрикада өнімнің сапасын қадағалау, тауар жасау және тағы да басқа шаруашылық түрлерінде есептеу техникасы, яғни компьютерлер кеңінен қолданылады. Оларсыз, біздің қазіргі өміріміз мүмкін емес еді. Егер компютерлер болмаса, онда біздің тіршілігіміз 20-ыншы ғасырдың басындағыдан көп өзгермес еді.
Компьютердің рөлі өте зор. Бірақ оның негізгі жұмыс жасау принціпі, жоғарыда айтылған, ақпарат алмасу үрдісі. Енгізу-шығару порттарынан келіп және шығып жатқан бір мен нөлдерді пайдалану нәтижесінде адам баласы өте үлкен дәрежедегі ақпаратты өңдеуге мүмкіндік алды.
Бірақ, әр адамның, әр ұйымның, әр мемлекеттің өзінің құпиялары болады. Егер, қазіргі адамның, ұйымның, мемлекеттің дамуы компьютермен және онда өңделетін ақпаратқа тәуелді болса, онда құпия ақпаратты жаудан қорғау қазіргі кездегі ең негізгі проблемалалардың бірі болып табылады. Сондықтан, осы еңбегімнің тақырыбы және мазмұны ақпаратты қорғаумен ....

Ақпараттарды қорғау мәселесі 80-жылдардың соңы мен 90 жылардың басында ақпаратқа қатысты, осы аймақтағы мамандарды мазалай бастады. Оларды мазалағаны компьютерлік қауіпсіздік пен көптеген дербес компьютерлерді, қолданушылардың қауіпсіздігін сақтау үшін болатын. Бұл компьютерлік технологиялардың терең дамуымен, байланысты болатын. Сол кезден бастап «ақпарат» ұғымына деген түсінік те өзгерді.
Қазіргі кезде ақпарат ұғымы – бизнесте де, үлкен масатқа жету үшін қолданылатын құрал болып табылады. Және қорғау да, өте тиімді құралға айналды, бұл өндіріс үшін ақпараттарды қорғаудың, өте жақсы белгісі болып табылады. Бірақ та ақпараттық технологиялар көп қолданысқа ие, құралдардың бірі болып табылады. Сондықтан қазірігі кезде көп сатылы қорғанысты қолдану қажет болып отыр. Дегенмен де ақпарат иесінің ақпаратын сақтау үшін де, үлкен көлемде ақша төлеуіне тура келеді, өйткені бұл өзінің ақпаратын сақтауға, тиімді жол болып табылады.
Тағы айта кететіні ақпараттық сфера саясатқа да әсер етуде, тек саясатқа ғана емес, эконмикаға және басқа да қауіпсіздікті қамтамассыз ету үшін, қажет болып отыр.
Ақпаратты қорғаудың қажеттігі артуда, ол санкциясыз қол жеткізуді кіруді, ұрлық, ақпаратты жою іс әрекетерін тыю үшін қолданылуда. Бірақ көптеген қолданушылар мұны моиындамай, жеке құпияларын қауыпсіздіксіз сақтауға тәуекел етуде. Соның ішінде азғанатайы ғана, әйтеуір кейбір әдістермен, өз мәліметтерін сақтап қалуда.
Сонымен, бұл жағдайларды жою мен ақпараттың қауіпсіздігін сақтау үшін, криптоинтерфейс пен криптожүйелерді қолдану өте тиімді болып отыр. Өйткені қазіргі кезде, криптожүйелік шифрлауды кең түрде қолдануды артыру қажет деп ойлаймын.
Әр адам шифрлау туралы әр түрлі түсінікте болуы мүмкін. Дегенмен нағыз криптография дегеніміз – бұл нақты бір ақпаратты құпиялық түрде шифрлау мен қорғау тәсілдері десек те болады. Бірақ криптография (strong cryptography) ол өте үлкен жағдайдағы құпиялықты, қамтамассыз етуіге қажет. Ол дегеніміз – криптографиялық ақпараттарды, сенімді түрде қорғау үшін және көптеген ірі ұйымдармен мысалға алсақ мафия, трансұлттық корпарациялардан, және ірі мемлекеттерден ақпаратты олардың алуынан, сақтау мен қорғанысты қамтамасыз ету үшін қажет. Қазіргі кездегі криптография, бұрынғы кездері тек әскери мақсаттарға ғана көзделіп қолданылған, десек те болады. Бірақ қазір, ақпараттық қоғамның құрылуына байланысты, бұл орталық құралға, яғни ақпараттардың қауіпсіздігін сақтау үшін кең түрде қолданылуда. ....

Курстық жұмыстың тақырыбы “Корпоративтік ақпараттық жүйелер” деп аталады.
Жүйе дегеніміз не?
Жүйе ( грек.-systema-бөліктерден құралған) -өзара байланыс пен қарым-қатынаста болатын элементтердің жиынтығы.
Ең алғашқы рет жүйе теориясын 1968 жылы австриялық биолог Людвиг фон Берталанфи (1901-1972) жасады.
Ал ақпараттық жүйе – ретке келтірілген ұйымдастырылған құжаттар жиынтығы және ақпараттық технологиялар, сонымен қатар есептеу техникасы мен байланысты қолдану, ақпараттық процесстерді іске асыру болып табылады.
Ақпараттық жүйелер-функционарлық ақпараттық процесстерді құру үшін енгізу, шығару, сақтау, өңдеуді қамтамасыз ететін жүйе болып табылады.
Ақпараттық жүйе жинау, сақтау және өңдеу үшін арналған.
Кәсіпорынды басқару,қазіргі заманға сай тілмен айтқанда,бизнесті басқару өз кезегінде әр түрлі өзгеріске ұшырады.Бірақ түп нұсқасы өзгеріске ұшыраған жоқ. Басқарушы сол мезеттегі оған мәлім мәліметтер бойынша шешім қабылдайды,ал қарамағындағы бағынышты адамдар шешімді естігеннен бастап орындайды.Тиімді басқару жүйесі негізінен мыналарға тәуелді:
-қаншалықты тез жұмыс тұрақтылығы есебі және жаңалықтар басқарушыға
жетеді;
-қаншалықты мәліметтер уақыттылы және дұрыс;
-қаншалықты тез жіне тиімді шешім орындаушыларға жетеді;
-қаншалықты басқарушы тарапынан орындаушылардың үстінен бақылау
жұмысы жүргізіледі.
Жаңағы айтылған тиімділіктерді қамтамасыз ету үшін әр түрлі уақытта әр келкі техникалық құралдарды қолданды: тамтамдар мен хатшы көгершіндерден суперкомпьютерге дейін,компьютерлік желінің интранет және интернет,ERP жүйесі және әр түрлі жаңа үлгідегі тамтамдар.Бұл негізінен аз танымал және өте бағалы заттарды түсіну үшін шығарылған.
Корпоративтік ақпараттық жүйенің құрылу мақсатыи тиімді өнімді нәтижеге ұмтылған кәсіпорынды басқару.
Ең бастысы –корпоративтік ақпараттық жүйелер(КАЖ) жай ғана жүйе емес , ол өз алдына мақсат қоя алатын және оны жүзеге асыруға тырысатын мамандардың қолында қуатты да тиімді қару болып табылады.Курстық жұмыстың мазмұнын түсіну үшін мына сұрақтарға жауап бере білу керек:
-КАЖ не үшін қажет ?
-КАЖ-ң қандай түрлері бар ?
-олар неден құрылады ?
-жүзеге асыру жолдары ?
-оларды енгізгенде максималды тиімді болу үшін қандай жолдар таңдау? ....