Қазақ мәдениеті және ислам құндылықтары

ЕРШАТ ОҢҒАРОВ

ҚАЗАҚ МƏДЕНИЕТІ ЖƏНЕ ИСЛАМ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ

 Алматы Баспалар үйі, 2014

ӘОЖ 297

КБЖ 86.38 О-61

ffазаyстан Республикасы Мәдениет министрлігі

«Әдебиетті4 әлеуметтік ма4ызды тРрлерін басып шы ару» ба дарламасы бойынша жарыy көрді

ffазаyстан мyсылмандарыны4 діни басyармасы yсын ан

Пікір жазғандар:

Ғарифолла Есім Философия ылымдарыны4 докторы, ffР

¥7А академигі

Т.Х. Ғабитов Философия ылымдарыны4 докторы, профессор

Қ.Затов Философия ылымдарыны4 докторы, доцент

О-61

Оңғаров Е.А.

Қазақ мәдениеті және ислам құндылықтары. – Алматы: Баспалар үйі. 2014. – 352 бет.

ISBN 978-601-80386-3-1

 Бұл ғылыми еңбек ислам дініндегі құндылықтарды мәдени антрополо- гиялық феномен ретінде қарастырып, қазақ мәдениетіндегі ислам дінінің әдептік ұғымдар бастауларын философиялық, тарихи, мәдениеттану, дін- тану секілді ғылымдар тоғысында, кең пәнаралық шеңберде зерттейді. Қа- зақстандағы мұсылмандық дүниетанымның аксиологиялық сипаттамасын мәдениеттанулық тұрғыдан талдайды.

 Монография авторы жүзжылдық тарихы бар Әл-Азхар университетінің теология мамандығының бакалавры әрі магистрі, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетін «Мәдени антропология» мамандығы бойынша PhD докторантура білім беру бағдарламасын тәмамдаған PhD докторы Ершат Оңғаров қазақ мәдениетінің қалыптасуы мен даму үрдісіндегі ислам құн- дылықтары жүйесінің моральдық-әдептік категорияларын анықтап, Ислам философиясындағы ел бірлігі туралы ойлар хақында, Қазақстан үшін дәстүрлі исламға жат радикалды ағымдар таралмауының оңтайлы мәселелері туралы ғылыми ізденіс-зерттеулерін қазіргі әлеуметтік-гуманитарлық салаға нақты мәдениеттанымдық зерттеу ретінде ұсынып отыр.

 Монография мәдениеттанушы, дінтанушы, философ, теолог мамандарға және Ислам құндылықтарын тануды мақсат еткен ізденуші қауымға арналады.

ӘОЖ 297

КБЖ 86.38

ISBN 978-601-80386-3-1

© Оңғаров Е.А., 2014

© “Баспалар үйі”, 2014

АЛҒЫ СӨЗ

 Әрбір ұлт пен халықтың жүріп өткен жолы мен ұзақ-сонар тарихы болады. Со- дан әр ел өмірлік сабақ алып, келешегін жоспарлайды. Тамырын тереңнен тартқан қазақ халқының алмағайып замандарда жер бетінен жоғалып кетпей, іргелі ел, жо- ралы жұрт қалпын, дінін сақтап қалғаны – оның еркіндікке ұмтылған ерік-жігерінің, асқақ рухының, отансүйгіш иманы мен ибалылығының арқасы. Еліміз егемендігін алып, дінімен, дәстүрімен қайта қауышты. Біз дін мен дәстүрді даналықпен үйлесті- ріп, өнегелі өмір сүрген халықпыз. Бұл – бабаларымыздан келе жатқан сара жол. Қазақтың салт-дәстүрлері Исламның асыл құндылықтарымен біте қайнасып кеткен. Пайғамбар (с.ғ.с.) айтқан хадистер қазақтың нақылына айналып, халқымыздың таным- түсінігімен қабысып, тұрмыс-тіршілігімен ұштасып кеткені ешкімге жаңалық емес.

Ислам дінінің Қазақстанға келгеніне 1250

жылдан асты. Өз табиғаты мен болмысына барынша жақын асыл дінді танып-білген бабаларымыз оны сонау VIII ғасырда-ақ қа-

былдаған. Содан бері Ислам жұртымыздың жүрер жолы, бағыт-бағдары, қорғаны, ті- регі де болып келеді. Ел басына күн туып, ұлттың сақталып қалуын таразылар шақ туғанда да ата дініміз көңілге медеу, күш- қуат болды, солай болып та келеді. «Құ- дай жоқ» деп ұрандатқан кешегі Кеңес өкі- метінің қылышынан қаны тамып тұрған зұлмат заманда да тар жол, тайғақ кешкен мұсылман қазақ бір Аллаға сыйынып, ту- ра жолдан танбады. Діндарларға қысым жасалса да ақын-жырауларымыз: «Сат- паймын, сатқан емен дінімді мен...» деп, қасқайып тұрып жырлады. Иә, дінмен, иманмен, сеніммен біте қайнасып жатқан тарих қашан да сәулелі, нұрлы һәм берекелі болмақ.

Ислам өркениеті қазақ халқына Оты-

рар, Сайрам, Түркістан, Өзкент, Сығанақ, Тараз, Баласағұн және т.б. білім һәм үлкен мәдениет ордаларымен талай ғұлама ға- лымдарды, танымал теологтар мен шайыр- ларды берді. Ислам қайнарынан сусында- ған ондай кемеңгерлер ғылым мен білімді дамытуға барынша үлес қосты.

 Патшалық Ресейге бодан болған кез бен атеизм үстемдік еткен кешегі 70 жылғы қызыл империя саясаты оларды ұмыттыру- ға тырысқанымен, халқымыздың ата діні- не деген ынта-ықыласын жоя алмады. Ел егемендігін алғалы руханиятымыз да қай-

та түлеп, Әбу Насыр әл-Фараби, Исмайыл әл-Жауһари әл-Фараби, Махмуд ат-Тарази, Мұхаммед Хайдар Дулати, Қадырғали Жа- лайыри секілді даланың дана да дара пер- зенттері салған ғылым, білім, парасат жо- лы қазір қайта жаңғыру үстінде. Дәстүрлі ислам дінінің Әбу Ханифа мәзһабын ұста- натын халқымыз өркениет пен даму жолы- на түсті. Мемлекеттің қолдауының, халық бастамасының арқасында осы аз уақыт ішінде мыңнан астам мешіт бой көтеріп, жұртымыздың жақсылыққа жұмылуына, рухани құндылығының артуына мүмкін- дігінше ықпал етуде.

Ислам – бейбітшілік, зиялылық, иман-

дылық, шапағат, қайырым, мейірім діні. Ол тек арабтарға немесе белгілі бір ру, тай- па, ұлт, нәсілге емес, бүкіл адамзатқа түсі- рілген. Олар ынтымақта болсын, бірін-бірі танысын, достықта өмір сүрсін деп тү- сірілген. Бұл жөнінде Жаратқан Иеміз Құ- ран Кәрімде: «Уа, адамзат! Біз сендерді ер мен әйелден (Адам ата мен Хау анадан) жараттық. Өзара қарым-қатынас жасап, араласып өмір сүрулерің үшін ұлттар мен тайпаларға бөліп қойдық. Кімде-кім Құдайдан көбірек қорқып, тақуа болса, Алла алдында соның дәрежесі биік болады. Алла барлық нәрсені қамтып біледі» (Әл- Хужурат сүресі, 13-аят), – деп әрбір ұлт өз мәдениетімен, салт-дәстүрімен өмір сүру

ұлттық ерекшелікті сақтаудың негізгі фак- торы екенін көрсетеді.

 Біз әлімсақтан кісілік кейпін сақтауға, ана сүтін ақтауға талпынған, дін мен дәс- түрді үйлестіріп, үйлесімді, өнегелі өмір сүрген мұсылман халықпыз. Исламның қазақ топырағына келуімен көптеген жақ- сылықтарға қол жеткіздік. Салт-дәстүріміз, бітім-болмысымыз исламмен біте қайна- сып, өркениетке қадам басқан қазақпыз.

 Қазақстан азаматтарының діни сауатты- лығын арттыруда қазақ халқының ислам- ға дейінгі кезеңіндегі мінез-құлқын, әдет- ғұрпын исламның құндылықтарымен са- лыстырған, олардың ұқсастығын анықтап, әділеттілік, ықылас, әдептілік, сенімділік, үнемшілдік, сыпайылық, ынсап, жылы жүзді болу, салмақтылық, кішіпейілділік және басқа көптеген әдептік ұғымдардың қазақ мәдениетіне біте қайнасқан нақ- ты ислам құндылықтары екендігін дәлел- деген PhD докторы, теолог Ершат Оңға- ровтың «Қазақ мәдениетіндегі ислам құн- дылықтары» монографиясы зор маңызға ие құнды зерттеу боларына сенімдімін.

Ержан қажы МАЛҒАЖЫҰЛЫ, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти

КІРІСПЕ

 Тәуелсіз дамуымыздың жиырма бірін- ші жылын бастан өткеріп отырған шақта, халқымыздың ұлттық тұтастығы және мемлекетіміздің іргелі бірлігі негізінде ор- нығып отырған рухани-мәдени үрдістер бо- лашақ ұрпақ тәрбиесінде насихатталатын құндылықтар жүйесін анықтап алу мәсе- лесін күн тәртібіне қойып отыр. Бүгінгі мемлекет пен діннің арасындағы қатынас жаһандану дәуіріне негізделген жаңа ұста- нымдар арқасында жүргізілуде. Рухани идеологияның ең басты аспектілерінің бі- рі ата-бабаларымыз ұстанған ислам діні- нің құндылықтары дұрыс түсіндіріліп, дә- ріптелуінде болмақ. Әрбір қоғам аясында адамдар өздерінің қарым-қатынастарын не- гіздейтін діннің, діни қағидалардың болуы табиғи құбылыс. Тарихта дінді ұстанбай- тын адам болғанымен, діннен тыс қалған қоғамның болмағандығы шындық. Олай болса, Еуразия континентінде бейбітшілік пен ынтымағы жарасқан орталық, аймақ- тық деңгейдегі экономикалық және саяси дамудың, халықаралық деңгейде Орта- лық Азия келіссөздер қақпасына айналған Қазақстанның ұлттық әлеуетін дамытуға бастайтын ең маңызды құндылықтарды анықтау, осы құндылықтарды қоғамдық санаға сіңіру, қоғамдағы тұрақтылықтың

символы – исламның өміршеңдігін тану бү- гінгі монографияның маңыздылығын сал- мақтай түседі.

 Монография ислам дініндегі жалпыадам- заттық құндылықтарды, Алла өз пенделе- ріне нәсіп еткен қадір-қасиеттерді зерделі ұғыну мақсаты оны ерекше феномен ретінде қарастырады. Адамның бойындағы ислам құндылықтары жалпы әдептік ұғымдармен тікелей байланысты. Қазақ қызы, қазақтың өнегелі анасы, ақсақалы, бәйбіше, бозба- ла, бойжеткен, аға мен жеңге, абысын, ене ұғымдары ұяндық, кішіпейілдік, татулық пен дарқан көңілге егіз ұғым іспетті. Бірақ Кеңестік заман қазаққа киелі саналатын осы ұғымдарға құнын төмендету арқылы сызат түсірді. Тарихи деректерден ұғаты- нымыз қазақ халқының дүниетанымында адамгершілік-имандылық, ар-ұят, кісілік қасиеттерді жоғары бағаланған. Ол бір жа- ғынан шығыстық менталитетімізге жақын келсе, екінші тұрғыдан имандылық пен инабаттылық халқымызға Алланың нә- сіп еткен қасиеттері деп білеміз, олардың ислам дінінен бастау алатындығы маңыз- ды. Аталмыш мәселелердің барлығын то- лық дәрежеде шешіп, сұрақтардың бәрі- не нақты жауап беру өте қиын. Бірақ та- қырыбымызға қатысты қазақ мәдение- тіндегі ислам құндылықтарының орнын айқындауда, оларды категориялық тұрғы-

дан тізбелеп, әрқайсысына тоқталып, мәде- ни антропологиялық, әлеуметтік-филосо- фиялық және діни тұрғыдан талдау жа- сауға талпындық. Бір жағынан, ислам құн- дылықтарының адам өміріне қосар үлесі зерделенсе, екінші жағынан, қазақ қоға- мындағы тұрақтылық пен тұлғалық өсу қасиеттері осы құндылықтардың таралу аймағымен тікелей байланысты екендігі тұжырымдалды.

 Монографияның қазақ халқының руха- ни мәдениеті аясында ислам құндылық- тарына мәдени антропологиялық және мә- дениеттанулық сараптама жасауы да жаңа дәуірдің пәнаралық ізденістерді мақсат ет- кен талабына сай келеді.

 Исламның тарихи тұрғыдан басқа дін- дердің территориясына енуі жаһандану үрдістерінің, халықтың мобильділігінің, бұқаралық ақпарат құралдарының дамы- ғандығымен түсіндіріледі. Исламның бейімделу мүмкіндігі, қысым көрсетпеу және жалпыұлттық құндылықтарды ис- лам құндылықтарына орайластыру мұсыл- мандық дүниетанымның мазмұнды ерек- шелігі болып табылады. Қазақстанның та- рихи контекстілік және мәдени-әдептік ерекшелігі қазақ мәдениетінде ислам құн- дылықтарының кеңінен таралуына оңтай- лы әсер етті.

Жаһандану кезеңінде рухани, мәдени,

кәсіби біліктіліктің қалыптасуына кепіл- дік беру және жастардың салауаттылы- ғын дамыту қазақстандық патриотизм мен азаматтықты қалыптастырудың ба- сымдықты бағыттары ретінде ислам мәде- ниетінің жастардың әдептік тәрбиесіндегі моральдық-рухани қатынастары құнды- лықтық бағдар қалыптастыруда ерекше рөлге ие. Атап айтқанда, қазақ халқының ұлттық мәдениеті ислам құндылықтары- мен байланысты. Ислам құндылықтары- ның әдептік категориялары «тазалық» феноменінен, оның ішінде жан мен рух- тың тазалығы және тәннің тазалығы ұғым- дарынан бастау алады.

Қазақстан көпұлтты және поликонфес-

сионалды мемлекет. Ислам Қазақстанды мекендейтін түрлі этностар арасында ба- сымдыққа ие дін ретінде қазақстандық қо- ғамды біріктіру жолында маңызды рөл ат- қарады. Исламның құндылықтық мәні не- гізінде оның Қазақстанның көптеген ха- лықтарының мәдениетіндегі әсері осы зерт- теуде алғаш рет көрсетілді.

 Қазақ мәдениеті дүниетанымдық тұжы- рымдамаларының қалыптасуындағы ис- лам құндылықтарының идеялық алғы- шарттарын анықтау, қасиетті Құран Кәрім мәтіндеріне салыстырмалы сараптама жа- сау негізінде қазақ мәдениетіндегі руха- ни құндылықтардың өзара байланысы мен

ерекшеліктерін тану, Қазақстандағы дәс- түрлі исламға жат, радикалды ағымдар- дың қоғамға таралуының алдын алу, қа- зақстандық қоғамда орын алған рухани құндылықтар құрылымында исламның гуманистік және әлеуметтік мазмұнына, адамның рухани болмысындағы ислам құн- дылықтарына мәдени антропологиялық сараптама жасау зерттеудің өзектілігін арттыра түседі.

І тарау

ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ ОРНЫ

 Сан ғасырлық Еуразия өлкесінің тари- хы, қазақ халқының этногенезі мен этног- рафиясын зерттеу барысында қазақ мәде- ниеті мен руханияты ислам өркениеті мен дүниесінің ажырамас бөлшегі екендігін кө- руге болады. Өйткені, халық санасына ис- лам діні бейбіт жолмен сіңісті. Ислам фи- лософиясын, құндылықтары мен өнерін дамыту мен жаңғыртуда біздің аумақты мекен еткен ойшылдар Әбу Насыр әл-Фа- раби, Қожа Ахмет Яассауи, Махмұт Қаш- қари, Мұхамед Хайдар Дулати, Жүсіп Ба- ласағұн және т.б. мұраларының ислам өркениетінің асыл қазынасына айналуы қазақ халқының дүниетанымында ислам- ның рөлі басымдықты әрі маңызды екенді- гін дәлелдей түспек. Академик Ғарифолла Есім, «Ұлттық идея – ел санасы» атты ма- қаласында: «Ұлттық идеяның үшінші тұғыры – интеллектуалды жасампаз қоғам туралы сөз қозғай отырып, діннің адам- зат тарихында алатын орны ерекше. Өз та- рихында діни санасы болмаған халық жоқ. Сонымен бірге, дінге деген көзқарастар да әр дәуірде, әр қоғамда әрқилы болып кел- ген. Сондықтан діннің не екендігін, оның

қысқаша тарихын танып, білу – әрбір саналы адамға мәдени қажеттілік», – деп атап көрсеткен болатын.

 Қазақстанның кең-байтақ аумағы мен Еуразия аумағын мекендеген түркі ұлыс- тары ІХ ғ. басында ислам дінін қабылдап, кейін осы аумаққа иелік еткен ұлыстар- дың ұрпақ жалғастырған халықтары өз дүниетанымында ислам құндылықтарын дәстүрлі бағдар етіп, қадір-қасиетімен бірік- тірген.

 Қазақ хандығы құрылғанға дейінгі ке- зеңдерде өлкемізде түрлі мемлекеттік бір- лестіктер тарихында ислам ұлттық мен- талитеттің негізгі діңгегі ретінде өмір- шендік танытқандығына тарихи деректер дәлел болады. Тіпті атеизм жарияланған Кеңестік отаршылдық саясат қазақ дүние- танымындағы исламды жоя алмады. Халық санасы бір құдіретті күштен қорқып, оған жасырын түрде сиынуды тоқтатпады.

 Қазақ мәдениеті ғасырлар бойы Құран мен сүннетке имам Ағзам Әбу Ханифа мәзһабы мен имам Матуриди сенім мектебінен су- сындаған.

 Абай философиясындағы исламдық бол- мыс қазақ дүниетанымында Әлем мен адам контекстінде сипатталған.

 Тоталитарлы-отаршылдық саясаттың күшімен цензураға ұшыраған тарихи жыр мен толғаулардан алынып тасталған ұлт-

жандылыққа, имандылыққа, ел үшін кү- реске шақырып, рухты оятып, жігерді жан- дандыратын өлең жолдарындағы «Алла»,

«Құдай», «Бисмиллаһир-рахманир-рахим» сөздері көркем мәтіндерінде бұл күнде өз орнына қойылып, тәуелсіздігімізбен бірге насихаттала бастады.

 Қазақ даласындағы ислам ерекшеліктерін талдауда әлі күнге дейін отандық ғалымдар арасында бір тұжырымға шынайы бірік- кен пікірлер аз. Ислам рухани тазалық пен құндылықтардың өзегі, адам болмысының тұтастығын қамтамасыз ете алатын пәр- менді күш ретінде адамзат санасына ұялай бастағандығы ең маңызды фактор.

 Миллиондаған қазақстандық жастардың өз өмірін өзгертуі, салауаттылық пен пара- саттылықты, өркениеттіліктің болашағын өз бойларында ислам құндылықтарымен байланыстыруы исламның қазіргі таңдағы қазақ даласындағы өміршеңдігін көрсетеді.

• • ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНА ИСЛАМ ДІНІ ТАРАЛУЫНЫҢ МӘДЕНИ, ТАРИХИ

ЖӘНЕ РУХАНИ БАСТАУЛАРЫ

 Қазақстан Республикасындағы мемлекет- тік және діни қатынастарды реттеу ба- сымдығына ие – ислам дінінің еліміздегі орнығу тарихы өзгеше әрі бірегей. Себебі әлемнің 1 миллиард 500 миллионнан астам

әр түрлі ұлттан тұратын неше мың тілдік, нәсілдік ортасы бар халық ұстанып отыр- ған ислам дінінің тарих сахнасында болуы он төрт ғасыр уақытты қамтиды. Қазақ мә- дениетіндегі ислам құндылықтарын зерт- теу мәселесінде міндетті түрде исламның Қазақстан жеріндегі таралу мен қалыпта- су ерекшеліктеріне тоқталу қажет. Бүгінгі және болашақтағы исламның Қазақстан- ның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі по- зициясын анықтау үшін оның таралу мен қалыптасу ерекшеліктерін, яғни өткен та- рихын сипаттайтын зерттеулерге ретрос- пективалық сараптама жасалуы керек.

Исламның шығу тарихына көз жүгіртер

болсақ, ол жазирату-л-араб деп аталатын осы күнгі Араб түбегінде пайда болды. Алла тағала қасиетті Құран Кәрімді осы елдегі Құрайыш тайпасынан шыққан Абдулаұлы Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарымызға уахи еткен. Алла тағала адам баласын қараңғы- лық зұлматы мен адасушылықтан – қайы- рым, шапағат, рақым мен мейірімге толы туражолғасалуүшінәркездеріпайғамбарла- рын жіберіп отырды. Оларды белгілі бір қауымдардан шығарып, Пайғамбарларға Алла тағала қасиетті кітаптарды, яғни өмір сүру заңын да қоса жіберіп тұрды. Адам баласы оны орындамағандықтан, Жаратушы иеміз қиянатшыл қоғамдар- ды жойып жіберген. Соңында Алла тағала

адамдарға «Алланың дінінен бекем ұстап, айырылмаңдар» [1, Әл-Имран сүресі, 103- аят], «Ақиқатында, Аллаға қабыл дін – ис- лам діні» [1, Әл Имран сүресі, 19-аят] деп таза да ақиқат дін – исламды жіберді. Адам баласы қаситетті Құранды басшылыққа алып, ешкімге де, ешнәрсеге де қылдай қиянат жасамай өмір сүрсін, қоғамы әділ де иманды болсын деп дұрыс жолды көрсету үшін Құран Кәрімді Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарымызға уахи етті. Бір- лік пен ынтымақты насихаттайтын, өз із- басарларын имандылыққа ұйытатын, рух тазалығын уағыздайтын асыл дін идея- сын ту еткен мұсылмандар аз жылдардан соң Араб түбегінен шағындап шығып, осы күнгі Сирия, Палестина, Ирак жеріне жетті. Исламды негізгі дін деп таныған араб қосындарының бір бөлігі Қызыл теңізден өтіп, Мысырға табан тіреді, соңы- ра әрі қарай қазіргі Мағриб араб елдері- не де байрағын желбіретті. Ливия, Тунис, Алжир, Марокко исламға мойынсұнды. 711 жылы мағрибтық мұсылмандар жаңа дінді жалау етіп, Атлант мұхиты мен Жерорта теңізін бөліп жатқан Гибралтар бұғазынан өтіп, Андалусияға қазіргі атауы Испания- ға аяқ басты. Олар сондай-ақ Испания мен Франция арасындағы Пиреней тауларына да жетті. Кейінірек ислам діні Солтүстік Африка ғана емес, Орталық Африканың да

біраз жерлері мен елдеріне тарады. Араб жасақтары Батысқа ғана емес, сондай-ақ осы күнгі Кіші Азия мен Кавказ таулары- на да ат басын бұрды. Бірте-бірте жаңа дін Мауереннахр деп аталған Орта Азияда- ғы түркілер өлкесіне де жетті. Бұқара мен Самарқан, Шаш (Ташкент) пен Отырар, Хорезм өлкесі де исламды қабылдады. Осы- лайша ислам діні ІХ-Х ғасырларда сунит- тік бағытта бірте-бірте түркілер әлемінде де нығая бастады. [2, 7 б.].

 Түркілер ислам дінінің пайда болуынан жарты ғасырдан астам уақыт бұрын әлем- дік тарихи үрдістің белсенді субъектісі- не айналды. Ашина державасы көршілес жатқан мемлекеттерді өзімен қуатты мем- лекет ретінде санасуға мәжбүр етті. Осы уақыттардан бастап түркілер Еуразия да- ласындағы барлық тарихи оқиғалардың бел ортасында жүріп, өркениеттік даму- дың бағыт-бағдарын айқындауға пәрмен- ді ықпал етті [3, 223 б.]. Түркі тайпала- рын исламдандыру бірнеше ғасырларға созылды. Бұл ретте Талас маңында араб- тардың 751 жылы қарақытайлармен бол- ған шешуші шайқасы үлкен рөл атқарды. Талас шайқасы туралы атақты француз тарихшысы, шығыстанушы Рене Грэссэ:

«Қытайша Кьюпише аталған Ташкенттің

түркі билеушісі немесе түдүні қытайларға талай рет бас иді (743, 747, 749 жылдары

аралығында). Бірақ сол уақыттағы Кучи- дің губернаторы немесе империялық ко- миссары Као Сьенчэ оны Қытайға барар жолдарды қорғаудағы өз миссияңды дұ- рыс орындамадың деп жазғырады. Као Сьенчэ Ташкентке барып, түдүннің ба- сын алып, байлығын иеленді. Бұл осы ба- тыс бөлігіндегі көтерілістерге түрткі бо- лады. Басы алынған түдүннің ұлы Тар- бағатайды және Балқаш көлінің шығыс жағалауынан Ертіске дейінгі Ұрынғыны мекендейтін түркі-қарлұқтардан, сондай- ақ Соғдыдағы араб гарнизонынан қолдау сұрайды. Араб генералы Зиад ибн Салих оңтүстіктен, қарлұқтар солтүстіктен ке- леді. 751 жылдың шілдесінде Као Сьен- чэ Талас өзенінің бойында талқандалады. Бартольдтың айтқанындай, бұл тарихи жеңіс Орталық Азияның тағдырын шеш- ті. Барлық оқиғалардың осыған әкеле жат- қанындай болып көрінгенімен, Қытай ық- палында қалудың орнына Орталық Азия мұсылмандыққа бет бұрды» [4, 148 б.].

909 ж. Еділ бойы бұлғарларына да ислам

тарала бастады. Осы елдің билеушісі Иль- тебер Алмыш исламды мемлекеттік дін деп жариялады да, 920 ж. аббасид хали- фіне діндар адамдар мен сәулетшілерді жіберу туралы өтінді. Муктадир Халифі өтінішті қанағаттандырып, 920-922 жж. аралығында керуен жібереді. Ол керуен

922 ж. мамыр айында Еділ бойы бұлғарла- рына келіп жетеді. Осы оқиғалардан соң, Еділ бойы бұлғарлары Шығыс Еуропадағы түркі-ислам мәдениетінің өзінше бекітілген пункті, апорпосты қызметін атқарады [5, 59 с.]. Бұл турасында Шығыс елдеріне саяхат жасаған Гильом де Рубрук ХІІ ғ. ортасында Еділ бойынан өтіп бара жатып, бұлғарлар туралы: «Бұл жерлерге Мұхаммедтің заң- дарын қай хайуан жеткізгендігіне таң қал- дым?» – деуінен үлкен мән табуға болады [6, 245 с.]

Түркілердің исламды қабылдауындағы

бұқаралық сипат 1043 жылдың күзіне жат- қызылады, осы кезде 10 000 шатыр иелері 20000 малды құрбан айт мерекесіне орай құрбандыққа шалып, исламды қабылдайды. Бұл түркілердің жазғы жайлаулары Еділ бойында жайылса, қыстаулары Баласағұнда болатын. Осылайша Каспий маңы жерлері мен Еділ бойын мекен еткен, қыпшақ және т.б. тайпалардан тұратын түркі тайпалары, өзіндік мұсылмандық түркі мәдениетінің орталықтарына айналады [5, 59 с.].

 Исламдандырудың басты кезеңі ретінде елімізді Қарахан әулеті (Х-ХІ ғғ.) мен мо- ғолдар (ХІV-ХV ғғ.) кезеңі аталып өтіледі. Себебі ислам діні осы уақыттар аралығында мемлекеттік дін болып жарияланған.

 Атап айтар болсақ, қараханидтік билеу- шілерден бірінші болып мұсылмандық-

ты қабылдаған Сатук-Богра хан болды. Ол өзіне 955-956 жж. мұсылмандық есім Абу ал-Керімді иемденді. Оның ұлы Мұса 960 ж. исламды мемлекеттік дін ретінде жариялады. Назкен Бакина өз зерттеуін- де: «Қараханид түркілерінің исламдануы миссионерлердің белгілі бір күштеуімен емес, бірыңғай мемлекеттік діннің ықпалы негізіндегі экономикалық және саяси пайда күшімен ағымдалды» [5, 60 с.], – деп атап өтеді. Қараханидтер өздерінің көршілес тайпаларына жерді қолдануға берген кезде бір ғана талап қойған. Исламды қабылда- ған кезде ғана көршілер жерге уақытша ие- лік ете алған. Қараханидтердің саяси және әскери жеңістері Орталық Азия аумағына исламның таралып қана қоймай, оның осы жердегі халықтың бұқаралық идеологиясы ретінде ресми мәртебеге ие болуына жақсы жағдай жасады.

Исламның таралуы Алтын Орданың тә-

уелсіз мемлекет ретінде нығаюына және жаңа қалалардың дамуына ықпал етті. Оның өзіндік ерекшеліктері бар. Себебі Жошы ұлысына ислам мәдениетінің таралуына әсер еткен негізгі бес факторды атап өткен жөн.

 Ең бірінші атап өтер мәселе: мұсыл- мандық қауымдастыққа кіруді хандардың субъективті шешімі болғанымен, араб сая- хатшысы Ибн Баттута еңбектері бойынша исламның таралуына саудагерлердің рөлі

зор болды. Ибн Баттута (1304-1377), 1342 ж. Қытайға делилік сұлтан Мұхаммедтің тапсырмасымен келген уақытында Цю- Тун (Цюаньчжоу) портында, Гуанчжоу, Ханчжоу және Ханбалық (Пекин) қала- ларында ислам қауымы бар екендігін бы- лай жазады: «Қытайдың әр қаласында мұ- сылмандардың жеке тұратын қалашығы бар. Онда жамағатпен намаз оқитын, басқа да жоралғыларын жасайтын мешіттері бар. Олар үлкен құрметке, абыройға ие екен» [7, 223 б.]. Ал оның жасы үлкен заман- дасы францискандық монах Парденоннан шыққан Одорико Ибн Баттутаға дейін екі онжылдық бұрын Ханчжоу қаласында 40 000 ислам саудагері тұрақты түрде бол- ғандығын жазып қалдырған [8, 3-7 сс.].

Екіншіанықталғантұжырым:Таяу

Шығыс маңына ХІ ғ. түркілердің келуі

«мұсылмандық өркениетті трансформация- ға ұшыратты» [9, с.32] Трансформацияға ұшыраған үмбетті қыпшақ даласы қандай да бір қарсылықсыз қабылдайды. К.Э.Босворт түрік-селжүктардың ислам әлеміндегі рөлін суреттегенде «шамандық тарихы бар түркі мұрасы сопылық ордендеріне жол тапты. Олар өз кезегінде ханафиттік мазхабтың сунниттік бағытын қуатты түрде ұстанды» [9, с. 32.].

 Үшіншіден, Дешті Қыпшақ жеріне ис- лам мәдениетінің таралуына Қожа Ахмет

Яассауидің рөлі өте зор болды. Исламның түркілер арасында таралуына ықпал еткен тағы бір фактор сұлтан Бейбарыс билік құр- ған Мысыр елімен жан-жақты байланыс ор- натуболды.1261жылданбастапекіжақелші- лік делегацияларымен алмасты. Бейбарыс елшілері Қырымдағы Солодажуге, ал Берке өкілдері Александрия қаласына келеді. 1263 жылы Берке мен Бейбарыс арасында пар- сы хандығына қарсы бағытталған келісім жасалды. Ислам өркениеті үшін бұл маңызы зор оқиға болды. Берке мұсылман әлемін қан қақсатқан Хулагуды талқандап, ислам елдерін шапқыншылықтан сақтап қалды. Ал қыпшақ даласынан сенімді одақтас тап- қан Бейбарыс крест жорығын тоқтатты. Бұл жерде саяси ұстанымдармен қатар, екі ел билеушілерінің арасындағы жеке тұл- ғалық қарым-қатынас Жошы ұлысына да исламның таралуына өзіндік үлесін қос- ты. Бартольд өз зертеулерінде: «Сұлтан Бейбарыс (1260-1277 жж.) Берке ханның күйеу баласы болады, Беркенің мысыр- лық немересі сұлтан Бейбарыстың мұра- гері Са‘ид-хан Мұхаммед өзінің атасының құрметіне моңғолдық Берке ханның Насир ад-Дині деген ат алады. Сонымен қатар, 1280 ж. Каирде қайтыс болған Беркенің ұлы Бедр ад-Дин Мұхаммед Құран аяттарын түсіндіріп, араб тілінде өлеңдер мен діни шығармалар жазған» [10, с.142].

 Төртіншіден, Дешті Қыпшақдаласындағы өзгеріске түскен исламның мәдени дәстү- рі Алтын Орданың мемлекеттік әріптесте- рі арасында мұсылмандық мәдениетті бір деңгейде эволюцияландырады.

 Бесіншіден, Дешті Қыпшақ даласында исламның таралуында басқарушы әулет- тің рөлі үлкен болса, исламдық мәдениет нормаларының сіңісуіне қалалардың рөлі маңыз берді [8, 3-7 сс.].

Бұл турасында Әбсаттар қажы Дербісәлі:

«Ислам орта ғасырларда қазақ даласында бұрын болған қалалар мен қорғандар, ка- малдар мен кенттердің іргетасын нығай- тып қана қоймай, өзге де шаһарлардың ірге тебуіне ықпал етті. Исламды уағыздай- тын мешіттер мен медреселер, ғылым-бі- лім ошақтары бой көтерді» [2, 8 б], – дей келе, Отырардың шығысындағы Сайрам, Манкент, Тараз, Түймекент, Құлан, Меркі, Баласағұн, Шу қалалары ғана емес, Сыр бойындағы Сүткент, Ясы (Түркістан), Қар- нақ, Сауран, Иқан, Қауған, Өзкент т. б. қа- лалардың жанданғандығын атап өткен.

Тағы бір қаперде ұстанатын жайт, араб

тілі бірнеше ғасырлар бойы Орта Азияда ғылым мен білімнің тілі болды. Отырар- лық Әбу Нәсыр әл-Фараби, Ысқақ әл-Фара- би, Исмаил әл-Жауһарилер Таяу және Орта Шығыс елдерінде білім молықтырып, әлем мәдениетінің алтын қорынан орын ала-

тын классикалық шығармалар қалдырды. Х-ХІІ ғағасырларда араб тілі ғана емес, сондай-ақ бірте-бірте жергілікті халық- тың түркі тілінде де шығармалар дүниеге келе бастады. Жүсіп Баласағұни, Махмұт Қашқари, Қожа Ахмет Яассауи салған дәстүрді ХV – ХVІІ ғасырларда Мұхаммед Хайдар Дулати, Қадырғали би Қасымұлы Жалайырилер жалғастырды. Сөйтіп, ислам өркениеті орта ғасырлардан күні кешеге дейін Орта Азия халықтарының әдебиеті мен мәдениетіне, рухани өміріне үлкен әсер етті. Елімізден шыққан араб, парсы, түркі тілді ғалымдардың бір тобы философия, тарих, мәдениет, астрономия, логика, музыка, әдебиет пен тіл, медицина саласындағы ең- бектерімен аты шықса, енді бірі қасиет- ті Құран мен тафсир, шариғат, мазһабтар, фиқһке арналған шығармаларымен де ел құрметіне бөленген. Бұл ретте Бұрһан ад- Дин Ахмад әл-Фараби, Имад ад-Дин Әбу-л Қасым әл-Фараби, Қауам ад-Дин әл-Фа- раби, Молла Ахмет әл-Женди, Хусам ад- Дин әл-Хусейн ас-Сығнақи, Әбу Абд Алла әл-Баласағұни, Әбд әл-Ғафур әл-Кердери, Мұхаммед әл-Кердери, Хафиз ад-Дин әл- Кердерилерді атауға болады. Сайрамдық Ахмад әл-Исфиджаби атты ғұламалар да өзінің терең ойлы туындыларын дін ислам ғылымына арнаған. Сайрамнан сондай- ақәл-Қади әл-Байдауи, Әбу-л Хасан Әли

әл-Байдауи секілді қазылар да шыққан. Соңғы екеуі – туған жері Сайрамда көз жұмған. Орта ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанға софылық ілім де тарады. Ол көбінесе көшпелі тіршілік кешкен жұрт- та ислам дінінің мықтап орнығуына, ха- лықтың тұрмыс-тіршілігіне, әдебиеті мен мәдениетіне әсер етті [12, 117-234 бб.].

 Қазақстандағы діни жағдайды сараптау динамикасы ежелгі кезеңнен бастап кеңес- тік кезеңдегі уақытта қарама-қайшылық- ты тенденциялар бар екендігін айшықтай- ды. Жалпы, ислам өзінің өміршеңдігін және тұрақтылығын дәлелдеді. Себебі, ежелгі түркі даласына дін ретінде енген ис- лам, кейін қазақ дүниетанымына мәдени негізде толыққанды енді. Халқымыздың барлық салт-дәстүрлерінің исламнан бас- тау алатындығын ислам құндылықтары- ның халықтық санада берік бекігендегі- нен көруге болады. Сонымен қатар, ислам діні Қазақстан жерінде әртүрлі кезеңде ай- мақтағы мемлекеттік бірлестіктерде түр- лі маңызға ие саяси рөл атқарғандығы ту- ралы тұжырымды дәйектер келтіруге бо- лады. Оған Әмір Темір мен Тәуке ханның тұсындағы Мәуереннахр мен Даладағы ис- ламның орнын дәлелдейтін деректердің өзі жеткілікті. Әмір Темірдің (1370-1405) заңдар жинағында: «Мен өз қамқорлығыма Құдайдың діні мен Мұхаммед (с.а.у.) заң-

дарын насихатталуын алдым. Мен ислам- ды барлық жерде және барлық уақыттар бірлігінде қолдадым. Дін мен заңдарға не- гізделмеген өкімет пен биліктің өміршең болмайтындығын тәжірибем көрсетті. Сон- дықтан әр аймаққа исламның білгірін жі- бердім, олар өз кезегінде исламда көрсетілген сенім бойынша бұқара халықты ұятты нәрселерден тиятын болады. Адамдардың білімін көтеру үшін медресе мен мешіттер салдырдым. Мен әрқаладақасиетті Құранды, ислам дінінің негізіне атақты ғалымдардың зерттеулері арқылы үйрететін иманды діни өкілдер тұруына жағдай жасадым» [13, с. 11], – деп атап көрсеткен.

Сонымен қатар, қараханидтер тұсында-

ғы исламды қабылдау Орта және Алдың- ғы Азия елдерімен түрік тайпаларының саяси, әлеуметтік және экономикалық бай- ланысының орнауына алып келгендігін атап өту қажет. Ислам құндылықтарының білім, отбасы және отбасылық қарым-қа- тынасындағы баламалы басымдығын қазақ этносы генезисінің ерекшелігімен неме- се тәңірлік дүниетаным іздерінің көрініс табуымен түсіндіру мүмкін емес. Өйткені рулық шежірені білу немесе жеті атаға дейін қыз алыспау салтының өзі Мұхам- мед (с.а.у.) пайғамбар хадистерінде көрініс тапқандығын жұрттың бірі білсе бірі біле бермейді.

 Сонымен қатар, қазақ этносын қалып- тастыруға қатысушы найман, керейт, қып- шақ секілді көшпелі тайпалардың әскери- саяси бірлестігі ХІ-ХІІ ғғ. исламмен қатар, тәңіршілдік пен христиан табысты бәсе- келес болған. Ислам Хорезм мемлекетімен көршілес орналасқан және тығыз байланыс орнатқан елдерде таралды. [14, с. 150-151]. ХІІ ғ. моңғолдардың басып кіруі нәти- жесінде ислам позициясы нығая түсті. Көп жағдайда бұл мәселе моңғол басып алу- шыларының бір діни жүйені енгізу ойы- ның болмағандығымен түсіндіріледі. Ислам позицияларының нығаюы Алтын Орданың бастапқыда Берке хан тұсында (1255-1266), кейін Тудеменгі мен Узбек хандары тұсында

мұсылмандықты қабылдауына алып келді.

Әрі қарай исламның бекуіне Тәуке ханның

«Жеті Жарғы» деп аталатын Заңдар жина- ғы өз үлесін қосты. Осы заңдар жинағында мемлекеттің мұсылмандық дінге ресми қол- дау көрсетуі көрініс тапқан. Мысалы, «Хрис- тиан дініне өткендердің ағайын туыстары, оларды барлық меншігінен айыруға хақы бар», «Рухани мұрагерлік тума-туыс пен молдалар қатысуымен өтеді» және т.б. [15, 8-9 б.].

 ХҮІ-ХҮІІ ғғ. қазақтардың Орта Азия ха- лықтары мен Еділ бойы татарларымен эко- номикалық және мәдени байланыстары Қазақстандағы исламның қарқынды түр-

де кең таралуына алып келеді. Исламның жолсеріктері ретінде Бұхара, Самарқан, Ташкент, Хиуа, Түркістаннан келген мис- сионерлері саналды.

 ХҮІІІ-ХІХ ғғ. Ресей империясына қосыл- ған Қазақстанның исламдануына Ресейдің ислам дініне деген қарым қатынасы шешуші фактор болып есептелді. Отаршылдық- тың алғашқы жылдары, яғни ХҮІІ ғ. Ресей өкіметі көшпелі халық арасына христиан дінін тарата бастайды, кейіннен нәтиже бермегендіктен, ислам бақылау арқылы та- ратылады. Р.Мұстафинаның ойынша, ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында қазақтар мұ- сылманша оқудың негізімен таныс болған, әрі осы кезеңдегі исламның негізінде бала- ларын мұсылман мектептеріне беріп, өздері мешіттерге барып тұрған. Бұл өз кезегін- де қазақ халқының даму тарихында ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезін- де ислам үстірт, яғни мазмұны тұрғысынан етене бойлай алмады деген пікірді теріске шығарады [16, 32 б.]. Патша өкіметінің күштеп көшіру саясаты осы кезеңде ис- лам ұстанымдарының бекуіне айтарлықтай әсер етті. Себебі, ХІХ ғасырдың 70-жылда- ры Даланың бүкіл аймақтарына орыс және украин переселендерін көшіру басталды, 80-жылдары аталған жағдай бұқаралық сипатқа ие болды. 1897 жылы Ақмола об- лысында орыс халқының үлес салмағы 56,7

пайызды, Орал облысында – 40,8 пайызды, Торғай облысында – 37,8 пайызды, Жетісу- да – 23,5 пайызды, Семейде – 24 пайызды, Сырдарияда – 6,2 пайызды құрады. 1897 жылы Қазақстандағы қазақтардың үлесі 81,7 пайызды құраса, ал 1914 жылы – 65,1 пайызға төмендеді [17, 67 с.]. Далада, оның ішінде солтүстік аймақта орыс халқының көбеюі этникалық негізде Оңтүстік пен Солтүстік аумақтың бөлінуіне алып келді, сондай-ақ, бұқара халықтың Ислам дініне беріктігіРесейдеХХғасырдыңбасындаРесей империясының отарлау саясатына, оның біртұтастығына қауіп төндіруші фактор ре- тінде қабылданды. Әйтсе де 1906 жылдың көктемінде Верныйда Түркістан өлкесі мұ- сылмандарының І құрылтайы өтті, оған 100-ге жуық делегаттар қатысты. Құрылтай қаулысында бүкіл Ресей мұсылмандарының діни-руханият мәселелерімен айналыса- тын мұсылмандар діни бас басқармасын құру, муфтиден бастап азаншыға дейінгі дін қызметкерлерін жергілікті әкімшілік емес, халықтың өзі сайлауы, вакуфтер ашу, мешіттер салу және оларды жөндеуге рұқсат беру, мектептер мен медреселерді реформалау қажеттілігі атап көрсетілді. Сөйтіп, сол жылдары Жетісуда өзге де сая- си партиялар мен қоғамдық ұйымдар сияқ- ты діни қауымдастық та ресми түрде тіркел- ген.

 1917 жылы мемлекеттік басқару мәсе- лесіне байланысты жалпықазақ съезі өт- ті. Онда қазақ облыстары аумақтық ұлт- тық автономиясын алатын Ресей демок- ратиялық федеративтік парламенттік республикасын құру идеясы ұсынылды. Орынбор қаласында өткен екінші жалпы- қазақ съезінде жалпыресей құрылтай жи- налысы мақұлдауға тиісті қазақ-қырғыз облыстарының автономиясына «Алаш» атауын беру ұйғарылды. Сонымен қатар, осындай «Алаш» саяси партиясының Бағ- дарламасында мемлекеттің шіркеуден бө- лінуі, заң алдындағы барлық діндердің бірдейлігі, барлық діни оқулардың наси- хатталу бостандығы, Қазақстанда жеке муфтиаттың құрылу мәселелері ұсынылды. Алайда осы кезеңде шарияттың құзыретіне кіретін мәселелер аясы кеміп, молдалар қызметіне үйлену, ажырасу, туу мен өлуді тіркеу рәсімдері кіретін болады.

1917 жылғы қараша айында өткен жал-

пыресей делегаттарының жиналысы «Алаш» партиясының талаптарымен келісетін- діктерін көрсетті, мысалы Семей губерниясы бойынша партия блогы 57,5 пайыз дауысты иемденсе, Торғай мен Орал облыстарында

75 пайызды иеленді. Ислам дініне, оның болашағына позициялар аясы Қазақстанның солтүстік аймағында тұратын национал- демократтардың көзқарасымен шектелмеді.

 1917 жылдың қыркүйегінде «Мұсылман Одағы» партиясының құрылуын жария ет- кен түркістан және қазақ мұсылмандары- ның съезі өтті. 1917 жылдың қараша айын- да Қоқанда ІҮ жалпытүркістандық Төтен- ше съез ашылды, Съезде ислам мемлекет- тік дін ретінде мақұлданатын Түркістан автономиясының, Түркістан Халықтық Өкіметінің құрылуы жарияланды [17, с. 148-154]. Алайда ол бастама отаршыл сая- сат тарапынан қуғынға ұшырайды.

 Қеңес Одағы кезінде исламның алғаш- қы қабылдануынан Шығыс халықтары- ның арасында өзіндік атрибутқа айналғанға дейінгі өзгерістер эволюциясын 1917-1927 жылдар аралығында қабылданған құжат- тар тізбегі мазмұнынан көруге болады. 1917 жылы қараша айында қабылданған «Ресей және Шығыс еңбекші мұсылмандарға» деп аталатын РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесі жолдауында: «... осы бастан бастап сіздердің салт-дәстүр, наным-сенімдеріңіз- ге қол сұғылмайды, ұлттық және мәдени ұйымдарыңыз өз қызметін еркін жүзеге асырады. Өздеріңіздің ұлттық өмірлеріңіз- ді азат әрі кедергісіз жүзеге асырыңыз- дыр», – деп атап көрсетілген. 1920 жылғы қазан айындағы ҚАССР еңбекшілерінің құ- қық Декларациясында: «осы декларация белгілеген негізгі ережеде еңбекшілердің құқығына нұқсан келмейтін қырғыз хал-

қының тұрмыстық ерекшеліктерін ескере отырып, Кеңестік Ресейдің халықтық ре- волюциялық соты тәжірибесінің нақты мысалында халықтық әділет құру» қа- растырылып, аталған құжатта «мұсыл- ман» термині қолданылмайды, сонымен қатар діндарларды Кеңестерге сайлау және сайлану құқығын иемдендіре отырып, осы кезде қазақтың әдет пен Шариғаттан тұ- ратын халықтық соты трансформацияға ұшырайды [16, с. 457].

 Алайда, 1921 жылы сайлауға қатысу құ- қығынан билер, имандар, ишандар, хаз- реттер, муфтилер және мұсылмандардың діни басқармасының мүшелері айырылады. Сонымен қатар, 1920 жылы Кеңес Халық Комиссарлары декретімен халықтың салт- дәстүрлер, атап айтқанда қалыңмал беру, құн төлеу рәсімдері жойылды.

 1926 жылдан бастап ресми құжаттарда мұсылмандықтың «антикеңестік мазмұны» турасында тезистер пайда бола бастайды, ал 1927 жылы мәселенің мазмұны «антиді- ни үгіт-насихат» тұрғысына емес, «кластық еңбекшілердің жауы» мәртебесіне ие болған

«исламмен күресудің шаралары» тұрғысы- на ауысады.

 Алайда, екінші дүниежүзілік соғыс ке- зінде немістердің Еділ бойына жақындап қалғанынан сескенген Сталин 1937-1938 жылдары өзі жазықсыз жапа шектірген

Орта Азия мұсылмандарының ризалы- ғына бөленбек оймен ислам дініне көңіл бөлуге кірісті. Сөйтіп, 1943 жылы Таш- кент қаласында Орта Азия мен Қазақстан мұсылмандарының құрылтайы ұйымдас- тырылды. Оның жұмысына Қазақстан де- легациясын шейх Абд әл-Ғаффар Шам- сутдинов бастап барды. Құрылтайда Орта Азия мен Қазақстан Республикалары мұ- сылмандарының діни басқармасы құрылып төрағасы, Бас мүфти болып Ишан Бабахан Абдулмажитхан (1884-1953) сайланды. Бұл діни басқарманың республикамыздағы өкілі Алматы қаласының имамы Абд әл-Ғаффар Шамсутдинов болды. Ол Қазанда діни бі- лім алған, Қазақстанда алғаш мұсылмандар қазиятын құрған діндар адам болған. 1952 жылы ол өз орнына Сәдуақас Ғылманиді қази етіп бекіттіреді. Садуақас Ғылмани өз кезегінде қазиятты 1952-1972 жылдары басқарды. Сәдуақас қажи Ғылманидан соң 1972-1979 жылдары қазият кеңсесін Жа- хия қажы Бейсенбайұлы басқарған. 1975- 1979 жылдары Орта Азия және Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының Қазақ- стандағы қазият хатшысы болып Рәтбек қажы Нысанбайұлы қызмет атқарды [2, 12-

17 бб.].

 60-жылдардың бас кезінен бастап ис- ламның өкілдері мен басқару органдары арасындағы қарым-қатынас пен елдегі

діни ахуал туралы төмендегі мұрағат мә- ліметтерімен саралауға болады. 1961 жы- лы Қазақстанда мұсылман культі 25 тір- келген мешітті құрады, 40 намаз оқитын мұсылманнан, оның ішінде 20 мен 30 жас аралығындағы 10-нан 20-сына дейінгі пайызды әйелдер, 5-6 пайызды ер азамат- тар құрады. 25 имам арасында 21 қазақ, 3 өзбек, 1 татар болды. 15 имамның орта діни білімі, 7 имамда орташадан төменгі білім, ал 3 имамда – ең төменгі діни білім болды. Діни басқарма арнаулы білімі жоқ, «кезбе» молдалар есебінен толығып отырған. Се- бебі жаңа діни кадрлар Ташкент және Бұ- хара діни училищесінде дайындалатын, 1961 жылы аталған оқу орнында небәрі 7 қазақстандық білім алған. 25 тіркелген ме- шіттермен қатар, 66 тіркелмеген мұсылман қауымдастықтары және 521 үйлерді ара- лап рәсімдер жасайтын «кезбе молдалар» болған.

Қазақ КСР Министрлер Кеңесі негізін-

дегі діни культтер ісі бойынша Кеңесінің Уәкілі Б.Джумашев 1961 жылы тіркелген қауымдастық санынан сенушілер көлемінің өспей отырғандығы туралы, әртүрлі культке жататын 72 тіркелмеген діни ұйымдар мен топтардың жабылуы негізінде тарап кетуі туралы, сенушілерді дін жолынан айыру жұмыстарының күшейгендігі туралы, жер- гілікті жерлерде тіркелген қауымдастық

пен діни басқарма қызметін танып білу және бақылудың жақсарғандығы туралы қорытынды жасаған [18, с. 458].

 Бұл діндерді, оның ішінде ислам дінін халық санасынан жою барысында жасаған басқарма органдарының қызметінің сипат- ты көрінісі болып табылады. Алайда Кеңес өкіметінің көздеген саясаты түбегейлі жү- зеге аспады. Оған бірнеше факторлар се- бепші болды. Біріншіден, 80-жылдары Қа- зақстанда жүргізілген зерттеулер бойын- ша тұрғылықты аймақтарға қарай дінге сенушілер 20 пайыздан 70 пайыз аралығын құрады. Бұл атеизмнің исламды ығыстыра алмағандығының нақты көрсеткіші болып табылады. Екіншіден, діни наным-сенім бостандығының формальды түрде болса да конституциялық бекінуі маңызды рөл ат- қарды. Үшіншіден, этноұлттық негізде Кеңес Одағы мемлекетін құру саясаты ба- рысында этникалық қайшы факторларға да байланысты еді. Төртіншіден, 50-жыл- дардағы Н.С. Хрущев кезеңінің жылымық уақыты кеңестік идеологияның дағдары- сын бастап берді, бұл жағдай аталған әсер етуші факторлар арасында шешуші болды.

Кеңес кезеңіндегі құжаттар көрсеткен-

дей, ислам ұзақ уақыт бойы патша өкіметі- нің переселен саясаты мен отаршылдық- тың Даладағы нығаюының бір факторы ре- тінде қарастырылды. Бұл мәселеде басты

акцент өзіндік әкімшілігі жоқ Орынбор муфтиятына кіретін қазақ діндарларына қойылды. Ресей билігі қазақ дін өкілдері- не саяси құзырет беруге мүдделі болмады, діни өкілдердің саяси белсенділігі ХХ ға- сырдың басында мұсылмандардың ерік- бостандығын шектеу науқанына алып кел- ді. Кеңес Одағы исламның отбасылық тұр- мыстық деңгейде кең қанат жаюына қарсы шараларды қолдануға мүдделі болды.

 Қазақстандағы ислам қызметінің аяқ- қа тұруының алғашқы кезеңі еліміздегі ді- ни ұйымдардың қызметін регламенттей- тін либералды заңнамалардың дүниеге келуімен, 1990 жылы Қазақстан мұсыл- мандарының Діни Басқармасының ашы- луы, биліктің исламның жандануының бағдарламасын ҚМДБ жүзеге асыру және жобалар жасалуы, мұсылман мемлекетте- рімен байланыстарды жандандыру, ислам мамандарын арнайы шетел орталықтарын- да оқытуды қолға алуымен тұспа-тұс кел- ді. Себебі, Орта Азия мен Қазақстан мұ- сылмандарының діни басқармасы 1990 жылға дейін Ташкентте болғандықтан, Қа- зақстанның діни-рухани өміріне әсер ете алған жоқ. Мешіттер салынып, діни әде- биеттер басылмады. Ташкентте шығатын бірен-саран журнал, газет республика хал- қының діни сұранысын өтей алмады. 1980 жылдардың екінші жартысындағы Кеңес

империясындағы жариялылық, демократия- ландыру үрдісі дін саласына да өз әсерін тигізді. Сол себепті де кең-байтақ Отанымыз- да жеке діни басқарма құру идеясы қарқын ала бастады. Оны республикамыздың сол жылдағы Министрлер Кеңесінің Төрағасы Н.Ә.Назарбаев қуаттап, оның қолдауымен Мәскеу елімізде Мұсылмандар діни бас- қармасын құруға рұқсат етті. 1990 жылы

12 қаңтарда Қазақстан мұсылмандары- ның І құрылтайында Қазақстан мұсылман- дары діни басқармасы құрылып, басқарма төрағасы, Бас мүфти болып Рәтбек қажы Нысанбайұлы сайланды. Бұл қызметті ол 2000 жылға дейін атқарды.

 2000 жылдың 24 маусымында өткен Қазақстан мұсылмандарының ІІІ құрыл- тайында Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти болып Әбсаттар қажы Дербісәлі сайланды.

 2013 жылдың 19 ақпанында өткен кезек- тен тыс VII құрылтайда Қазақстан мұсыл- мандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти болып Ержан қажы Малғажыұлы бірауыздан сайланды.

 Діни ұйымдар қызметі Конституция, Аза- маттық кодекс және 1992 жылы қабыл- данған «Діни сенім және діни қарым-қа- тынастар бостандығы туралы» ҚР Заңы не- гізінде жүзеге асырылады. Бұл мемлекет басшылығының діннің рухани әлеуетіне,

оның қоғамдық ортаны біріктірудің ора- сан зор рөліне жоғары баға бергендігі- нің көрінісі болып табылады. Тәуелсіздік жылдары діни ахуал жақсы дамыды. Елі- мізде бірнеше жүздеген мешіттер ашыл- ды, Алматы қаласында Нұр-Мүбарак Мы- сыр Ислам мәдениеті университеті, Респуб- ликалық имамдардың білімін жетілдіру Ислам институты ашылды. Діни маңызы жоғары халықаралық шаралар өткізілді. Қазақстан мұсылмандары діни басқарма- сы өзінің төл басылымдары ретінде «Ислам және өркениет» газеті, «Иман» діни-ағар- тушылық танымдық журналын шығарды.

Қазіргі уақытта елімізде 40-тан аса кон-

фессиялардың діни бірлестіктері мен ұйым- дарының саны 4000-нан асады. Оның ішін- де 2337 ислам діни бірлестіктері, орыс православия шіркеуі – 281, рим-като- лик шіркеуі – 82, протестанттық діни бір- лестіктер – 1189, иудейлердің діни бір- лестіктері – 27-ні құрайды. Қазіргі Қа- зақстандағы дәстүрлі емес діни қауымдар- ға төмендегілер енеді: 5-буддистік қауым, 24-индуистік, 12-кришнаиттік, 23-Бахаи, 2-трансцендентальдық медитация қауымы, сонымен қатар, Ұлы АҚ Бауырластықтың

2 қауымы, 6-саентология шіркеуі қауымы

т.б. Бұлардың 40-астам мерзімді діни басы- лымдары шығады. Еліміздегі діни оқу-орын- дар саны – 19, елімізде – 2200-ге жуық мешіт,

мұсылман діни бірлестіктер саны – 2337 [17, 9 б.].

 Қазіргі таңда Қазақстандағы дәстүрлі емес діни ұйымдардың және тоталитарлы секталардың көбеюі мен оның қатарына жастардың, жалпы халықтың көптеп тарты- луы көпұлтты мемлекетіміздің ұлтара- лық татулық пен тұрақтылығына қауіпті фактор және ұлтаралық радикализм мен шиеленісті тудыратын қосымша күш болып табылады. Бүгінде Қазақстан Бүкіләлем- дік діни-рухани форумның орталығы бо- лып табылады. Ал Қазақстанның зайыр- лы мемлекет болуына орай, ресми идеоло- гия дінге барынша бейтарап. Сондықтан Қазақстандағы жетекші діни конфессия мәртебесіне ие ислам мен христиан дінде- ріне мемлекет тарапынан қамқорлық таны- тылатын, басқа діни ұйымдардың қызметін реттейтін жаңа Заңның қабылдануы өзекті мәселеге айналды.

2011 жылы қазанның 11-і күні «Діни

қызмет және діни бірлестіктер туралы» Заң қабылданды.

 ҚР Дін істері агенттігінің осы тұстағы төрағасы ҚайратЛама Шариф Республикалық БАҚ-қа берген мәліметінде «Қазақстан мұ- сылмандарының діни басқармасы (ҚМДБ) республикалық ислами діни бірлестік ретінде тіркеліп, барлық облыстардағы 2228 мешіт қайта тіркеуден өткенін», – айтты.

 Қазақ даласына ислам діні таралуының мәдени, тарихи және рухани бастаулары- на тоқталған кезде ислам дініндегі әдептік ұғымдардың тарихи философиялық маңы- зы туралы зерттелген ғылыми жұмыстарға тоқталып өткен маңызды. Оларды Кеңес- тік кезеңдегі бұрмалануға ұшыраған ғылы- ми тұжырымдар және еліміздің тәуелсіздік тұғырындағы жаңаша ғылыми тұжырым- дар деп екіге бөліп қарастыруға болады.

 Қазақ мәдениетіндегі ислам құндылық- тарының орны – отандық ғылымда бұрын- соңды зерттелмеген тың мәселелердің бірі. Құндылықтарды зерттейтін аксиология ғылымы бойынша қазақ халқының рухани құндылықтары, адамдық құндылықтары, тұлғалық құндылықтары зерттелді. Алай- да ислам дініндегі құндылықтардың қазақ мәдениетінің феномені ретіндегі мәселе қа- растырылмаған тың тақырыптардың бірі десек қателеспейміз. Сонымен қатар, ислам құндылықтарындағы «қайырымдылық»,

«ерік-бостандық» категориялар әлеуметтік,

психологиялық, философиялық тұрғыда белгілі бір деңгейде зерттелгенімен, ислам- дық басқа әдептік категориялар құндылық ретінде ғылыми негіделіп зерделенбеді және осы мәселеге қатысты мәдени антропология тұрғысынан қарастырылған еңбектер жоқ- тың қасы деп айтуға болады.

Атап өтетін басты жайт, Кеңестік дәуір-

де дінге қатысты ғылыми зерттеу өзара ішкі қайшылықтарға толы болды. Бұл мәселе- ні бүгінгі таңда ғылыми тұрғыдан сарап- тау белгілі бір байыптылыққа, жан-жақ- ты қатаң әрі терең зерттеулерді жүргізуге шақырады.

 Ислам дінін ұстанған шетелдік ғалым- дарға тоқталар болсақ, Нежати Өнер жалпы исламдық құндылықтардың ішінен еркін- дік мәселесіне тоқталып, сөз бостандығы, саяси бостандық, құқықтық бостандық мә- селелерін қарастырады.

 Сайм Иепремболса,«Имам Матуридижәне адамның ерік-бостандығы» атты еңбегін- де исламдағы ерік-бостандық феноменін уақыт, мекен мәселелеріне қатысты детер- министік тұрғыдан қарастырғандығы бай- қалады. Бірақ аталмыш ғалымдар еркін- діктің ара жігін ажыратпайды және адам- ның рухани ерік-бостандығын ислам құн- дылықтарынан даралап, ерекше рухани құбылыс ретінде қарастырмайды. Біздің зерттеуіміз ислам құндылықтарын, оның қазақ мәдениетіндегі орнын жеке зерттеу нысаны болуымен ерекшеленеді.

Ғарифолла Есімнің пайымдауы бойын-

ша: «Алласының пендесіне берген харе- кет еркіндігін біз «қайрат» дейміз. Қандай іс болсын, адамнан қайратты талап ете- ді, ол болса, адамды жақсылыққа да, жа- мандыққа да бастай береді. Құдайдың

адамға берген қайратын тежеп, ішіп-жеу, көру, есту сияқты сезімдерден адамның өз- өзін тежеуі күнә болмақ» [19, 55 б. ]. Бұл жерде қайрат сөзі ислам дініндегі әдептік ұғымдардың маңызды категориясы ретін- де қолданылған. Олай болса, жалпы ислам құндылықтарының қоғамдағы зор пайда- сы мен ықпалы барынша кең әрі ауқымды екендігін байқауға болады.

 Махмұд Хамди Зақзұқтың тұжырым- дауы бойынша, ислам құндылықтары дін- дегі ерекше өркениеттілік белгісі әрі фило- софиялық мәселе болып саналады, бұған қоса, ол адам құндылықтарының басты тар- мақтарына кіреді [20, 159-180 бб.].

 Ж.Ж. Молдабековтың пікірінше адам- ның рухани құндылықтары ол адамның денелік және интеллектуалды ұмтылысы- ның нәтижесі мен көрінісі. Адамның адам болып жетілуі, оның ақылына, еркіне және сеніміне байланысты. Аталмыш ғалымдар адамның бойындағы рухани әдептік ұғым- дарды әлеуметтік-философиялық тұрғыдан қарастырады [21, 137 б.].

 Ал аксиологиялық тұрғыдан тоқталған С.Е. Нұрмұратовтың пікірінше: «Қазақ жеріне келген мұсылмандық бағыт ислам- ның сунниттік ағымындағы ханафиттік мазһаб болып табылады. Ислам өзінің көп- ғасырлық тарихында әлеуметтік дүниенің көптеген саласына дендей алатын ерек-

ше рухани құбылыс екенін танытты» [22,

75 б.] деп тұжырымдауы, исламдық құн- дылықтардың қазақ халқының рухани өмі- рінде қаншалықты маңызға ие екендігін анық байқатады.

 Г.Қ.Әбдіғалиева өз тұжырымында діни құндылықтардың гуманистік мазмұнына талдау жасайды. Діни моральдың негі- зінде Құдайға сенім және оның алдын- дағы жауапкершілік діни-әдептік құнды- лықтардың ерекшелігін көрсетеді. Оның ойынша, дін ұзақ уақыт бойы мәденит тарихындағы доминантты рөлінің арқа- сында рухани және материалдық құнды- лықтардың дүниеге келуіне түрткі болды [23, 133 б.].

 Н.Ж. Байтенованың ғалым ретіндегі тұ- жырымдалған пікірі: «Дін халықтың ру- хани негізі, дүниетанымдық болмысының қайнар бұлағы іспеттес» болып табылады [24, 3 б.]. С.Б. Бөлекбаев өз кезегінде діни құндылықтардың дүниетанымдық, мәдени- философиялық қарым-қатынастағы рөлінің жоғары болатындығын нақты сипаттайды [25, 33 б.]

 Г.Ж. Нұрышеваның пікірінше, исламда- ғы ерекше мәнге ие еркіндік ұғымы ол – адамның өзіндік «менің», өз өмірінің мә- нін, өмірлік мақсатын таңдай білу және жүзеге асыру мүмкіндігі [26, 142-143 бб.]. Абсолюттік еркіндік болуы мүмкін

емес, себебі еркіндік қадам басқан сайын тәуелділікпен бетпе-бет кездесіп отырады. Ол табиғат пен қоғам, басқа адамдар та- рапынан болатын сыртқы кедергілер және адамның өзінің жігерсіздігі, рухының тө- мендігі, ақылының аздығы сияқты ішкі кедергілер болуы мүмкін. Өз еркіндігінің абсолютті емес, салыстырмалы екендігін адам ақылының көмегімен, байыпты түр- де түсіне білген жөн. Біз адамның руха- ни ерік-бостандығын дін философиясы- ның негізгі категорияларының бірі ретінде қарастырамыз.

Сонымен қатар, ислам философиясын жа-

ңаша көзқараста талдаған Ж.Алтаевтың еңбегінде, автор, философия мен теоло- гияның ара-қатынасы сананы қолдану деңгейіне негізделетіндігін алға тартады. Ислам философиясы «кулли ақыл» ұғымына яғни жалпыәлемдік санаға, жалпыадам- заттық парасатқа жүгінеді. Себебі кез келген адамның бұл дүниедегі мүмкіндігі шектеу- лі. Сондықтан жалпыадамзаттық парасат пен жалпыәлемдік сана қажеттілігі бар. Құ- ран философиясын жетілген философия дей келе, автор: «Мудрый Создатель, создавший с любовью этот мир, разумеется, не оста- вит твои самые важные вопросы о жизни и смерти без самого полного, элегантного и четкого ответа. ... рациональный смысл осветит человеческий дух высокими эмо-

циями любви, сострадания и нежности, став сплавом интеллекта и души, рассудка и чувств», – деп Алланың Осы әлемді жа- ратқан шексіздігін философиялық тұрғы- дан түсіндіреді [27, с. 227-228].

• • ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МҰСЫЛМАНДЫҚ ДҮНИЕТАНЫМНЫҢ АКСИОЛОГИЯЛЫҚ

СИПАТТАМАСЫ

 Қазақ мәдениетінің негізгі мәселелері- нің біріне кісілік пен әдептілікті айқын- дау жатады. Қазақ мәдениетіндегі мұ- сылмандық дүниетанымның әдеп мәселе- сін жіктегенде алғашқы мәдени-әдептік бинарлық оппозиция ретінде “адам” мен ”пендені” алуға болады. Адам діни фило- софиялық бағытта қалыптасқан және иу- дей-христиан-ислам теологиясындағы жа- ратушы құдіреттілігімен әлемге келген туынды, барлық кісілердің арғы тегі. Кейін адам батыс философиясында да, шығыстық философияда да бүкіл адамзатты әмбебапты бейнелейтін тектік ұғымға айналады. Алла тағала адамды табиғаттан жаратқан және оған өзіндік мағына мен рух берген.

Жақсы адам – рухани адам. Осындай

мұрат тұтатын адам туралы қазақтанушы Қ. Жарықбаев ойларын былай түйіндейді: “Ақылды адам өзіндік ойы, өзіндік мақ-

саты, өзіндік бағыты бар, кез келгеннің жетегіне еріп кетпейді. Салқынқандылық, тұрақтылық, мінезділік – адамға ауадай қажет. “Қайда жүрсең де өзіңді тізгіндеп ұста”, “Адам болу үшін ерлікпен қатар, ақкөңілділік те керек”, “Байсалдылық

– ізгі қасиет”. Адамның осындай жақсы қасиеттерін тізбектей келе, жұртты жа- ман мінез, жат қылықтан жирендіреді. (”Сараңның жұрт түгілі өзіне де дәрмені жетпейді”, “Топасқа қылығы да қырсық болып жабысады”, “Ұятсыздан үйдей пәле шығады”.) Адамға төмендегідей қылық- тар, атап айтқанда, өтірік айтып, дандайсу, ішкілікке салыну, нәпсіге құмарту, іштар- лық, күншілдік пен бас араздық, бұзық жолға түсу, босқа күйіп-пісіп, ашушаң болу, адамның өзін-өзі ұстай алмауы және тағы басқалары еш уақытта опа бермейді. Ақылды адам бұларды бойына дарытпау үшін ылғи да қам жеп, сақ жүреді. Жақсы адам ылғи да жеке басымен қоса, отбасының да берекесін ойлап жүреді. Бақытты болу, асыл мұратқа жету жақсы қасиеттерсіз жүзеге аспайды. (“Адамда жақсы қасиет болмаса, оғанбақта, бақыттақонбайды”.) Ал бақ пен бақытқа жету адамның өз қолында. Кісі – өз бақытының қожасы. Бұл үшін ол аянбай еңбек етіп, өз бойына адамгершілік қасиеттерді егіп отыруы тиіс. Адам өзінің ақыл-парасатымен қатар, сезім дүниесін де

билеп-төстеуі керек, яғни өз көңіл-күйінің де қожасы болсын, солғын, қораш сезімді адам – бұл әлде де болса тәрбиесі жетіспеген адам. (“Жанұшырушылық – топас адам- ның белгісі”, “Ашу шақыру – ақылға нұқ- сан келтіреді”, “Ақылдылық ашумен бірге жүрмейді” [28, 39 б].

 Этиканың зерттеу нысаны «әдеп» ұғымы арнаулы әдебиетте бірнеше мағынада қол- данылады. Әдеп – қоғамдағы адамдар мі- нез-құлқына қойылатын әдептік талаптар- ды білдіретін ұғым. Әдептің қоғамдағы басты қызметі тұлғалық қатынастарды адамгершілік талаптарына сәйкес ретке келтіруімен байланысты. Бұл сипатта әдеп мәдениеттің іргелі бір құрамдас бөлі- гіне жатады. Мәдениеттің қалыптасу ба- рысында ізгі мінез-құлық белгілері әдеп- тілік талаптарына айналып отырған. Әдеп өлшемдері арнаулы қаулы арқылы жа- рияланбайды және олар данышпан адам- дардың ойлап тапқан құндылықтары емес. Әдеп ережелері өркениет пен мәдениет- тен сұрыпталып алынған. Қазіргі заманғы ғылым әдептің қалыптасуына әсер еткен үш басты факторды атап өтеді. Олар: жыныс- тық қатынасты реттеу арқылы аналық ру- дың пайда болуы; тайпа мүшелерін өлтіру- ге тыйым салу; қариялар мен балаларға қамқорлық ету. Мәдениеттің өзегін салт- дәстүрлік әдеп құрастырады. Соқыр сезім

жануарлар тіршілігіне қалай әсер етсе, салт-дәстүр де алғашқы адамдардың іс- әрекеті мен мінез-құлқына, ақыл-ойына сондай әсер етеді. Дәстүрлі қоғамдағы әдеп- тің қарапайым түрін кейін рационалды имандылық қағидалары алмастырды. Алай- да бұдан көне әдеп жоғалып кетті деген ой тумайды. Себебі көне мәдениет қазіргі ұлттық мәдениеттің архиетипі қызметін атқарады. Қазақ халқының ұлттық әдеп жүйесі сонау көшпелілер мәдениетінен нәр алады. Ол казіргі заман талаптарына сәйкес жаңара түскенімен, бастапқы негізін сақ- тап келеді.

Қазақ мәдениетіндегі әдеп мәселесіне қа-

тысты әлі де мағынасы терең ашылмаған, зерттеуді қажетететін ұғымға “кісі” жатады. Бұл ұғым туралы сан алуан түсіндірме- лер бар. ”Қазақ даласының ойшылдары (ХІІІ-ХV ғасырлар)” кітабының авторлары ортағасырлық түркі ойшылдары мен ха- кім Абай да адамның теріс қылықтарына сай “кісі” деген ұғым қолданды дейді де, мынадай қорытындыға келеді: “…әдетте, хакім де пендені адамнан бөліп алады да, оны адам қатарына жатқызбай, ол туралы тек ”кісі” деген ғана ұғымды қолданады”. Алайда “кісі” ұғымы жақсы адамды бей- нелеуге де қолданылады [29, 28 б.].

Кісілік қасиеттер әл-Фарабидің “Қайы-

рымды қала” ілімінде арнаулы қарасты-

рылады. Оның пікірінше, кісілік белгілер, әсіресе, елбасыға тән болуы қажет. Осындай кісігеқойылатынталаптар:“Біріншіден, бұл кісінің мүшелері мүлдем мінсіз болуға тиіс: жаратылысынан өзіне айтылғаның бәрін жете түсінетін және істің жай-жағдайына сәйкес ұғып алатын болуы керек, алғыр да аңғарымпаз ақыл иесі болуы шарт; өткір сөз иесі және ойына түйгеннің бәрін айдан- анық айтып бере алатын ділмар болуы шарт; өнер-білімге құштар болуы, оқып-үй- ренуден шаршап-шалдықпай, осыған жұм- салатын еңбектен қиналып азаптанбай, бұған оңай жететін болуы керек; тағамға, ішімдік ішуге, сұхбат құруға келгенде қана- ғатшыл болуы керек; шындық пен шын- шыл адамдарды сүйіп, өтірік-жалған мен суайттарды жек көруі керек; жаны асқақ және ар-намысын ардақтайтын болуы шарт; оның жаны жаратылысынан пысық істер- дің бәрінен жоғары болып, игі істерге ынта- зар болуға тиіс; дирхем, динар атаулыға, жалған дүниенің басқа да атрибуттарына жирене қарауы керек; жаратылыстан әді- леттілік пен әділеттілерді сүйіп, әділет- сіздік пен озбырлықты жек көру керек; қыңыр болмау керек; өзі қажет деп тапқан істі жүзеге асырғанда шешімпаздық көр- сетіп, бұл ретте қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек болуы керек”, – дейді. Сонымен, “кісі” шығыстық

мәдениетте инабатты адам мағынасына жа- қын қолданылатын адамдық келбет болып табылады [30, 105 б.].

 Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде “кісі” ұғымы өзіндік Менін және сөз өнерін жете меңгеру арқылы үлгі боларлық адамды да білдіреді. Бұл, әсіресе, ақын-жыраулардың перформативтік дискурсына тән. Бұл дис- курста кісілік алдыңғы қатарға шығады. Асан Қайғы толғауындағы кісі өзінің ерек- ше әдептілігімен көзге түседі:

Ақың болса біреуде, Айыбын тап та ала бер, Ерегесіп ұрыспа.

Сенікі жөн болса да, Атың шықпас дұрысқа. Мінезі жаман адамға, Енді қайтып жуыспа.

Тәуір көрер кісіңмен, Жалған айтып суыспа.

 Әрине, дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі ”кісілік” ұғымы тек эпикалық дәстүрден ғана емес, сонымен бірге мұсылмандық әлеммен қатысты ортағасырлық жазба мә- дениетінен де бастау алады. Ұлттық қа- зақ философиясында “жетілген адам” мә- селесі жалпы шығыс философиясы шең- берінде қарастырылып, адамды этика, адамгершілік тұрғысынан қарай отырып, сонымен қатар, оны білімділікке, парасат-

тылыққа шақыруға ерекше көңіл бөлінеді. “Түркі тілдес халықтардың Конфуцийі” деген беделге ие болған Жүсіп Баласағұн Конфуций сияқты адам мен адам, адам мен мемлекет арақатынасы, әсіресе мемлекетті басқару мәселесін айшықтағанына байла- нысты жетілген адам мәселесін осы тұр- ғыдан қарастырады. Ал әл-Фараби бұл мәселені “Мұрат қоғамды” ұйымдастыру- мен байланыстырады. Әл-Фараби бақыт мә- селесіне, ең алдымен адамның осы дүние- де бақытты өмір сүруінің жолдарын іздес- тіруге өзінің философиясын бағыттады. Со- нымен қатар, әрбір жеке адамның жетілуі- не ақыл-ойдың, парасаттылық пен білімнің рөлін ерекше жоғары бағалады.

Кетеген болса – түйең жау, Тебеген болса – биең жау, Ұрысқақ болса – келінің жау, Бәйбішең аю болса аса алмассың,

Қарау болса, әй деуге бата алмассың, Мейманға отыңның басы болса суық, Еліңе жақсы жігіт атанбассың! [31, 23 б.].

 Үмбетей жыраудың осынау жыры әдеп- ті адам болмақтың басты шарты үй іші- нен, отбасынан басталады деген ойды тар- қатады. Азаматтың өз ортасында, елінде ісі жүріп, абыройы биіктеп кетуі үшін бар жағдай отбасынан басталып, көңілі тыныш, көкірегі жүйрік болуы керек екен. Бұлай

болмаған жағдайда, яғни отбасында сені түсінетін, ақыл бөлісетін кісі табылмаса, бейне “арқаңа тұз артқандай” еңсең езіліп, ілгері басқан аяғың кері кетіп, күнкөріс- тің қамымен кеткенің. Ақын-жыраулар сан тараулы өмірдің қиындығы мен қуа- нышын, шер мен қайғысын, байлығы мен кедейлігін, ылдиы мен өрін кезек алып, сырластыра суреттеп көзге елестетуге ше- бер. Адам бойындағы кісіні кері кеткізер кесапат қылықтарды қанын шығара ашу- мен қатар, жақсы мен жаманның айы- рымын таразылап көрсетуімен қымбат. Ақылгөй даналарды тыңдаған жас қауым іштей жаманнан жиреніп, жақсыға ұмты- ла жүреді, өзін ар таразысының алдында әрқашан салмақты, таза ұстауға тырысып бағады. Жыраулар өмірдің өткіншілігін, дүниенің опасыздығын айтып, пәлсапалық түйіндеулер жасайды. Пенденің көзі мен көңілі тойымсыз, ашқарақ көңіл ішсем, жесем, байысам, қуансам, құшсам, сүй- сінсем деп, еш басылып болмайды. Дүние- ні жиған үстіне жинай берсем, жұрт менің байлығыма қызықса, тіпті кезі келгенде аяғыма жығылса деп армандайды. Тоқта- мы, шүкіршілігі кем адамдар сол арманы- ның соңына шам алып түсемін деп жүріп, жарық тіршіліктің баянсыз боларын, бә- рінің де бүгін бар, ертең жоқ екеніне ой жібермейді. Намысты ұмытады.

 Дәстүрлі қазақ мәдениетінде кісілікке жетелейтін рухани күштердің арасында намыс ерекше рөл атқарады. Намыс адам- дық Менді қайрай түседі; “ерді намыс, қоянды қамыс өлтіреді” дейді халық. Қазақ руханиятындағы өмірдің мәні мәселесімен айналысқан ғалым Г. Нұрышева намысты кісілік пен елдікті (қауымды) тұтастырып тұратын фактор ретінде қарастырады [9, 142 б.].

 «Намыс» ұғымына Д. Кішібеков өзі- нің «Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ер- тең» [32, 45 б.] деген монографиясында ар- наулы тоқталып өтеді. Оның пікірінше, намыс адамгершілік қасиеттің ең бағалы көріністерінің біріне жатады. Әрине, на- мыстың түрлері көп. Ол отандық намыс, ұлттық намыс, діни намыс, жершілдік на- мыс, рулық намыс, жыныстық намыс, от- басылық намыс, мамандық намыс болып бөлініп кете береді. Намыс бар жерде жігер бар, қайсарлық, алған мақсатқа жету үшін қиындықтарды жеңе алатын табандылық бар. Намысы жоқ, ар-ұяттан, тіпті адамдық бейнеден айырылады. Намыс азаматтық- тың басты бір көрінісі. Қазақ халқының тегі нашар емес. Ол мықты халық. Онда намыс та, жігер де, батырлық та болған. Оның не- гізі де бар. Тарихқа үңілейікші. Александр Македонский көп әскерлерімен Орта Азия жерлеріне енгенде мықты қаруланған күш-

тің қарсылығына тап болған, олардың ішін- де әсіресе ерекше қимыл көрсеткен сақ- скифтер екендігі тарихтан белгілі.

 Осындай ұғым-нормалар арасында қазақ мәдениетінің әдеп жүйесі мен тұлғааралық қатынастарды реттеу қызметтері бойын- ша «күнә» мен «кінә», «обал» мен «сауап»,

«тәубе», «киелілік», «бейнет» пен «зейнет»,

«қанағат», «рақымдылық» т.т. маңызды рөл атқарады. Қазақы түсінікте аталған ұғымдар тек рухани дүниемен шектелмей, нақтылы тіршіліктегі кісілік өсиеттердің маңызды бөлігін құрастырады. Енді оларға қысқаша талдау беріп өтелік.

 Күнә ұғымы халық санасында ислам діні арқылы кең жайылған. Бұл Алланың қа- һарына ұшыраған адамның басынан жиі кездеседі. Күнәға жалпы адамгершілікке жатпайтын көптеген теріс қылықтар (нәп- сіқұмарлық, арамдық, азғындық, опасыз- дық, екіжүзділік, жауыздық, т.б.) жатады. Өз күнәсін кешіру үшін адам қателігін мойындап, ізгілік бағытында аянбай қыз- мет етуі тиіс.

 Күнәһарлықтың кешірілуі екіталай, сой- қан мінездің көрінісі болса, кінә күнделік- ті өмірде жиі кездесетін құбылыс. Кінәні әдетте ықылас қойып түзеуге, жуып-шаю- ға болады. Кей жағдайда дұрыс секілді кө- рінген іс-әрекеттердің өзі де адамдарды кінәлі етіп қоюы мүмкін. Мәселен, аңдамай

сөйлеу, қателесіп кету, осындай қылыққа жатады. Кінә мен күнә ұғымдары қазақ ақын-жазушылары мен даналарының қа- шанда жиі талқыланған мәселесі болып келген. Оларды қазақ өмірінің айнасы деп қарастыруға болады. Мысалы, Шәкәрім өз заманындағы теріс қылықтармен келіс- пес күрес жүргізе отырып, ол замана мә- селелерін, адамның өміріндегі адал еңбек пен маңдай тер төгіп, жасаған кәсіптің орны мен маңызын, адамзат қоғамының дамуы барысындағы өнер мен ғылымның, мәдениеттің пайдасын шабыттана айтып, мынадай тұжырым жасайды: «Өзінің қадір- қасиетін жақсы білетін адам өзгелерді де қорламайды. Ол ісінде де, сөзінде де еш- қашан пасықтыққа бармайды, ол әрқа- шан сабырлы, ұстамды болады. Өзін құр- меттейтін адам өзі барда өзгелердің де өзін лайықсыз ұстауына, бейпіл сөздер айтуы- на немесе дауыс көтеруіне жол бермейді. Ол өзі орындай алмайтын жеңілтек уәде- лер бермейді. Ол берген сөзінде тұру қа- жет екенін біледі. Өзінің қадір-қасиетін се- зінетін адам сенімді бағалай біледі».

Күнә ұғымы әр мәдени-өркениеттік

жүйеде, әр түрлі мазмұнға ие болуы мүм- кін. Мысалы, христианды мәдениетте бас- ты күнәларға жататындары: өзін құдай- дан жоғары санау («грех гордыни»), пай- дакүнемдік («грех корысти») және нәп-

сіқұмарлық («грех сладострастия») болып есептелсе, онда мұсылмандық өркениетте бұлардың қатарына шарап ішу, бес парыз- ды орындамау, несиеге берген ақшадан пай- да табу т.т. қосылады.

Көшпелі қазақ мәдениетінде «обал» және

«сауап» түсініктерінің моральдық реттеуші қызметі жоғары болған және бұл ұғымдар діни мазмұн шеңберінен шыққан.

 Обал – жақсы нәрсенің қадірін біл, оны тастама, түбінде оның зарын тартасың де- ген ұғымды білдіреді. Бұл – қоршаған орта- ға зиян келтіруге, жамандық жасауға, яғни жындыны жәбірлеуге, жансызды бүлдіруге болмайды деген сөз. Мәселен, біреуге қиянат жасау – обал. Нанның түйірін аяққа басу, не оны рәсуа ету де обал. «Судың да сұрауы бар» дегендей, тамақты босқа ысырап ету, соны жасау үшін төгілген терді, қажырлы еңбекті бағаламау деген сөз. Көргенсіздік пен әдеп- сіздіктің осындайлардан шығатынын түсіну қиын емес. Сөйтіп, обал ұғымы біреуге қиянат жасаған жағдайдың бәрінде де орын алады.

Сауап – бұл айналадағы жанды-жан-

сыздың бәріне бірдей жақсылық жасауға, қамқорлық көрсетуте байланысты айты- латын ұрым. Мәселен, құстың ұясын түзеу, жетім-жесірге қарайласу, аяқ астындағы нан қалдықтарын көтеріп алу – бұл сауап.

 Обал мен сауап ырымдары қазақ ырым- дарында жан-жақты көрініс тапқан:

•  «Қазақ шашты далаға тастамайды, жер- ге көмеді.
•  Құс шашты ұясына салса, бас ауру- ға шалдықтырады, бас айналғыш болады, ұмытшақтық, жеңілтектік дертке шалдық- тырады» деп пайымдайды.

 Обал мен сауап нормалары ауызекі мә- дениетте киелілік түсінігімен астас келе- ді. Оның негізінде анималистік, тотемис- тік және фетишистік көне нанымдар да жатыр.

 Қазақдәстүрлімәдениетіндегіәдепті- ліктіңбастыбелгілерінежататындары: атамекен мен туған халқына деген сүйіс- пеншілік,ар-ұяттықастерлеу,намысты- лық,мейірімділік,ізеттілік,ата-бабалар әруағы мен ақсақалдарды сыйлау, ата-ана- лық парыз бен балалық қарыз, әділдік, қанағатшылдық және т.т. Басқаша айтқан- да, этностың басты ұғымдары әдептіліктің, кісіліктің төңірегінде топтасқан [33, 241 б.]. Бірақ, қазақ дәстүрлі мәдениетінде ай- шықталғанәдепұстанымдарыбатыстық этика ұғымдарынан басқаша, өзіндік бітімі бойынша тұжырымдалады. Біріншіден, кі- сілік қасиеттер ауызекі поәдептік арнада көркем суреттемелер арқылы берілген. Екін- шіден, әдеп нормалары (кісілік белгілер) қазақы руханиятта құқықтық, діни, көр- кем-өнерлік нормалармен синкретті әрекет еткен. Үшіншіден, әдеп нормалары ақын-

жырауларда ауызекі мәдениеттің көне үл- гілерін қамти отыра жырланған.

 Жақсылық пен жамандықты айыру та- биғат құбылыстарын көргенде Құдайға жалбарыну, Одан мейірім күту, әсіресе, бата беру, сыйыну, құрбандық шалу сияқты қазақы рәсімдерде, бәдік өлеңдерде анық байқалады. Сөзіміз дәлелді болу үшін бір- неше дерек сілтемелер келтірейік.

Жаңа туған айды көрген кезде:

Ай көрдім, аман көрдім, Баяғыдай заман көрдім. Ескі айды есірке,

Жаңа айды жарылқа!

Наурыз күні берілетін батаның бір түрі:

Ақ мол болсын,

Қайда барса жол болсын, Ұлыс бақытты болсын, Төрт түлік ақты болсын, Ұлыс береке берсін

Бәле-жала жерге енсін!

 Бәдік өлеңінде жамандықты аластау бас- ты тақырып ретінде алынады:

Көшер болсаң әй бәдік, жыланға көш! Құйрығы жоқ, жалы жоқ құланға көш! Көш айласын білмесең, мен айтайын,

Жердің жүзін қаптаған тұманға көш!» .

 Әдеп, тіпті, жалпы рухани мәдениет жақсылық пен жамандықты айыра білу қабілеттілігінен басталады. Жануардың жануар болып қалатын түпнегізі осы қа- білеттіліктің болмауында. Қ. Жарықбаев- тың қосавторлықпен жазған “Әдеп негіз- дері” кітабында бұл ұғымдарға мынадай анықтамалар беріледі: “Жақсылық – жал- пы әдептің баламасы, адамгершілік пен имандылықты білдірудің ең жалпылама ұғым-түсінігі. Адамға жағымды нәрселер- дің бәрі жақсылық ұғымына кіреді… жаман- дық – керісінше, адам күнкөрісіндегі жа- ғымсыз көріністердің жалпылама аталуы. Оған қоғамдық пікірмен айыпталатын теріс қылықтар мен пиғылдар жатады” [28, 112 б.].

Қазақы дүниетанымда жақсылық пен

жамандық ұғымдары ақын-жыраулар шы- ғармашылығында жан-жақты әрі көркем суреттелген. Бұл түсініктер таза поэзия аумағынан шығып, халық даналығы үлгі- леріне, философиялық пайымдауларға ай- налған. Жақсылықтың отаны – Жерұйық- тың қандай басты белгілері бар? Бұл сұ- раққа жауапты заман талаптарынан, ха- лықтың арман-аңсауларынан, өкініштері мен мұқтаждарынан іздеу керек. Шоқан Уәлиханов – осы мәселеге алғашқы назар аударғандардың бірі. Ғалымның сараптауы бойынша, қазақтардың аңыздарында но-

ғайлармен көрші отырған кездері алтын заман болғаны туралы айтылады. «Но- ғайлы мен қазақтың бағы жанған заман- да» дейді олардың эпостары әрбір қисса- ларының басында [34, 235 б]. Қазақ әде- бінде жақсылық пен жамандық синкрет- ті: әрі әдептік, әрі тәлімдік, әрі өнегелік категориялар ретінде баяндалады және олар кісілік қасиеттердің санатында жү- зеге асу мүмкіндіктерімен жырланады. Бұл өмірлік философияда жақсылықтың өл- шемі адамның өз атына сай тіршілік етуі болса, онда жамандық тіршілікті шектеу деп түсіндіріледі. Яғни, жақсылық адам мен әлем арасындағы үйлесімдік. Тек нағыз адамның қолынан ғана жақсылық жасай білу келеді. Жамандық – үйлесімсіздік, шектен шығу, теріс қылық,, “ғаріп” нәрсе:

Бұл заманда не ғаріп ? Ақ қалалы боз ғаріп, Жақсыларға айтпаған Асыл шырын сөз ғаріп, Замандасы болмаса,

Қариялар болар тез ғаріп, Қадірін жеңге білмесе, Бойға жеткен қыз ғаріп,... Мүритін тауып алмаса,

Азғын болса пір ғаріп [29, 8 б.].

 Жоғарыдағы жолдардан жақсылық пен адамдық қасиеттер көрінісі ғана емес, оған

қоса, жалпы ізгілікпен тепе-тең, абсолют- ті бастау ретінде қарастырылатынына кө- зіміз жетеді. Қазақ философы Қ. Әбішев жазғандай, жақсылықтың айшықты өл- шеміне адамдардың дүниемен қатынасы- на да, өзара қатынастарына да олардың еш- қашан өшпес құндылықтар екенін мойын- дап, оларды сақтау, қастерлеу және оны бұзатын, оны былғайтын, оны тәрк ететіннің бәрін де жамандық деп қарау жатады [35, 259 б]. Бұл сипатта жамандықтың жиі кездесетін түрі – жетесіздік, қадірлей білмеу:

Ауылдағы жамандар Ер қадірін не білсін! Көшіп-қонып көрмеген Жер қадірін не білсін! Көшсе, қона білмеген, Ақылыңа көнбеген

Жұрт қадірін не білсін! [29, 28 б.].

 Жақсылық пен жамандықтың арақаты- насын зерттеу әдептанудың басты мәсе- лесіне жатады. Жақсылықтың үш түрлі түсінігін атап өтуге болады: 1) ізгілік ре- тіндегі жақсылық – әдептік ұстаным, он- тологиялық бастау, әдептің жалпы прин- ципі; 2) кісілік қасиет (жақсы адам); 3) әрекет (жақсылық жасау). Жамандық, әдетте, кісілікке қарсы бағытталған әрекет ретінде қаралады. Жамандық күнә, кінә және мәдениетсіздіктен (мәкрұх) тұрады.

 Кісілік құндылықтары туралы жалпы пайымдаудан кейін, олардың қазақтың әдеп мәдениетіндегі нақтылы көріністеріне назар аударалық. Академик Әлкей Марғұ- лан қазақ халқының эпикалық мұрасында мынадай құндылықтар басты орын алады дейді:

 “… қаһармандық жырлар, сұлу ертегілер туғызуға патриархалдық дәуірдегі негізгі сарындар мынадай еді:

А) бейбітшілік;

Ә) ел қорғаған ерлерді ардақтау;

 Б) жұртқа ақылшы болатын қарияларды қадірлеу (Қорқыт, Жиренше шешен, Асан қайғы);

В) алып ер туатын ананы құрмет тұту;

 Г) алпыс басты “ақ орданың аяулысы” – жас әйелді біреуге олжа түсірмеу;

 Ғ) келешекте ана болатын қыз баланы тәрбиелеу;

 Д) ер баланы баулып, садақ аттыру, жапан түзге жалғыз жіберіп, аң аулатып, ерлік сынаудан өткізу (мергендер типі);

 Е) жүйрік жылқыны тануды бағалау… Міне, осының бәрі аталық дәуірдегі жұрт- шылық тілегін білдіреді” [36, 362 б.].

 Жақсылық, әділеттілік, достық, махаб- бат сияқты әмбебапты кісілік қасиеттер- мен қатар, ақын-жыраулар шығармашылы- ғында мұсылмандық (имандылық, сауап- тылық, тәубешілдік, рақымдылық және

т.б.), көшпелілік (тектілік, төзімділік, ше- шендік, сөзге тоқтау, қауымшылдық, бала- жандылық, меймандостық, киелілік және т.б.) құндылықтары жырланады.

 Ақын-жыраулар шығармашылығында тектілік мәселесі балажанды қазақ үшін текті әйел алумен байланысты қойылады. Белгілі жазушы-ғалым А. Сейдімбектің атап өткеніндей, миф, әфсаналардан бастап ортағасырлық жырауларға дейін әйел тек- тілігінің маңызы туралы талай ғибрат сөз- дер айтылған: “Шығыс халықтарының ішін- де қазақ сияқты санаулы ғана халықтың әйелдері бетіне паранжы салмай, дидарын ашық ұстап, қымсынбай еркін жүруі де көшпелілер өмірінде әйел баласы ер адам- мен бірдей, тең дәрежеде болғандығы- нан шығар. Әйел-ананы құрметтеуге, қас- тер тұтуға деген дарқан этиканың қалып- тасуына не себеп?! Себеп біреу-ақ, ол – көшпелі өмір салтынан туындайтын әлеу- меттік қажеттілік демекпіз. Талдаңқырап айтқанда, көшпелі өмір салтында әйел- ана еш уақытта еңбектен қол үзіп ажы- раған емес. Яғни отбасы бақыты, ру аман- дығы, ел тағдырына қатысты қазақ әйел- дерінің қоғамдық жауапкершілігі ерлер- ден еш кем болмаған” [37, 7 б.]. Тектілік кісілік құндылық ретінде қазақ халқы- ның күнделікті тіршілігіне етене еніп кет- кен. Оның нақтылы көріністеріне жата-

тындары: ата-баба әруағын ардақтау, ата- ана алдындағы перзенттік борышын ақтау, ағаны арқа тұту, “құданы құдайдай сый- лау”, күйеу баласын туған ұлындай кө- ру, қыз баланы ерекше құрметтеп, әпке – екінші ана, “келіннің аяғынан, қойшының таяғынан”, “келін келді – құт-береке келді”, “балалы үй базар”, “бала бауыр етің”, “бір үйде қанша болсаң, бір-біріңе қонақсың”, “жақсы жеңге – анадай абзал”, “әкең өлсе де, әкеңді көрген өлмесін”, “төрт аяқты- да бота тату, екі аяқтыда бөле тату”, “інім де, інім дегенше – күнім де”, “ағасы бардың жағасы бар” және т.б.

Қазақ әдебінің басты құндылықтары-

ның бірі – төзімділік (толеранттылық) мұ- раты. Біз өткен құндылықтарды жаңа за- манға әдейі таңып отырғанымыз жоқ. Бұл жерде құндылықтар сабақтастығы туралы айтуға болады. Мәселе тек терминде емес, ол осы терминмен белгіленетін ұғымның мағынасында. Қазіргі философияда “дис- курс” деген термин бар. Түсініктемелері көп. Біз оны қысқаша “мәдениеттердің ма- ғыналық деңгейінің сұхбаттық табиғаты” деп аударар едік. Егер төзімділікке келсек, онда С. Айдарбаев оған мынадай түсіндір- ме береді: “саяси төзімділік (толерант- тық) деп өзгеше көзқарасқа жол беруден тайынбайтын белгілі бір саяси күштер- дің тұрғысын (позициясын) түсіну керек.

Егер бұл күштер билік басында болса, саяси төзімділік барынша кең түсінілетін конституциялық шеңберде оппозицияның қызметіне жол беру саясатынан көрініс табады. Жеке тұлғаға келетін болсақ, сая- си төзімділік терминін саяси қарсыластар пікіріне құлақ асуға дайын болуды, оларды логикалық дәлелдеу арқылы өз жағына тартуға тырысуды білдіреді” [38, 176 б.].

 Төзімділік саяси ұстаным ғана емес, оның діни, әдептік, мәдениеттанулық және та- ғы басқа қырлары бар. Қазіргі кезде кейбір саясаткерсымақтар ислам төзімділікке қар- сы дін деп пікір айтады. Қазақ ақын-жы- рауларының исламдық дүниетаным шең- берінде болғаны белгілі. Көп талқылауға бармай-ақ қасиетті құрандағы 109 сүреден бір үзінді келтірейік: “Мен сіздердің та- бынатындарыңа табынбаймын ғой, сіздер де менің табынатыныма табынбайсыздар. Сіздерге – өзіңіздің дініңіз, маған болса – өз дінім”. Бұл жолдарда төзімділіктің негізгі қағидасы анық әрі дәл тұжырымдалған.

Қазақ халқына тән төзімділіктің көрі-

нісін “таспен ұрғанды аспен ұр” деген ма- қал береді. Халық даналығының мағына- сы төзімділік танытып, мәселелерді зор- лық-зомбылықсыз шешуге шақыруда. Осыған ұқсас мағынаны “сабыр түбі – сары алтын” деген мақал береді. Бұл жерде де қиын істің бәрін сабырлылықтың, төзім-

діліктіңнегізіндеасығыстықжасамай, күйгелектікке, ашуға берілмей шешу қа- жеттілігікөрсетіледі.Атапөткенжәне басқа да қазақтың мақал-мәтелдері қазақ- тың халық философиясы негізінде төзімді- лікпензорлық-зомбылықтыболдырмау идеяларының жатқанын жарқын көрсетеді. Жалпыадамзаттық құндылық болып са- налатынсүйіспеншілік,қайырымдылық, еркіндік,имандылық,ар-намыс,ар-ож- дан,ерлік,инабаттылықсияқтыкісілік қасиеттерді тұлғаның адамгершілік өлшемі деп санасақ, кісі бойына қуат берер осы- нау ізгі қасиеттерге баулуда қазақ әдебінен аларымыз өте көп. Әдептілік кісілік қа- сиеттің айшықты белгісіне жатады. Әдеп- тілік,ибалылық,ізеттілікпентүзулік сияқты жақсы қасиеттерді, тәлім-тәрбиені, біздің ата-бабаларымыз өз баласының, не- мересінің құлағына сәби күнінен құя бере- ді. Олар кісілердің алдында беделі өте жо- ғары, сүйікті адамдардың өсиеті сәбиінің жадында ұзақ сақталатынын жақсы біл- ген. “Уәде берсең қайтпа, қолыңнан кел- месе айтпа” дей отырып, “кісілік қымбат емес, кішілік қымбат”, “тіліңді бақ, басың аман болады”, “сөзді қысқарт, жасың ұзақ болады” сияқты нақылдарды кісілік бағдар деп айшықтаған. Шынайы әдептілік сезімі өз қылығыңның өзге біреудің жанына ба- татынын мен қуанышқа жетелейтінін түй-

сінуді, басқа біреудің қажеттерін ұғынуды, уайым-қайғысына ортақтаса білуді талап етеді. Әдепті адам ыңғайсыздық тудыра- тын жағдайды болдырмауға тырысады. Әдепті болу үшін өзіңді-өзің ойша болса да басқа адамның орнына қоя білу керек. Әдепті адам өзінің басқа адамды жек көретінін байқатпайды және шамадан тыс ұнатқандық сезімін де білдірмейді, мұның өзі айналадағыларды ыңғайсыз жағдайда қалдырмау үшін қажетті.

 Қазақ әдебіндегі кісілік құндылықтар- дың тізбегі көптеген ұғымдарды қамтиды.

 Заңгер ғалым З. Кенжалиевтің пайым- дауынша, қазақта тәртіп адам еркіндігін шектеуге бағытталмаған. Қоғамдық тәртіп жайындағы халықтың көзқарасы негізінде бейбіт өмірге деген құлшыныс, тыныш өмір- ді аңсау жатыр. Бір ғажабы, қоғамдық тәр- тіп заңмен, құқықтық нормалармен тікелей байланыстырылмайды. Тіптен, қоғамдық тәртіп туралы ойдың өзі әлі жеке-дара боп шықпаған еді. Ол ел ішінің тыныштығы, ағайын татулығы, ел жарастығы тәріздес ой-ағымдардың бір қабаты, ажырамас бө- лігі түрінде өмір сүрді. Халықтың бірлігі, ынтымақтығы, тату-тәттілігі – оның өз азаттығынан, еркіндігінен айырылып қалмауы үшін қойылар ең бірінші талап. Алауыздықтан бойын аулақ сала білген ел ғана еркін өмірге лайық, әйтпесе құлдық

пен күңдікке душар болу қаупі әрқашан дайын [39, 47 б.].

 Өзінің өткен тарихындағы шынайы ру- хани құндылықтарды сақтаған, оларды ұр- пақтан-ұрпаққа рухани мұра етіп қалдыр- ған халықтың өркениетті ел ретінде жар- қын болашағы бар.

 Мәдени антрополгиялық ахуалдың негі- зін құрайтын ұлттық болмыстық құндылық- тар мен рухани құрылымның ерекше сала- сына жататын діни құндылықтарды зерт- теу, олардың арасындағы диалектикалық байланысты анықтау, құндылықтарды зерт- тейтін сала аксиологияның бүгінгі күнгі өзекті мәселесі болып табылады. Себебі, аксиология діндердің проблемаларын зерт- теу арқылы адам болмысының құндылық- тық қырларын ашып көрсетеді. Аксио- логия бойынша – дін әлемді түсіну, оны бағалауды ғана ұсынбайды, өз кезегінде адамның рухани болмыстық негізіне әсер етеді. Сондықтан құндылықтарды зерттеу тұрғысында – дін, әлеуметтік интеграция құралы ғана емес, сонымен қатар, әлемді түсініп, оны қабылдаудың тәсілі болып та- былады. Әлемде әрбір ұлттың ғасырлар бойы жинақтаған рухани байлығы діни құндылықтармен астасып жатады. Бұл ислам құндылықтарына да байланысты. Әлемдегі ислам дінінің ерекшелігі – ол қо- ғамның барлық саласын, жеке адам өмі-

рінің көптеген сәттерін қамти алатынды- ғында. Адам дүниеге келген күнінен бас- тап мұсылмандық елдерде шарттың, рә- міздің, дәстүрдің, салттар мен тәртіптің ықпалында болады. Сондықтан ислам ді- нінің ішкі тұтастығының мықтылығы адам мен қоғамның игілігін мақсат етуімен тү- сіндіріледі.

 Ислам дінінің қазақ мәдениетіндегі ор- ны мен тарихи ерекшеліктері жөнінде көп- теген еңбектер жазылған. Солардың та- қырыбымызға қатысы барына шолу жаса- сақ, белгілі тарихшы, исламтанушы На- зира Нұртазина өзінің «Қазақ мәдениеті және ислам» монографиясында «Ислам діні қазақ қоғамының, мемлекетінің, мә- дениетінің идеялық, құқықтық, саяси және рухани-адамгершілік іргетасы болды. Қазақ халқының дәстүрі мен мәдениетін біз көшпенділікпен байланыста дамыған, көне түркі мұрасы мен бүкіл адамзат та- рихына пәрменді рухани фактор болып келген ұлы ислам дінінің бір-бірімен кез- десіп, байланысып, сіңісуінің заңды қоры- тындысы, жемісі деп бағалауымыз керек. Тарихилық пен диалектикалық ойлау тұр- ғысынан қарасақ, ежелгі түркі дәстүрі өз- гермей, бір орында тұруы мүмкін емес еді, ол уақыты келгенде міндетті түрде түбегей- лі өзгеріске, трансформацияға ұшырап, түрленіп, руханилануы керек болды. Ислам

діні арқасында түркілер қоғамы жаңа са- палық деңгейге көтеріліп, моральдық, идео- логиялық, мәдени-гуманитарлық жағы- нан толыққанды өркениеттік негіздерді қабылдауға мүмкіндік алды», – дей келе,

«Қазір Орталық Азия мен бүкіл әлемде өз ықпалын көрсетіп отырған ислам фак- торы жұртшылықты алаңдатып, ислам өр- кениетінің даму заңдылықтары, өткені мен келешегі, жалпы бұл діннің мазмұны жайында пікірталастар туғызуда. Ислам- ның күшті энергиясын, пассионарлығын, белгілі мағынадағы батылдығын оң жолға бұрып, шынайы тарихи шығармашылық- қа, мәдени-саяси өрлеуге негіз етуге бола ма? Бұл дінде гуманистік құндылықтар қаншалықты бағалы» [40, 136 б.], – деген нақты сауалдар қояды.

Ал исламтанушы Фон-Грюнебаум өз ке-

зегінде: «Ислам арабтардың өркениеті емес, құрамында көптеген халықтар мен мәдениеттердің үлесі бар әмбебап, гетеро- гендік өркениет болап қалыптасты» [41, с. 95], – деген болатын.

 Немесе «Ислам: проблемы идеологии, права, политики и экономики» ғылыми жинағында: «Исламның даналығы сонда, ол аристократизм мен демократизмді ұш- тастыруды, өмірге, нақты жағдайға сай икемді, әр қилы әрекет қылуды міндеттей- ді. Жалпы, Құран мен хадис демократия-

лық негіздерге шақыратыны белгілі, онда мұсылмандардың теңдігі туралы көп ай- тылады. Исламның артықшылығы да сон- да, бұл дінді ұстанған қоғамда рулық ақ- сүйектік (родовая аристократия) деген тү- сінік жоқ, ата-бабаларының даңқы, қыз- меттері ұрпағына ешқандай нақты әлеу- меттік артықшылықтар, ерекше құқықтар бермейді, мәртебе тек жеке адамның өз басының қасиеті, қабілеті, еңбегіне бай- ланысты беріледі» [42, с. 45], – делінген.

 Сонымен қатар, А.Қамалиденова «Особен- ности ислама в Казахстане. Обычное пра- во» еңбегінде: «Шариғат мұсылманның іс- әрекетінің заңды нормалары ретінде қазақ жерінде өзінің қатаң ресми шарттарына орай сіңіспеді. Алайда Шариғат заңдарын енгі- зу ісі ХҮІ ғасырдан бастау алған. Атап өтер бір жайт, ежелден қазақ әйелінің мұсылман қоғамындағы әйелдерден жағдайы өзгеше дамыды. Ол кезінде ер азаматтармен тең құқылы болған. Исламды қабылдай оты- рып, қазақ әйелі паранжа кимеген. Қазіргі таңда дүние жүзі бойынша мұсылмандар са- ны 1,5 млрд. астам. Арабтың «мүсілім» сөзі исламды қабылдаған адам яғни мұсылман деген мағынаны білдіреді» дей келе, ислам- ды екіге бөліп қарастырады, атап айтқанда:

«нақты дін тұрғысынан ислам салттар мен

ғұрыптары бар күрделі жүйені құрайтын заңдар жиынтығы және «халықтық» ислам

тұрмыстық ережелермен, дәстүрлермен ар- найы бекітілген өмір негізі. Қазақстанда жоғарыда аталған исламның екінші нұсқа- сы көрініс тапқан, яғни ислам діни тұрғы- дан «халықтық» сипаттағы тұрмыстық фор- мамен бекітілген» [43, с. 382], – деп атап көрсетеді.

 А.Қамалиденованың «қатаң ресми шарт- тарына орай сіңіспеді» деген пікірімен ке- лісу қиын. Өйткені, кеңес өкіметі атеизмді ту етіп, социалистік жүйені орнату арқылы қазақ даласын отарлау үшін, қазақ халқы исламды толық қабылдамаған, шариғатқа енжар қараған деген сияқты пікірлерді та- ратты. Ондағы мақсаты қазақтың рухын әлсірету еді. Алайда, егер біз тарихымызға үңілсек, қазақ мәдениеті исламның кемел қағидаларынан, рухани құндылықтарынан нәр алғанын оңай байқауымызға болады.

Ислам дінінің негізі Құран мен хадистер-

де исламның адамзатты бақыттылыққа, кемелдікке жетелейтін дін екенін баян етеді. Мысалы, Мұхаммед пайғамбардың (с.а.с): «Ақиқатында ислам діні – жеңіл дін. Кім оны өзіне қиын, күрделі етіп ала- тын болса, ол адам түбінде жеңіледі. Сон- дықтан, дінді жеңіл етіп жеткізіңдер, ауырлатпаңдар. Қуантып айтыңдар, қа- шырып жібермеңдер! – деген сөзінен ислам дінінің кез келген қауымның, кез келген заман талабына жараса ұстануына әбден

қолайлы дін екендігін көрсетеді. Олай болса, Қамалиденованың: «Исламды қа- былдай отырып, қазақ әйелі паранжа ки- меген», – деген сөзі, керісінше, қазақ хал- қы исламды дұрыс түсініп, жоғарыдағы хадисте айтылғандай ауырлатпай, жеңіл түрде берік ұстанғанына дәлел етеді.

 Иә, қазақ әйелдері паранжа кимеген. Бірақ, Құран: «(Әй, Мұхаммед!) Әйелдеріңе, қыздарыңа және мұсылман әйелдерге айт! Орамалдарымен бүркенсін...» [11, Ағраф сүресі, 57-аят], – деп бекіткен заңға сәйкес етіп кимешек, сәукеле, жас қыз балалар үкілі тақия-бөрік киген. Жоғарыда айтыл- ған хадиске амал жасап, паранжа киіп, дін- ді өздеріне қиындатпаған. Демек, қазақтар исламды толыққанды ұстанғандығы анық- талады.

 Ал С.Кляшторный, Т.Сұлтанов, Ю.Зуев сынды ғалымдардың пікірінше, елімізде өзіндік тұрмыс-тіршілігі бар қазақстандық исламның негізі қаланған. Ал К.Шүлембаев, А.Артемьев, А.Сұлтанғалиева, Я.Трофи- мов секілді ғалымдар Қазақстандағы діни ахуалға нақты әсер еткен бірнеше кезең- дерді бөліп көрсетеді, алайда еліміздегі ис- ламның ерекшелігін анықтайтын оқиға ретінде мемлекет, халық және конфессия арасындағы әр сарынды қатынас, яғни дін міндеттерінің кеңейтілуі ерекше маңызға ие екендігіне тоқталады.

 Алдыңғы бөлімде аталып өткендей, Орта- лық Азия мен Шығыс Түркістан аума- ғындағы түркі халықтың исламдануы ІХ ғ. аяғы мен Х ғ. бас кезінде етек алып, Қа- раханидтер мен Селжұқ мемлекеттік бір- лестігі тұсында бұл үрдіс негіздік дамуға ие болды. Исламданудың Қазақстандағы старттық кезеңіне жете тоқталған кей ға- лымдар заманауи Қазақстанда исламдану үрдісін көшпелі тұрмыс салтымен байла- ныстырады. А.Қодардың пікірінше, «көш- пелі халыққа ислам таза күйінде сіңісуі мүмкін емес, яки бұл отырықшы халықтың діні, сондықтан қалалық инфрақұрылым- ды талап етеді» [44, с. 59-60]. Номадтардың дүниетанымында пантеистік ұстанымдарды баламалау идеясы да кең таралған тұжы- рым болып табылады.

А.Қодардың бұл пікірі ақиқатқа ұштас-

пайды. Себебі, ислам тарихына үңілген адам Құранның араб тілінде, әсіресе бедеуи арабтардға түсінікті тілде түскенін бай- қайды. Бедеуи сөзінің терминдік мағына- сы «көшпенді» дегенді білдіреді. Ол жөнін- де Құранда көптеген дәлелдер бар, соның біреуімен шектелсек: «Бедеуилер «Біз мү- мін болдық» деп айтты...» [11, Хужурат сүресі, 14-аят], – деп, көшпенді араптар- дың мұсылман болғандарын көрсетеді. Де- мек, ислам діні тұрғылықты да, көшпенді халықтарға да бірдей арналған дін екені

анықталады. Олай болса, бедеуи арабтар ислам құндылықтарын өз мәдениеттері- не қалай сіңірсе, көшпенді қазақтарға да оның шариғи құндылықтарын ұстану, салт- дәстүріне сіңіру дәл солай жеңіл, қолайлы болады деген тұжырым шығады.

 Шубаева Ұлтай: «Қазақстандағы ислам- ға исламның қатаң ортодоксальді ирандық немесе арабтық моделі, түріктік жұмсақ моделі де тән емес. Ол ислам қоғам мен азаматтардың жеке өмірін реттейтін араб мемлекетіндегі исламнан ерекшеленеді. Сондықтан ислам бүгінгі таңда қазақтар үшін өмір салты мен мінез-құлықтың негізі емес, өзіндік ерекшеліктің символы болып табылады» [45, 10-б.] – дей келе, тағы мынадай пікір айтады, «Жалпы, ислам дінін қазақ халқының менталитетінде екі негізгі ерекшелік арқылы анықтап көр- сетуге болады. Біріншіден, архаикалық мәдениеттің орнына келген ислам діні же- тілген өркениетке жол бастаушы болу ар- қылы, ұлттық менталитеттің рухани мүд- десі мен рухани дүниетанымының өне- гелі жетілуіне септігін тигізді. Сунниттік- ханафиттік мазһабты түсіну арқылы шы- ғармашылық өнер дамыды. Ислам халық- тық «мен» ұғымын қорғауға мүмкіндік берді. Екіншіден, мұсылман діні халықтың санасынан орын алып, фольклор, дәстүр мен әдет-ғұрыптардың күнделікті өмірде

қолданыс табуына мүмкіндік беріп, ұлттық менталитеттің қалыптасуына септігін тигізді. Қазақ жеріндегі бостандық пен елдің бірлігі деген мәселені шешу үшін, менталитетті дұрыс дамыту үшін «дәстүрлі діндерді» ұстану дұрыс деген көзқараста болудың пайдасы зор деп тұжырымдаймыз. Соның ішінде халықтың көпшілігі ұстанатын ислам дінінің орны ерекше ықпал етіп, ханафиттік мазһаб арқылы Қазақстан жерінде өз туын тігіп отыр» [45, 7-б.], – деп, қазақ халқының өз табиғатына сай дінді орташа жолмен ұстанғаны жөнінде ой білдірген.

С.Кляшторный мен Т.Сұлтановтың ұста-

нымы өзгеше. Олар қараханид түріктері- нің исламдану қарқынын Орталық және Алдыңғы Азияның мәдени-шаруашылық аумақтарына түркі тайпаларының енуі жо- лының бұрыннан қалыптасқан сабақтас- тығы негізінде жүзеге асырылды деп ой- лайды. Оның өзінде, исламның әсер ету аумағы мәдени-шаруашылық аумақпен өза- ра байланыстырылады [23, с. 150-151].

 Отандық ғалымдардың бір бөлігі, жалпы- отандық ислам тарихын саралағанда көш- пелі түркілер исламдануының тағы бір кезеңін сопылық ілімнің әсерімен байла- ныстырады. Атап айтқанда, исламға дейін- гі дәстүрлі элементтер мен сопылық түсі- ніктердің тығыз синтезделуі аталған кезең- де қарастырылатын ерекше феномені болып

табылады. Түркілік дәстүрге негізделген сопылық ілімнің көшбасшысы Қожа Ахмет Яссауи әулиенің тұжырымдамасында «ке- мелденген адам» бейнесінің жарқын көрі- нісін көрсетеді, ежелгі дәстүрлерді ислам- дық келбетке көшіру арқылы сопылық ілім жалпы бұқараның халықтық діні рөлін ат- қарған [41, с. 83].

 Әлеуметтанушы С.Жүсіпов бұл тура- сында, «... На распространенность идей суфизма повлияло также их сходство с традиционными образцами мировидения древних тюрков, в основе которых лежала идея о единстве мира. Преобладающее влия- ние неортодоксального ислама объяснялось тем немаловажным обстоятельством, что в отличие от других мусульманских регио- нов в кочевой среде суфийские братства не считались еритическими, а значит, не было четкого деления между официальным и «на- родным» исламом» [26, с 460].

Қамаладинова А: «В Казахстане при-

сутствует ислам в форме сунизма хана- фитскогомазхаба.Говоряоспецификеислама в Казахстане, следует отметить его тесную связь с древними народными верованиями. В Казахстане присутствует не классический и традиционный ислам, а ислам «со следами шаманства», «народный» ислам. До сих пор на нашей земле почитаются культ предков, обращаются к Небу – Кок-Тенгри и Земли –

Умай, соблюдаются древние обряды, обычаи и ритуалы» [43, с.110], – деген ойлары ешбір нақты дәлелмен дәйектелмеген.

 Сагиқызы А: «Позиции ислама в Казах- стане противоречивы. Казахи, в боль- шинстве случаев, считаюшиеся себя му- сульманами, не являются правоверными мусульманами в классическом смысле. Классический ислам – это религия закона, которая не признает принципиального раз- личия между религиозным и светским. Каждый мусульманин должен соблюдать и свято придерживаться всех норм поведения, предписанных ему Шариатом» дейді де, іле-шала мынадай пікір келтіреді: «Ислам предъявляет своим адептам очень жесткие правила поведения, гораздо более сложные ритуалы, чем в других конфессиях, кото- рые необходимо выполнять ежедневно. Это прежде всего касается ортодоксального ислама. Ислам, тот, что сформировался из своеобразного синтеза с тенгрианством тюрков, и который бытует у казахов, мож- но сказать, куда более либерален из-за выб- ранных им языческих ценностей», [43, 429 б.] – дей келе, Гегель айтпақшы, «халықтық дін» яки адамдардың тұрмыстық мүддесіне жақын келетін, олардың жүрегін, сезімін, сарабын анықтайтын жалпы діни бұқара- ның көзқарасын орындайтын принциптер туралы ой білдіреді.

 Шоқан Уәлиханов өзінің исламға деген көзқарасын «Қырғыздар туралы жаз- балар» еңбегінде атап көрсетеді. Ол: «Все дикокаменные киргизы исповедывают му- сульманскую религию, или, лучше, назы- вают себя мусульманами, не зная ни дог- матов веры, ни его требовании. Все обряды их и поверья до сих пор сохранили полный оттенок шаманства, справедливо считае- мого первой религией среднеазийских рас» [34, с. 72].

 Соңғы пікірлерде айтылған «Тәңіршіл- дікті» дін деп айту өте қиын. Өйткені, дәс- түрлі діндер белгілі бір жүйені қалып- тастыратын кітабы, сол кітап түсірілген пайғамбары болуды талап етеді. Мысалы, Мұсаға (ғ.с.) Таурат, Исаға (ғ.с.) Інжіл, Мұхаммед пайғамбарға (с.ғ.с.) Құран түсі- рілген сияқты. Бұлардың арасында бей- тарап уақыт кезеңдері болды. Мысалы, Мұса мен Исаның (ғ.с.) арасында шамамен 1800 жыл уақыт кезеңі болса, Иса мен Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) арасында 610 жыл бейтарап уақыт өтті. Бұған қоса, пайғамбар жіберілмеген халықтар да өмір сүрді. Олардың бәрі бір жаратушының бар екенін мойындап, арабтар «Илаһ», еврей- лер «Яхуда», парсылар «Худа», түркілер

«Тәңір» деп жалбарынып, мінәжат жаса-

ған. Қазақ халқы Жаратушыны танып, Оған Тәңірі деп жүзденген. Бір құдайдың бар

екенін мойындаған. Демек, тәңіршілдік- тің түбінде бір Құдайға табыну жатыр. Бұл кейін ислам дініндегі ең жоғарғы құндылық болып саналатын Алланы тану, Одан басқа тәңір жоқ екенін мойындауменен ұштасып жатыр деп ойлаймын.

 Қазақ халқы тек «бір Алладан басқа тәңір жоқ» екенін мойындап қана қоймай, Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) үмметіне лайық кемел мұсылман болуға ұмтылған деп білемін. Өйткені, қазақ даласы тек ис- лам әлеміне ғана емес, тіпті, бүкіл әлемге аттары әйгілі мұсылман ғалымдарын шы- ғарды (әсіресе орта ғасырларда). Ол жө- нінде профессор Ә.Дербісәлі былай деп нық тұжырымдарды ұсынады: «Ислам ор- тағасырларда қазақ даласында бұрын бол- ған қалалар мен қорғандар, камалдар мен кенттердің ірге тасын нығайтып қана қой- май, өзге де шаһарлардың ірге тебуіне ық- пал етті. Исламды уағыздайтын мешіттер мен медреселер, ғылым-білім ошақтары бой көтерді» [12, 8 б], – дей келе, Отырардың шығысындағы Сайрам, Манкент, Тараз, Түймекент, Құлан, Меркі, Баласағұн, Шу қалалары ғана емес, Сыр бойындағы Сүт- кент, Ясы (Түркістан), Қарнақ, Сауран, Иқан, Қауған, Өзкент т. б. қалалардың жан- данғандығын атап өткен.

Тағы бір қаперде ұстанатын жайт, араб

тілі бірнеше ғасырлар бойы Орта Азияда

ғылым мен білімнің тілі болды. Отырарлық Әбу Нәсыр әл-Фараби, Ысқақ әл-Фараби, Исмаил әл-Жауһарилер Таяу және Орта Шығыс елдерінде білім молықтырып, әлем мәдениетінің алтын қорынан орын ала- тын классикалық шығармалар қалдырды. Х–ХІІ ғағасырларда араб тілі ғана емес, сондай-ақ бірте-бірте жергілікті халық- тың түркі тілінде де шығармалар дүниеге келе бастады. Жүсіп Баласағұни, Мах- мұт Қашқари, Қожа Ахмет Йассауи салған дәстүрді ХV–ХVІІ ғасырларда Мұхаммед Хайдар Дулати, Қадырғали би Қасымұлы Жалайырилер жалғастырды. Сөйтіп, ислам өркениеті орта ғасырлардан күні кешеге дейін Орта Азия халықтарының әдебиеті мен мәдениетіне, рухани өміріне үлкен әсер етті. Елімізден шыққан араб, парсы, түркі тілді ғалымдардың бір тобы философия, та- рих, мәдениет, астрономия, логика, музы- ка, әдебиет пен тіл, медицина саласындағы еңбектерімен аты шықса, енді бірі қасиет- ті Құран мен тафсир, шариғат, мазһабтар, фиқһке арналған шығармаларымен де ел құрметіне бөленген. Бұл ретте Бұрһан ад- Дин Ахмад әл-Фараби, Имад ад-Дин Әбу-л Қасым әл-Фараби, Қауам ад-Дин әл-Фа- раби, Молла Ахмет әл-Женди, Хусам ад- Дин әл-Хусейн ас-Сығнақи, Әбу Абд Алла әл-Баласағұни, Әбд әл-Ғафур әл-Кердери, Мұхаммед әл-Кердери, Хафиз ад-Дин әл-

Кердерилерді атауға болады. Сайрамдық Ахмад әл-Исфиджаби атты ғұламалар да өзінің терең ойлы туындыларын дін, ислам ғылымына арнаған. Сайрамнан сондай-ақ әл-Қади әл-Байдауи, Әбу-л Хасан Әли әл- Байдауи секілді қазылар да шыққан. Соңғы екеуі – туған жері Сайрамда көз жұмған. Орта ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан- ға софылық ілім де тарады. Ол көбінесе көш- пелі тіршілік кешкен жұртта ислам дінінің мықтап орнығуына, халықтың тұрмыс-тір- шілігіне, әдебиеті мен мәдениетіне әсер етті [21, 487 б.].

Қазақ даласынан осыншама ғалымдар

шығып, тіпті, іштерінен «қази» шариғат соты қызметін атқарған ғалымдары бар қо- ғамға ислам дінін тұрмыстық деңгейде ғана ұстанған деп баға беру, қазақтың мәдениет тарихына жасалған қиянат деп білеміз.

 Қазақ хандығы құрылмай тұрып, ХVI ғасырда Мұхаммед Өзбек (Жүзбек) Алтын Орданың сұлтаны болғаны белгілі. Сол кезде Өзбек ханның Сарай қаласындағы ордасында әйгілі араб саяхатшысы Ибн Баттута 734 һижра жылының (шамамен 1334 ж.) рамазан айында қонақта болған. Ол жөнінде саяхатшы: «Сұлтан Мұхаммед Өзбек ханның мемлекетінің қарамағына кіретін Қирам деген үлкен, көркем қала бар екен. Өзбек хан оған Түлкітемірді әкім етіп сайлаған. Бұл қалада қазилардың ішіндегі

ең ұлығы, ханафилік қази Шамсиддин Сай- илиді жолықтырдым. Сондай-ақ ірі фа- қиһ (шариғат заңгері) Шейх Салих ел-Абид Мұзаффариддинмен таныстым. Ол Сұлтан Мұхаммед Өзбек хазіретіге Сарай қаласына бізбен бірге серік болып барды» деп, қазақ даласының діни ахуалына шолу жасап, әрі қарай қазақтың арба үстіне тігілген киіз үйін суреттейді. Ибн-Баттута қазақтың жыл- қы етін жеп, сүтін ішетінін, оны «қымыз» деп атайтынына дейін атай келіп, қазақ даласын мекендеген халықтың исламға бе- рік екендігіне кітабында тоқталған. Өзбек ханның жұма намазын халықпен бірге оқитынын, оның төрт әйелі болғандығын, қазақтың табиғатын, физиономиясын, діни ұстанымын, исламда бұйырылған аманатқа беріктігін жоғары бағалаған.

Ибн Баттутаның жоғарыда айтылған сө-

зіне сүйенсек, орданың жоғарғы соты ха- нафи мазһабының қазиы Шамсиддин Сай- или болған. Оны «қазилардың ішіндегі ең ұлығы» деп жалпы ислам әлеміндегі қа- зилардың арасынан жарық жұлдыздай орын алатынын атап отыр. Бұл Өзбек хан- ның Алтын Орданы шариғат заңымен бас- қарғанына бұлтартпас дәлел болмақ. Оған қоса кез келген мемлекеттің қаржы бір- лігі (валютасы) сол мемлекеттің рәмізі, стратегиялық объектісі болып саналады. Ал, Өзбек ханның тұсында Алтын Орда-

ның теңгесі исламдағы һижри жыл санауы- мен мерзімделгенін көреміз. Мысалы, 737 һижри жылы (1337 ж.) басылған теңге- де «Ас-Сұлтан әл-Ағзам Өзбекхан» деп сұлтанның өз аты жазылған (сурет № 1) [46, 294-308 б.б.].

 XV ғасырда Қазақ Хандығы құры- лып, ислам әлемінің ажырамас бір бө- лігі болғандығы (№ 2 сурет) тарих бетінде мәңгілікке қалды, сонымен қатар, І мың- жылдықтың аяғы мен ІІ мыңжылдықтың басындағы әлемдік діндер мен ұлы дала- ның ахуалына 2-қосымшада келтірілген картаға қарайтын болсақ, қазақтың киелі даласындағы исламның дамуы аумақтық шекара арқылы көрсетілген (№ 3 сурет).

 Қазақ мәдениетінің кеңістік пен уақыт- ты меңгеру бітімдеріне, оның автохтонды- ғы мен гомогендігіне, сұхбаттық ареалы- на, архетиптері мен хронотоптарына, шар- уашылық-мәдени және әлеуметтік тип- теріне сүйене отырып, төмендегідей дүние- танымдық діни типтерді атап өтуге бола- ды: а) генотиптік діндер жүйесі; ә) сырттан қабылданған, «кірме» діни жүйелер; б) ислам. Олардың үлес салмағы тарихи жағ- дайлар мен уақыт кезеңдерінде әртүр- лі болды. Генотиптік діни жүйе деп ру- лық-тайпалық қауымға тән арғы ата-текті қастерлеп, оларды жаратушы және қоғам- дық өмірдің барлық салаларындағы ше-

шуші күш ретінде қабылдайтын сенімдер мен нанымдар бірлігін айтады.

 Қазақстандағы «Мәдениеттану» ғылымы- ның негізін салушылардың бірі, көрнекті философ Т.Х. Ғабитов: «Дін тек салт-дәс- түр, әдет-ғұрып шеңберімен шектелмей- ді. Ол – рухани мәдениеттіліктің балама- сы, дүниетанымның бір бітімі, дүниедегі бағдар мен жол көрсетуші. Кез келген дін нақтылы бір наным, сенім жүйесінен тұрады. Дінді тек құдайға ғана сенушілік деп шектеуге болмайды. Құдай ұғымы жоқ діндердің де болуы мүмкін (буддалық, конфуцийлік, даостық, шамандық). Мә- дениеттану тұрғысынан, тіпті, кейбір әсі- ре дәріптелген және оған адамдардың көп- шілігі иланған әлеуметтік жүйелер мен ав- тократтық тәртіптердің де дінге ұқсастық белгілерін байқаймыз (мысалы, социализм, бонопартизм, сталинизм, әр елдегі кіші- гірім «құдайлар» ж.т.б.). Танымға адам қандай құмар болса, сенім де адамзаттық мәдениеттің түбегейлі қасиетіне жатады» [47, 296-297 бб.], – дейді.

Исламға дейін қазақтың рухани мәде-

ниетінде маңызды рөл атқарған діни ұста- нымға тәңіршілдік жатады. Оның аста- рында бір Құдайға сенушілік тән екендігін көрсеткіміз келеді.

 Н.С. Бакинаның пікірінше: «б.з.д. V– ІІІ ғғ. түркілерде құлшылық ету объектісі

ретінде Көк Тәңірі болғандығын зерттеу- шілер ойының бір арнада тоғысқанды- ғы мәлім. Дүниежүзілік тарихта ол моно- теистік діндердің алғашқысы ретінде бел- гілі. Тәңіршілдік идеясында бір Құдайға табыну идеясы орын алған» [15, 39 б.], – деуі исламның әр түрлі мәдениеттерді бір өркениеттік ағымға біріктіргендігін көр- сетеді. Ислам осы дінді қабылдаған ха- лықтардың мәдениетін жойып жібермей, керісінше жаңа сатыға көтерді. Қоғам мен мәдениет үнемі қозғалыста, дамуда болатын жүйелер. Түркі мәдениеті мен ислам өркениеті туралы айтқанда, олар- дың бір-бірін толықтырып отырғандығын ескеруіміз керек. Түркілердің түсінігін- де Тәңір Алланың синониміне айналған. Ислам дінінің басты ерекшеліктерінің бі- рі, тұрғылықты халықтың наным-сенім- дерін өзінің канондарына бейімдеп, негіз- гі қағидаларын нығайта алуында деп ой- лаймыз. Ресми исламға қарағанда, көшпен- ді түркілер арасында сопылық бағыт кеңі- нен таралды. Сопылық бағыттың таралуына осы жерлерде исламға дейін қалыптасқан

«әулиелерді пір тұту» дәстүрі көп ықпал

етті. Рухани тазалығы, емшілік қасиеті, тақуашылығы арқылы халық арасында кең танылып, беделге ие болған сопылар- дың аты тірі кезінде-ақ аңызға айналды. Ал қайтыс болған соң олардың бейіттері

қасиеттіорындарғаайналды.Осындай кейбір ерекшеліктеріне қарамастан, көш- пенділерарасындаисламныңтаралуына сопылықтыңмаңызызорболды.Сопы- лық арқылы исламның моральдық прин- циптері бұқара халықтың санасына сіңі- рілді.Алқоғамдықөмірдіңресмидең- гейіндеӘбуХанифамәзһабықолданыс тапты. Отырықшы түркі халықтары ара- сында бұл мәзһабтың қолданыс аясы, көш- пенділермен салыстырғанда әлдеқайда кең болды. Көшпенділер қоғамдық өмірді рет- теудеәдеттікзаңнормаларынакөбірек жүгінгенімен, ислам шарттарын орындау мен ғибадат мәселелерінде осы мәзһабтың ұстанымдарынбасшылыққаалды.Бала туғанда азан шақырып ат қою, неке қию, жерлеу рәсімдері, ораза тұту, намаз оқу тәртіптері осы мәзһаб шарттарына сәйкес атқарылды. Басқа да мұсылман халықтары сияқты, көшпенділер де ораза айт, құрбан айт сияқты мейрамдарды атап өтіп отырды. Орта ғасырларда ислам түркі мемлекет- теріндегі діндер арасындағы бәсекелестік- те жеңіске жетті. Оның бірнеше себепте- рі бар. Ислам ілімі басқа діни ілімдермен салыстырғандақарапайымәрітүсінікті болды. Екіншіден, «ислам әрқашан синк- реттілігімен ерекшеленді. Ол өзіне дейінгі діндердің көптеген идеяларын игерді. Оны жиі-жиі өзі аққан өзеннің жағаларымен

салыстырады» [48, 182-б.]. Үшіншіден, ислам оны қабылдаған халықтардың мем- лекеттілігі мен мәдениетінің дамуына жаңа серпін бере білді. «... Арабтар жау- лап алған халықтарға қатысты ислам өр- кениеттендіруші рөл атқарды, оларға ау- қымды мәдениет әлеміне және халық- аралық тіл аясына енуге мүмкіндік берді. Көшпенді халықтарға қатысты ол мемле- кеттік пен құқықтық қалыптасуға ықпал етті» [49, 172-б.]. Ислам мен оны қабылдаған халықтар мәдениетінің синтезі А.Мецтің

«Мұсылман Ренессансы» деп атаған өрке-

ниеттік құбылысын дүниеге әкелді. Ислам таралғанға дейін Орталық Азияны мекен- деген халықтардың мыңдаған жылғы мә- дениеті мен тарихы бар еді. Ислам халық руханилығының осы терең қабаттарын жаңғыртуға, осылайша негізгі ұлттық менталитетте біріктіруші бастау күші бол- ды. Оның мәнісі исламның жергілікті дәс- түрлерге төзімділікпен қарауында ғана емес. Ислам әмбебапты өркениеттік сана, бірегейлік деңгей ретінде қабылданғанмен, әдептік ерекшеліктерді теріске шығарма- ды. Құранда бұл туралы Жаратушы адам- затты бір-бірін білсін, танысын деп әр түр- лі етіп жаратқандығы туралы айтылады. Сонымен қатар, ислам саясат философия- сы мен басқару мәдениетінің жаңа үлгісін орнықтырды. Билік Алланың аманаты

ретінде қарастырылды, қазіргі таңда ха- лықтың санасында Елбасы Алланың жер- дегі көлеңкесі деген мәдени тұжырым қа- лыптасып, халық арасында таралуы кең етек жайып барады. Бұл өз кезегінде қоғам- да әлеуметтік тәртіп орнатуға бағыттал- ған құндылықтық негіз болып табылады. Төртіншіден, ислам ғылым мен өнердің гүлденуіне қамқорлық жасады. Алла жа- ратқан әлемді тану, ғылым мен білімге ұмтылу және дүниедегі үйлесімділікті сақ- тау адами парыз деп танылды. Осындай ір- гелі принциптерді басшылыққа алған ис- лам құндылықтарының маңызы Кеңес Одағы тұсында бұрмаланып, ғылыми айна- лымға отарлау мүддесі тұрғысынан жал- ған тұжырымдар орын алды. Бірақ осын- шама қысымға ұшыраған ислам діні қазақ халқының этномәдениетінде мәдени-та- рихи пәрменді күш ретіндегі орны өзекті. Қазақстандағы ғылыми айналымда көптеп кездесетін тұжырымдарға:

• • • Исламда фундаменталистік ағым ба-

сым, ол фанатиктердің діні.

• • •  Қазақ халқы үшін ислам сырттан кел- ген дін. Сондықтан ол халықтың санасында тұрмыстық деңгейден әрі аса алмады.
    •  Ислам қазақстандықтардың дәстүрлі мәдениетін тежеп тастады.
    •  Ислам өркениеті басқа өркениеттерден көш бойы кейін қалды.

 Әрине бұл батыстандыру саясатының мүд- десі үшін айтылған ой-пікірлер алаңы. Бас- ты атап өтер бір жайт, пәрменді миссионер- лік мәдени экспансиясы жүргізген Ресей империясы халық санасында қалыптасқан исламдық этномәдени жүйені құрта алма- ды. Себебі Алланы өз еркімен қабылдаған қазақ дүниетанымын қандай да қатыгез- дік саясаты өшіре алмады. Сонымен қа- тар, исламдағы фундаментализм мәсе- лесіне келер болсақ, фундаментализм дәс- түрлі мәдени күйзеліске ұшырап, жаңа тарихи жағдайларға икемдене алмаған маргиналдық қоғамның жемісі, яғни мә- дени дамуды көне бітімдер шеңберінен шы- ғармау талпынысы деп білу қажет. Иран, Ауғанстан және Алжир мемлекеттерінде орын алған фундаментализм Қазақстандағы ислам дүниетанымында жоқ. Ислам бар- лық халықтарды біріктіретін және барлық халықтарға арналған дін [50].

Жоғарыдағы ғылыми пікірлерді сарап-

тай отырып, тарихи деректер қараханидтер (ІХ-Х ғғ.) кезінде Ислам мемлекеті ретінде танылғанымызға Қытай хандарымен жүр- гізілген келіссөздерге қойылған мөр дә- лел. Қараханидтер мемлекетінің негізін құрушы Қарахан 960 жылы қайтыс бол- ғаннан кейін оның баласы Мұса исламды мемлекеттік дін деп жариялағаны белгілі. Мұның бәрі, қазақ халқының оған дейінгі

отқа, ай, күнге, пұтқа табыну сияқты т.б. қараңғылық нышандарынан арылып, мұ- сылманшылықты берік ұстанып, ондағы барлық құндылықтарды қадірлеп, қанына, санасына сіңіргеніне дәлел болады. Де- мек, біздің ел қазақ болып танылғалы мә- дениетінің негізі мұсылманшылықтан бас- талып, ондағы құндылықтарды бойына сі- ңірген. Қазіргі күнде де халқымыздың салт- дәстүрі, әдет-ғұрпы Құран мен сүннеттен нәр алатынын осы зерттеу арқылы дәлелдей- міз.

Тарихи үрдістің бірлігін қамтамасыз ете-

тін рухани сабақтастық пен ынтымақтас- тыққа негіз болатын ислам құндылықтары еркіндік пен имандылық, қайырымдылық пен ізгілік, шығармашылық пен әділет- тілік секілді руханилықтың мәңгі кате- горияларының арқасында қалыптасып, дамыған. Қазақтың дәстүрлі мәдение- тінің тарихи дамуындағы ислам құнды- лықтарының рухани заңдылықтарын мә- дени-философиялық талдау арқылы за- манауи қазақ мәдениетіндегі ислам құн- дылықтарының маңызын ашуға болады [51, 75 б.].

«Ислам» сөзінің араб тіліндегі мағына-

сы лингвистикалық тұрғыдан «мойынсұ- ну, бағыну, амандықта, бейбітшілікте бо- лу» дегенді білдірсе, діни термин ретінде

«ең соңғы пайғамбар Мұхаммедке (с.а.у.)

Жаратушы Иенің Жәбірейіл періштені жі- беру арқылы бүкіл адамзат баласын екі дүниенің бақытына жеткізу жолын баян- дайтын, Алланың тыйымдары мен бұй- рықтарын қамтитын, әрі бір Аллаға ғана бас июге шақыратын» дін атауын білдіре- ді. Ислам сөзі сенім-наным мен ар-ұждан мәселелерін қамтумен бірге амандықты, бейбітшілікті, татулықты насихаттайды, бір ауыз сөзбен айтқанда, тұтастай келісім- де бейбіт өмір сүру салтын білдіреді [52, 5 б.].

Бүгінгі әлем мұсылмандарының 90

пайызын сунниттер, ал қалған 10 пайы- зын шииттер құрайды. Соңғы статисти- калық есепке сүйенсек, сол тоқсан пайыз сунниттің 87,2 пайызын «матуридилік» пен «әшғарилік» мектебін ұстанатын «Әһ- ли сүннет уәл-жамағат» жамағаты құрай- ды екен. Ал қалған 2,8 пайызы исламның ішіндегі «қадиянилік-ахмадилік», «уаһа- билік», «хизбут-тахрир» т.б. ағымдарға тар- мақталады. Әһли сүннет фиқһта Ханафи, Шафи’и, Ханбали, Малики болып бөлін- се, сенім мәселесін Матуриди және Әшғари мектептерінің қағидалары арқылы таниды [53]. Бұл екі мектепті де ұстанатындардың қағидалары мен жолдары – бір. Алдымен нақылға(аятпенхадиске)сүйеніп,оданкейін ақылға да белгілі бір дәрежеде мән береді. Яғни, Құран Кәрім мен Пайғамбарымыз-

дың (с.ғ.с.) сүннетіне амал етудегі бағыт- тары, пікірлері бір жерден шығады.

 Қазіргі кезде әлемдегі сүннит мұсыл- мандардың жартысынан көбі (шамамен 53

%-ы) Ханафи мазһабын ұстанады. Ал ха- нафилердің басым көпшілігі имам Мату- ридидің бір жүйеге келтірген сенім не- гіздерін басшылыққа алады. Матуридилік мектептің ғұламалары бір жүйеге кел- тірген иман негіздері – Орта Азия, Түр- кия, Балқан түбегі, Қытай, Үндістан, Пәкстан аймағындағы мұсылмандар ара- сында кеңінен жайылған. Әсіресе, бұл жүйе түркі халықтары арасында көбірек таралған. Әрине, оның ішінде Қазақстан мұсылмандары да бар.

Осы орайда «Әгли сРннет уәл-жама ат»

деген сөздің мағынасына тоқтала кеткен жөн. ҚұранКәрімменХазретіПайғамбардың(с.ғ.с.) сахих хадистерін ұстанып, жол бастар етуші, Аллаһтың елшісі Хазреті Мұхаммед (с.а.у.) және оның сахабаларының сенім (ақида) мәселесінде ұстанған жолымен жүрушілерді

«Әһли сүннет уәл-жамағат» деп атайды. Әһли сүннет уәл-жамағаттың қазақшасы – «сүн- нет жұртшылығы және жамағат» дегенді білдіреді. Яғни, сүннетті ұстану – Хазре- ті Мұхаммед пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) жүрген жолын ұстануды білдіреді. Ал мұ- ның «Әгли сРннет уәл-жама ат» деп аталу себебі хазреті Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.)

үмметі жайында айтқан мына хадисінен туындайды:

 «Яхудилер 71 топқа, христиандар 72 топқа, үмметім 73 топқа бөлінеді. Осы 73 топтың ішіндегі біреуі ғана жәннатқа ба- рады, қалған 72-сі тозақтық болады»,– дей- ді. Сонда қасында тұрған сахабалардың біреуі тұрып: «Я Расулуллаһ! Жәннатқа баратын топ қайсысы?»– деп сұрағанда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Менің және асха- бымның (ізбасарларымның) жүрген жолы- мен жүргендер»,– деп жауап береді (Әбу Дәуіт) [54, 192 б].

 Анас ибн Маликтен жеткен басқа бір хадисте: «Шын мәнінде, үмбетім адасу- шылыққа бас қоспайды (бірікпейді), егер қарама-қайшылықтарды көрсеңіздер (ду- шар борлсаңыздар), міндетті түрде үлкен қара топқа (көпшілікке) қосылыңдар!» (Ибн Абу Асым «Әс-суннә») [55, 79 б.] деген өсиеті бүгінгі күнде сунниттердің 87,2 пайызын құрайтын «Матуридилік» пен

«Ашғарилік» мектебін ұстанатын «Әгли сРннет уәл-жама ат» жұртшылығын мең- зейді. Бүгінгі таңда қазақ қоғамында «Ма- туридилік» пен «Ашғарилік» мектептерін ұстану дұрыс емес деп, оны адасушылық деп санап, тіпті, оны «Әгли сРннет уәл- жама ат» қатарына жатпайды деп санай-

тын қате пікірдегі топтар бар. Олардың мұндай пікірлері, көзқарастары жоғарда- ғы хадистегі «міндетті түрде үлкен қара топқа (көпшілікке) қосылыңдар!» деген Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өсиетіне қарсы келеді. Өйткені, қазіргі таңдағы үлкен қара топ – сунниттердің 87,2 пайызын құ- райтын «Матуридилік» пен «Ашғарилік» (Әш арилік мектепті4 yyрушысы Әбул Хасан Әли ибн Әби Бишр Исхаy Әл-Әш ари х.260/м.873 жылы Басра yаласында дРние- ге келді. Имам Әш ари әйгілі сахаба Әбу Мyса әл-Әш ариді4 (өл.44/665) yрпа ынан тарайды) мектебін ұстанатындар. Міне, осы топқа қосылмай, бүйректен сирақ шы- ғарып жүрген бөлінушілер бар. Бүгінде қоғамымыздағы мұсылман қауымы жік- жікке бөлініп, мешіттегі жамағат түгілі бір отбасындағы екі ағайын бірін-бірі кәпір, пасық санап, бір-біріне алакөз болулары да осылай бөлінгендердің кесірінен туындап отыр. Оларды Алланың қаһарынан қорқу- ға, Абу Дардадан жеткен Пайғамбарымыз- дың (с.ғ.с.): «Жамағатпен бірге болыңдар! Өйткені, бөрі бөлінгенді жейді (Хадисті Имам Термизи, Әбу Дәуі, Нәсәий, Бай- гаyи сунандарында, Ибн Хиббан, Ибн Ху- займа сахихтарында, Хафизул-Хаким мус- тадракнда риуаят еткен дРрыс хадис)» [54, 195 б.] деген өсиетіне амал етіп, шайтан- ның арбауына түспеуге шақырамыз.

 Исламда сенімді, илануды – «и’тиқад», сенім жүйесін – «ақида», ал осы салаға қатысты мәселелерді зерттейтін ғылымды

«калам» дейді.

 Ақида дегеніміз – дініміздегі басты тұ- жырымдарды құрайтын сенім жүйесі деген- ді білдіреді. Оны иманның негізі, сенімнің өзі десек болады. Иман негізі алты шарттан тұрады, оны «әмәнту билләһ» дейміз.

 «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деп жырлаған Абай атамыз да:

 Әмәнту айтпаған кісі бар ма, Уә кутуби- һи дегенмен ісі бар ма? – деп дұрыс сенім- нің маңыздылығы жайында ой қозғаған. Бұл жерде ұлы Абайдың көздеген «әмән- ту» сөзі арабшада былай: «Әмәнту билләһи уә мәләикәтиһи уә кутубиһи уә русулиһи уәл-яумил ахири уә бил-қадари хайриһи уә шарриһи мин Аллаһи тағала, уәл-бағсу бағдәл-мәути хаққун. Әшһәду ән лә иләһә илла Аллоһу уә әшһәду әннә Мухаммадан абдуһу уә расулуһу» болып айтылады.

 Мағынасы: «Мен Аллаһқа, Оның періш- телеріне, кітаптарына, пайғамбарларына, ақырет күніне, тағдырға, жақсылық пен жамандықтың Аллаһтың жаратуымен бо- латындығына иман еттім. Өлгеннен кейін қайта тірілу – хақ. Аллаһтан басқа ешбір тәңірі жоқ, Хазреті Мұхаммед (с.ғ.с.) Ал- лаһтың құлы және елшісі екендігіне куәлік етемін».

 Әһли сүннеттің сенімге (әрі қарай – ақида) байланысты саласында алғаш зерт- теу жүргізгендердің бірі – 699 жылы Куфа қаласында дүниеге келген көрнекті ғалым Имам Ағзам Әбу Ханифа Нұғман ибн Сабит болатын. Имам Ағзам ақидаға байланысты көптеген құнды пікірлер айтқаны белгілі. Әбу Ханифаның ақидаға байланысты мына- дай еңбектер жазған: «әл-Фиқһул әкбар»,

«әл-Фиқһул әбсат», «әр-Рисалә», «әл-Алим уәл-мутааллим», «әл-Уасия». Әсіресе, олар- дың ішінен «әл-Фиқһул әкбар» деген кітап- ты ғұламалар ерекше бағалады. Өйткені, имам ақида жүйесіне арнаған аталмыш кітабын «әл-Фиқһул әкбар» (Ең үлкен фиқһ – шариғат заңы) деп атады. Негізінде, исламдағы «фиқһ» ғылымы – «шариғат заңы» дегенді білдіреді. Ол ғибадат, мәмле, сауда-саттық, жалға алу, азаматтық (неке, ажырасу, ата-ана, бала, мұрагер) құқықтар, қылмыстық кодекс, қылмыстық іс жүр- гізу кодексі сияқты көптеген салаларды қамтиди. Алайда, Әбу Ханифа (р.а.) ақида жүйесіне арнаған еңбегін «әл-Фиқһул әк- бар» (Ең үлкен фиқһ – шариғат заңы) деп атауы ақиданың исламдағы ең маңызды сала екендігін алға тартады. Сондықтан да Ол «әл-Фиқһул әбсат» кітабында: «Діннің негізін (ақида жүйесін) жіті түсіну (егжей- тегжей білу), діни үкімдерді (шариғат за- ңын, нормаларын) білуден абзал екендігін

жадыңда сақта!» деп өсиет айтқан. Демек, мұсылманның құлшылығы, ізгі амалдары Аллаһ тағаланың алдында қабыл болу үшін ақиданы дұрыс оқып, жіті түсіну қажет де- ген қағида туады.

 Десек те, имам Ағзам уақытының көп бө- лігін «фиқһ» ғылымын – шариғат заңын зерттеп, оны бір жүйеге келтіріп, шәкірт- тер тәрбиелеумен айналысты. Соның нәти- жесінде, оның «мазһабы» – құқықтық мек- тебі құрылды. Ал ақида саласында Құран мен сүннетке сүйенген негізгі жүйені түзіп, өзінің шәкірттеріне, ізбасарларына жол көрсетіп кетті. Олардың ішінде әйгілісі, барша әлемге атағы шыққан «Әгли сРннет уәл-жама атты4» жарық жұлдызы, Әбу Ха- нифаның (р.а.) еңбектерін жалғастырушы Имам Матуриди болды [56, с. 92].

Оның толық есімі – Мухаммад Абу

Мансур Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Махмуд әл-Матуриди әс-Самарқанди. Са- марқандағы көне Матурид ауылында (ша- мамен х. 238/ м. 862 жылы) дүниеге кел- ген. Мұсылмандардың жүрегінен үлкен орын алған имам Матуриди «Имам ул- һуда» («Тура жолдың имамы»), «Имам ул- мутакаллимин» («Ақида ғалымдарының имамы») деген құрметке ие болды.

 Имамның өмірбаяны жайында мағлұмат өте аз. Имам Матуридидің еңбектерін оқи отырып, оның калам, мазһабтар тарихы,

фиқһ әдістемесі мен тәпсір саласында өзін- дік орны бар ірі ғалым екендігін пайымдау- ға болады. Еңбектеріндегі тұжырымдарын жоғарыда айтылған әһли сүннеттің бас- ты қағидаларын әрі нақли (Құран аяттары мен хадистерге), әрі ақли дәлелдерге сүйе- ну арқылы жүйелеген. Әсіресе, ол кісі муғ- тазила мен шииттік түсініктегі мұсылман- дарды қатты сынға алған.

 Әбу Мансур әл-Матуриди Ханафи мазһа- бын ұстанатын ортада өскендіктен, әрі фиқһ- та, әрі ақидада (сенімде) Имам Ағзам Әбу Ханифаның жолымен жүрген. Сондықтан, имам Матуриди Ханафи мазһабын ұстанып, ақидада Әбу Ханифаның пікірлерін одан ары дамытқан. Бір жағы соны ескергендіктен болар, калам ғалымдары «Матуридилік» деп аталатын мектептің негізін қалаушы ретінде – Әбу Ханифаны атайды. Ал имам Матуриди болса, Әбу Ханифаның айтып кеткен негіздерін ақли және нақли (аят пен хадис) дәлелдермен қуаттап, талдап, жүйелеп бір ізге түсіруші ретінде танылған [57, 44-45 б.].

Ислам әлемінде һижра жыл санауының

ІІ ғасырынан бастап пайда болған адасқан мазһабтарға, оның ішінде, әсіресе, ақылға көбірек көңіл бөлетін Муғтазила мазһабы- на классикалық әдіспен төтеп беру бірша- ма қиын болды. Мұндай әдіспен «Әһли сүн- нет» сенімін қорғау жеткіліксіз еді. Неге

десеңіз, классикалық, яки дәстүрлі әдіс- те ақыл ақида мәселесінде негізгі рөл ат- қармайды. Осыдан келіп, «Әһли сүннет» сенімін қорғау жолында жаңа бір әдіске мұқтаждық туды. Яғни, иман негіздерін тү- сіндіруде аят пен хадиске қоса, ақылға да орын беру керек болды. Өйткені, логикалық талдаулар жасалып, мәселенің мазмұнын ашу, мақсатын түсіндіре білу қажеттілігі туды. Осы бағытта Матуриди және Әшғари мектептері қалыптасады.

 Имам Матуриди ақида саласында аят пен хадиске қоса, дінді түсіндіруде ақылды да, қажетті қағида ретінде пайдаланды. Ма- туридилер бірқатар мәселелерде алғашқы ғұламалардың тәсілін ұстанғанымен, Әшға- рилерге қарағанда, ақылға көбірек жүгін- ді. Дегенмен, имам Матуридидің тәсілі бойынша, ақылды өз орнымен қолданып, оған шектен тыс басымдық беруге жол бер- меу қажет.

 Имам Матуридидің ғасыры ислам әле- міндегі сенімге байланысты арпалыстың ең өршіген уақытына тұспа-тұс келді. Ислам ха- лифаты күн өткен сайын ұлғайып, көптеген халықтар ислам дініне кіріп жатты. Бір жа- ғынан халифа Мә’мун (813-833) дәуірінен бастап, ежелгі грек және үнді пәлсафасы араб тіліне көптеп аударылды. Мұсылмандардың өзара мазһабқа бөлінгендері аздай, сырттан келген яхуди, христиан пәлсафашылары

мен дін басылары сенімге байланысты түрлі пікірлер айтып, халықтың санасына көпте- ген күмәнді мәселелерді ұялатып, жұртты дел-сал күйге түсіріп қойды. Осындай сәтте исламның иман негіздерін қорғау мақсатында ақыл мен қисындық қағидаларды пайдала- ну қажет болды. Нәтижесінде, иман негізде- рін әрі нақылмен (аят-хадис), әрі ақылмен бекітетін «Калам» атты жаңа әдіс пайда болды. Мұның латынша ұғымы – «теоло- гия». Имам Матуриди осы дәуірде шыққан әйгілі мутакаллим, яғни теолог еді. Имам Матуридидің шыққан жері Мауереннахр өл- кесі болғандықтан, ғалым сол аймақтағы ханафилардың ақида мектебінің имамы ата- нып, сенім негіздерін жүйеге келтіруші бо- лып саналады.

Имам Матуриди «Әгли сРннет уәл-жа-

ма атты4» ғұламасы, әрі ұлы имамы. Ол жөнінде көптеген ислам ғалымдары, та- рихшылар өз еңбектерінде атап өткен. Со- лардың бірі орта ғасырларда өмір сүрген қа- зақ даласынан шыққан ғалым, 628/1230-31 жылы Алмалық қаласында (қазіргі Жаркент өңірі) дүниеге келген Әбул-Фадл Мухаммад ибн Омар ибн Халид (лақаб аты – Жамал Қарши) «Мулхақат ас-сурах» («Сурах» сөз- дігіне толықтырулар) атты еңбегінде былай дейді:

 «Жақын кезеңде өмір сүрген Құран тәфсіршілерінің ішінен біздің имамда-

рымыздың, мырзаларымыздың бірі, «әт- Тәуилатул – Құран» кітабының авторы – Мухаммад Абу Жағфар Мансур ибн Мұ- хаммед ибн Мұхаммед ибн Махмуд әл- Матуриди әс-Самарқанди «Әгли сРннет уәл-жама ат» ғалымдарының ұлығы, тура жолдың биік байрағы (туы), заһид (тәркі дүние, тақуа) – имам [56, с. 103].

 Бірде Бағдад халифасының бұйрығымен Самарқанға пәтуа жіберілді. Хабаршы пә- туаға жауап алу үшін (Имам Матуридидің) бақшасына кіреді. Беліне жүзім сабағын байлаған, басында қамыстан қайық кескін- ді бас киімі бар, жұпыны киінген, арық шалды көреді де оған:

•  Біздің мәулана (қолдаушы) қайда екен?»– деп сұрайды. Қария:
• Біздің қолдаушымыз – Аллаһ,– дейді.

Сонда хабаршы:

•  Ал, қожамыз (жол көрсетушіміз) қайда екен? Ол:
•  Қожамыз – Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с.), – дейді әлгі ақсақал. Хабаршы:
• Абу Мансур қайда екен?– деп сұрады.
•  Ол пірадар алдыңызда тұр,– деп жауап береді.

 Пәтуаны ақсақалдың қолына ұстатып, жауабын алғаннан кейін, хабаршы өз жө- ніне кетеді.

 Ол (Имам Матуриди) Аллаһ оны жарыл- қасын, Самарқанда 335/946-47 ж. қайтыс

болып, Чакардизеде (кентінде) жерленген» [58, с.92].

 Жамал Қарши бабамыздың бұл сөзінен мынадай бірнеше тұжырымдар жасауға бо- лады:

• Ұлық имам Абу Мансур Матуридиге:

«Әгли сРннет уәл-жама ат» ғалымдары- ның ұлығы, тура жолдың биік байрағы, за- һид – имам, – деп баға беруі ғалымның «Әгли сРннет уәл-жама ат» ғалымдарының ішін- де үлкен дәрежеге ие болғанының айғағы;

•  Сол кездегі ислам әлемнің астанасы Бағ- дадта отырған мұсылмандардың халифасы елші жіберіп имам Матуридиден пәтуа сұрап, санасуы – имамның бүкіл ислам әлеміндегі беделділігіне, ғұламалығына дәлел болмақ;
•  Қазақ халқы да орта Азия халықтары сияқты, шариғатты Имам Матуриди мек- тебі арқылы орындағаны белгі береді;
•  Осыншама әйгілі бола тұра, өте қара- пайым күй кешіп, кез келген шаруаны өзі атқаратындығы және кішіпейілділігі тек ықыласты ғалым бойынан ғана табылатын қасиеттер.

 Әбу Мансур әл-Матуриди әртүрлі ғылым салаларында көптеген еңбектер жазды. Атап айтқанда, кәләм, ақида, фиқһ негіздері, Құ- ран Кәрім тәпсірі ғылымдары бойынша.

 Құрамы күрделі көне мәдениеттер мен дін- дердің өзара ықпалдасуы мен қосылуы нә- тижесінде пайда болған рухани феномен – Қа-

зақстан мәдениетіне сипаттама бере отырып, мынадай ислам құндылықтарын анықтауға болады. Сонымен:

• • Ислам – бір Аллаға ғана бойсұну деген мағынаны білдіреді. Яғни, Оған ғана шынайы ықылас пен нағыз бағыну.
  • Ислам бір Алла сеніміне ғана сүйенеді, әрі Оған ғана құлшылық етуді насихат- тайды. Сондай-ақ бүкіл әлемді әу баста жоқтан бар еткен тек Алла тағала екен- дігі баса айтылады.
  • Періште сияқты рухани жаратылыс- тарға сенуді уағыздайды.
  • Адамдардың өлгеннен кейін, қайтадан тірілетіндігі жайында және мәңгі о дү- ниелік өмірінен хабар береді.
  • Ислам таухидке негізделген дін. Адам- ның абыройы мен қасиетіне зиян кел- тіретін, Аллаға серік қосу сияқты се- нім бұзықтықтарынан мүлде алыста- тылған. Бұл жерде көрініс тапқан адам- гершілік құндылығын көреміз.
  • Ислам адамның рухына азық беретін тағат-ғибадат діні. Адамзат орындауға жауапты болған түрлі ғибадаттар де- нені де рухты да жақсылықтарға жете- лейді. Әрі дене мен рух тазалығын қа- тар қояды. Қоғамның рухани жетілуі мен тазаруы жеке адамнан, отбасынан басталады. Сондықтан ислам тазалық құндылығына ерекше мән берген.

• Ислам – әлемдік дін. Алдыңғы пайғам- барлар жеткізіп, баяндаған діндер тек белгілі бір ұлтқа, халыққа келсе, ис- лам діні бүкіл дүние жүзіндегі халық- тарға жіберілген. Әділдік принципі мұсылмандарға ғана емес, діні бөлек болса да, қоғамдағы барлық адамдарға ортақ болып табылады. Бұдан байқай- тынымыз, ислам адами құндылықтар- ды құрметтей отырып, қоғам бірлігін сақтауды мақсат етеді.
• Ислам мейірімділік пен қамқорлық діні.

Адамзатқа әлсіз, бейшара жандарға қол ұшын беруді, оларға зиян тигізбеуді қоғамда түсінікті қалыптастыруға не- гіз болады. Сол арқылы қоғам мүшелері арасында мейірбан болу құндылығын насихаттайды.

• Ислам діні ғылым, білім үйренуді, адал жолмен күн көру мақсатында жұ- мыс істеп, еңбектенуді, табыс табу- ды құлшылық деп санайды. Дүние мен ақырет арасында тепе-теңдік құ- рып, екеуінің пайдасы үшін жұмыс істеп, еңбектенуді бұйырады. Ислам еңбексүйгіштік арқылы тағы бір бас- ты құндылық – сабырлықты алға тар- тады. Сабырлық – адам жігерлігінің көрсеткіші.
• Ислам дінінің үгіт-насихатында зор-

лау, күш қолдану сияқты іс-әрекеттер-

ге орын жоқ. Адамдардың сүйіспен- шілікпен және өз қалауымен исламға көңіл бөлуі ең негізгі мәселе. Бұл жерде қайырымдылық руханилықтың негізгі құндылығы болып табылады.

• • Ислам діні қоғамның салауатты өмір сүруге қол жеткізуін, осы жағдайды үнемі сақтап қалу үшін «жақсылықты бұйырып, жамандықтан тыю» негізін ұсынады. Тыйым жолында ізгілік құн- дылығына бастау жатыр деп білу қажет.
  • Ислами мемлекетте мұсылман мен мұ- сылман емес дін өкілдерінің барлығы халық төрешісінің алдында тең құ- қылы. Басқа діндегілер өз діндерінің бұйырған міндеттерін атқаруға ерік- ті. Үйлену, ажырасу, құлшылық пен мойынсұнулары өз діндерін заңдары бойынша атқаруға құқық беріледі. Дінде зорлық жоқ, дегенмен дін адам руханиятындағы бағыт-бағдар, ол адамзаттың ғасырлар бойы ізденісін, табыстары мен қателіктерін саралап, жақсысын жинап, зиянынан бас тарт- қан ғасырлық тәжірибенің жиынтығын бойына дарытқан әлеуметтік құбылыс.
  • Ислам жеке басқа зиян келер болса да

туралықтан айырылмауды бұйырады. Мұхаммед пайғамбар (с.а.у.) Алланың үкімдерін орындауда адамдар арасын- да ешқашан алалық танытпаған. Сон-

дай-ақ ислам бір Аллаға иман келтір- ген барлық адамдарды бір-бірне (дін) бауыр деп жариялайды. Ислам қауым- дастығындағы адамдардың қарым-қа- тынасы басты бауырмалдастық қағи- дасын құндылық ретінде қолдап оты- рады.

• Ислам діні адам баласын бірлікке ша- қырып, араларында бауырмалдастық- ты насихаттайды. Сондай-ақ олар- дың барлығын Жаратушы алдында тарақтың тісіндей бірдей, тең екен- дігін, артықшылық тек тақуалық (Ал- ладан шынайы түрде қорқу, шари- ғат үкімдерін толық орындау) пен көркем мінез-құлықта екендігін паш етеді. Адамдар арасындағы қарым-қа- тынастарды, олардың жаратылысы- на және психологиясына қарай реттеп отырады. Бейбітшілік пен тыныштық исламдағы негізгі құндылықтардың бірі болып табылатындығын атап өткен жөн.

Аталған құндылықтарды біліп, мәдени-

философиялық тұрғыдан саралау жалпы алғанда адамның жетілуіне, кемелденуі- не, үйлесімді өмір сүруіне қызмет етеді. Қазақ халқының мәдениетіндегі ислам құндылықтарыныңорнынанықтағанда,дәс- түрлі қоғам құрылымының ғасырлар бойы негізін сақтап келген, халық мұраларының

тарихи үрдісте жоғалып кетпеуіне себепші болған күш – адамгершілік принциптеріне негізделген руханилық болғандығын басты ұстам ретінде қарастыру қажет.

 Исламның осындай қарапайым әрі жал- пыға бірдей түсінікті мұраттары мен нор- малары оның кең таралып, әр түрлі қо- ғамдар мен жеке адамдардың өмірінде бе- куіне алып келді. Қазақ хандығы тұсында да бұл нормалар мен құндылықтар Тәуке ханның, Қасым ханның, Есім ханның заң- дар жинағына еніп, қазақ қоғамының іл- герілеп дамуына ықпал етті. Қазіргі қо- ғам ішінде ислам құндылықтары өзінің оң ықпалын жоғалтқан жоқ, ислам негіздері- мен, құқықтық-адамгершілік нормалармен терең танысу қоғамға да, жеке адамға да игі ықпалын тигізетіндігі күмән келтірмейді [59, 75 б.]. Осы тұрғыдан алсақ, гуманис- тік, әдептік принциптердің қазақ жерінде ежелден келе жатқандығы әрі дәстүрлі ба- сым рөл атқаратындығы, тіпті ислам құн- дылықтарының дамып орнығуына басты дәнекер болғандығы сөзсіз.

1.3. ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ ИСЛАМ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ МӘДЕНИ-ӘЛЕУМЕТТІК

ҚҰРЫЛЫМЫ

 Әлемде әрбір ұлттың ғасырлар бойы жи- нақтаған рухани байлығы діни құндылық- тармен астасып жатады. Бұл ислам құн- дылықтарына да байланысты. Ислам – бүгінгі таңда он бес ғасыр бойы Әлемнің миллиондаған, миллиардтаған адамдары- ның, әртүрлі этникалық қауымдастықтың, оның ішінде қазақ этносының да тұрмыс пен салт, дүниетанымына әсер еткен күр- делі тарихи құбылыс. Ол туралы өз зама- нына атақты философ Бертран Рассел: «Еу- ропа тағылыққа бой алдырғанда, Шығыс басымдығы әскери істе ғана көрініп қой- май, Мұхаммедтің (с.а.у) әлемінде ғылым, философия, поэзия және өнердің барлық түрлері гүлденіп, дамыды. Еуропалықтар өз көзқарастарының танымдық тарлығы аясында бұл кезеңді «қараңғы ғасыр» деп атайды, бірақ христиандық Еуропа үшін қа- раңғылық басқанымен, Андалусияда яғни, Мұхаммедтік (с.а.у) Испанияда бұл кезеңде керемет өркендеген мәдениет қалыптас- қан болатын», – деп суреттеген [60, с. 754]. Тарихи деректерді сараптай келе, исламдану үрдісінің ортағасырлық Қазақстанда сонау

ҮІІІ ғасырдан бастау алып, Х-ХІІ ғасырлар- да шарықтау кезеңінен өткені (Қарахандар дәуірі), одан кейін екінші діни-мәдени өрлеу Алтын Орда кезінде Қазақстанның далалық аймақтарында толық және біржолата ис- лам үстемдік құрып, осы негіздер болашақ- та сақталып отырғаны себебінен қазақ хан- дығы толыққанды мұсылман мемлекеті ретінде дамығанын көреміз және бұл үр- діс сол кезеңдегі ауыз әдебиетінде көрініс тапты. ХІХ-ХХ ғғ. бас кезінде ислам діні Қазақстанда бір қалыпты деңгейде болды, маңызды қоғамдық рөл атқарды, тек саяси жағдайларға және Еуропа өркениетінің келе бастауына байланысты оның мазмұны мен қоғамдық өмірінде көрініс беру формала- рына белгілі өзгерістер енді [52, 217 б.].

Алланың елшісі Мұхаммед (с.а.у) былай

деген: «Ислам діні бес тірекке негізделген»: І. «Әшһаду ән лә иләһә иллАлла уа әшһәду әннә Мухаммәдән расулуллаһ» Алладан басқа ешбір тәңір жоқ екеніне және Мұхаммед Ал- ланың елшісі екеніне куәлік беру». Куәлік сөзі. Бұл Ислам негіздерінің мағыналарын қамтиды. Куәліктен кейінгі исламның басқа негіздерініңмағынасынтүсіндіреді.Оның түсініктемесін мұсылманның өмірімен бай- ланыстырады. әрбір мұсылман осы негіздерге

сай өмір сүру керектігін айтады.

 ІІ. Намаз оқу. Намаз. Күніне бес рет на- маз оқу ол – исламның ең маңызды па-

рыздарының бірі. Оны орындаған адамды Алла ұлы сыйға бөлейді. Намаз – белгілі шарттарға сай орындалады. Ол фиқһ ғы- лымхал кітаптарында түсіндірілген.

 ІІІ. Зекет беру. Бай-дәулетті кісілердің дүниелерінен кедейлердің хақыларын беру және байлардың жүректерін сараңдықтан тазарту, кедейлерге деген мейірімділікті ояту. Бұл жайында да шариғат үкімдерінде түсіндірілген.

 ІҮ. Рамазан айында ораза ұстау. Ораза. Рамазан айында ораза тұту әрбір мұсыл- манға парыз. Ораза мұсылманның тақуа- лығын (Алладан қорқу) күшейтеді әрі ол үшін Алла ұлы сый береді.

 Ү. Шамасы келсе, қажылыққа бару. Қажылық. Өмірінде бір рет Меккедегі Ал- ланың үйіне барып, қажылық міндетін өтеу. Қажылық шамасы келген әрбір мұсылман- ға парыз [61, 12-15 бб.].

 Баса атап өтер жайт, осы мұсылман тірегі Х ғасырда қазақ ауыз әдебиетінің мәйекті діңгегі болуында. Американдық антропо- лог Клакхон Клайд Кей Мейбен: «Белгілі бір мағынада тіл дегеніміз – философия» [62, 123 б.] десе, халқымыздың асыл қазы- насы ауыз әдебиетіміз арқылы ислам құн- дылықтарының діни-рухани насихаты – поэзия, музыка, шешендік, көркем сөз- дің көмегімен жүрген, әрі ондай діни на- сихаттың әсері ерекше зор болғандығын

көреміз. Қазақ жерін мекен еткен кез кел- ген түркі-ислам өркениетінің тұлғалары сөз басын Әзіз уа ұлы Алланың құдіреттілігі туралы бастаған. Мысал келтіретін болсақ, ерте ортағасырдағы ұлы тұлғалардың бірі – ғұлама, ойшыл, мемлекетшіл ақын Жүсіп Хас Қажыб Баласағұни. Ғұламаның «Құтты білік» дастаны – әлеуметтік-философиялық трактат әрі түрік дүниесінің алғашқы поэ- зиялық жазба кітабы болып табылады. Оның:

Алла атымен бастадым сөз әлібін, Жарылқаған, жаратқан бір тәңірім! Шексіз құрмет, шүкіршілік мың да бір, Ол мәңгілік, Хаққа лайық кіл қадір.

Жаратты Ол: жасыл көк, ай, күн, түнді, Қара жер, ел, заман, уақыт, бұл күнді. Қалады да жаратты бар болмысты,

 «Бол!» – деді де, бірден бәрін болғызды [63, 88 б.] – деген жыр шумақтарынан те- рең философиялық ой, кең ауқымды дү- ниетаным, болмыс тәрбиелеудің діни бітім- гершілігінен хабардар боламыз.

 Қарахандар дәуіріндегі деректерге сүйен- сек, түркі дүниесі мәдениетінің гүлденіп, әлем өркениетімен байланысы өркен жайып дамығандығы көрінеді. Осы кезеңнің да- рынды тума ойшылы Махмұд Қашқари өз кезегінде былай деп жырлаған:

 Алла соққан бұ ғалам, Шыр айналып дөңгелер. Жұлдыздары жыпырлап, Күнді

аударып, түн келер. Алла аспанды жарат- ты, Ақық сеуіп таратты,

 «Таразыны» бар етті, Күнді аударып, түн келер. Бір Иемді мақтаймын,

 Білім жинап, сақтаймын, Жақсылықты жақтаймын, Бар көңілімді бағыштап [64,

25 б.], – түркі тілтану ғылымының негі- зін қалаған, әлемнің көне картасын, оның ішінде түркі халықтарының мекен-жейын белгілеген дөңгелек карта сызған ғалым- ның Алла туралы жыр жазуы ХІ ғасырда қазақ даласындағы идеология негізі ислам діні болғандығын көрсетсе керек.

 Сонымен қатар, Иә, Аллаһ, көп мінәжат етем Саған,

 Рақметіңді үміт етіп мен аңсағам. Дә- ріптеуге Өзіңді тіл жетер ме,

 Тіл өнерін төгейін, жар бол маған. Ұшқан құс, жүгірген аң – барлығы да,

 Паш етер Сені «бар» – деп, жөн бар соған! [65, 15 б.] – деп жырлаған, ХІІ ға- сыр аяғында ХІІІ ғасырдың басырда өмір сүрген Әдиб Ахмед ибн Махмұд, яғни Ах- мед Иүгінекидің сөздері ислам дінінің ша- риғатын насихаттайды.

 Дін мүсылман баласы, Адамдықтан же- рімес, Тіл мұсылман, қарашы,

 Арамдықтан шегінбес. Дәніккесін бұл шіркін, Адал бір дәм жегізбес!

 Қарап жатқан жыланның, Құйрығын неге басасың?

 Шағайын деп шапсыса, шоршып неге қашасың? – деген Үмбетей Тілеуұлының халық мүддесіндегі осы сөздері мұсылман- дықтың адамдықты, адамгершілікті көрсе- тетіндігін жырлаған. Сонымен қатар, ел бірлігі мен халық татулығы мұсылмандық құндылықтардың таралуында деп білген.

 Қазақтың кемеңгері Абай Құнанбаев ақын ғана емес, ол исламды терең түсінген теолог болған десек артық айтқан болмас едік.

 Абай Құнанбайұлы – адамзаттың алтын қорына қазақ атынан өз үлесін қосқан ғұла- ма, «Қазақтың бас ақыны», «Отанды сүю – иманнан» деп, елін-жерін шын сүйген отан- шыл кемеңгер. Ол халқының өніп-өсуін ар- мандап, қайтсем кемшілігін түзеймін деп ел- жұртын адал еңбекке, ғылым-білім үйренуге үндеді.

 Бүкіл халқымызды толғандырған Абай- дың теңіздей терең таланты күн өткен сайын биіктеп, ақындар үшін – арманға, ойшыл- дар үшін – маржанға айналды. Оның әр- бір сөзі жібекке тізген меруерттей мөлді- реп, көз жауын алса, салмақты да салиқалы ойлары жаныңды тербеп, жігеріңді жа- нып, қиялыңды қырымға, көңіліңді биік- ке көтерері сөзсіз. Бұл тұрғыда қазақтың біртуар философы Ғарифолла Есім «Абай дүниетанымындағы Алла мен адам болмы- сын биік ғылыми парасаттық зердеден өт- кізуі ұрпақ тәрбиесіндегі орнықты рөлдің

бекем қазығы аталы сөзден үлгі іздеуі деп білеміз. Абай дүниетанымындағы әдеп мә- селелері ретінде адалдықты, парасаттылық- ты, отансүйгіштікті, имандылықты, адамгер- шілікті, ғылым мен еңбекке құштарлықты, сенім мен әдеп мәселелерін алға тартуға бо- лады» [66, 345 б.].

 Бір өлеңінде Алланың болмысынан сөз қозғап, шариғат бойынша Алланы тануда- ғы бүкіл ислам әлеміндегі ғалымдардың бір ауыздан қабыл еткен негізгі доктринасы- ның (Матури мен Ашғаридан тұратын «Аһ- лі сүннет уал-жамағат») сенімі бойынша Алланың мекенсіз болмысын меңзеп былай деген:

 «Мекен берген, халық қылған Ол – Лә мәкан,

Түп иесін көксемей бола ма екен? Және оған қайтпақсың Оны ойламай,

 Басқа мақсат ақылға тола ма екен?!» [67, 153 б.].

 Абай атамыздың осы сөзіне мәдени антропологиялық талдау жасар болсақ, Абайдың «Ла Макан» мекені жоқ, ме- кенсіз, – деген сөзді қолдануы имам Мат- руди ақидасын жақсы меңгергендігін көр- сетеді. Қазіргі кезде әлемдегі сүннит мұ- сылмандардың жартысынан көбі (шамамен 53-%-ы) Ханафи мазһабын ұстанады. Ал ханафилердің басым көпшілігі имам Ма- туридидің бір жүйеге келтірген сенім не-

гіздерін басшылыққа алады. Матуридилік мектептің ғұламалары бір жүйеге кел- тірген иман негіздері – Орта Азия, Түр- кия, Балқан түбегі, Қытай, Үндістан, Пәкстан аймағындағы мұсылмандар ара- сында кеңінен жайылған. Әсіресе, бұл жүйе түркі халықтары арасында көбірек таралған. Әрине, оның ішінде Қазақстан мұсылмандары да бар [68, 158-164 б.б.]. Ислам ақидасындағы негізгі ұстаным бойынша: «Алла кеңістікті, мекенді жарат- пастан бұрын бар болған. Мекенді жарат- қаннан кейін оған мұқтаж да болған емес. Мекенге мұқтаждық жаратылыстың сипа- ты. Мұқтаждық – әлсіздіктің белгісі. Ал, әлсіздік құдіретті Аллаға лайық сипат емес», – деген қағида бар.

Ғұламалар: «Ақылға салып, қалай пайым-

дасаң да Алла бәрібір оған ұқсамайды» деп ескерткен. Осы себепті, әһлі сүннет ғұламалары Аллаға: «Мұхалафатул лил- хауадис» деген ерекше сипат берген. Мұ- ның мәні: «Алла тағала кейіннен жара- тылғандардан өзгеше, олардың ешқайсы- сына ұқсамайды» дегенді білдіреді.

 Қазіргі қоғамда Құрандағы астарлы ма- ғыналы «Алла аршыға (таққа) үстемдік етті» [11, «Таха» сүресі, 5-аят] деген аятқа ұқсас «муташабиһ» аяттарға «Алла аршы- ға (таққа) шықты, орнықты, отырды» деген сияқты Алла тағалаға лайық болмаған

адами, антропологиялық сипаттарды тір- кеп, Алланы жаратылысына ұқсату сияқты келеңсіз пікірлер кең тарқалып бара жатыр. Мұндай пікір Абайдың да кезінде заманауи мәселеге айналған болса керек. Ал ислам ақидасындағынегізгіұстанымбойынша Аллатағаланыадами,антропологиялық сипаттармен, жалпы жаратылысқа тән си- паттармен сипаттауға тыйым салынған. Ол сипаттар Алла тағала хақында кемшілік болып табылады. Бұл негіз – “Оған ұқсайтын еш нәрсе мүлде жоқ!” [11, «Шура» сүресінің 11-аяты], “Алланы еш нәрсеге ұқсатпаң- дар” [11, «Нахл» сүресінің 74-аяты], “Алла тағаланың еш теңдесі жоқ” [11, «Ықылас» сүресі, 4-аяты] секілді аяттарынан алынған. Ислам мәдениетіндегі ең жоғарғы құн- дылық Алланы танудағы басты қағидаттар

мынадай:

• Алла тағала Өзі жаратқан жаратылыс- тардың ешқайсысына ұқсамайды. Алла тағаланың бар болуының белгілі бір бастауы жоқ – әзали, соңы жоқ, себе- бі Алла – мәңгі. Ал, Алладан өзгенің барлығы, яғни, бүкіл әлемнің белгілі бір бастауы және кеңістіктен алатын орны бар.
• Аллаға мекен мен заманның ықпалы жүрмейді. Себебі, бұлар кейіннен жара- тылған. Ал, Алла тағала мекен де, уақыт та жоқ кезде бар еді. Түптеп келгенде,

мекен мен заманның өзі Алла тағаланың билігіндегі нәрселер. Құранның: “(Уа, Мұхаммед!) «Көктегілер мен жердегі- лер кімге тиесілі? Бәрі Алланікі – деп айт оларға», – деген мекеннің де, оның ішіндегілердің де Алланың иелігінде екендігін білдіреді [11, «Әнғам» сүресі, 12-аят].

 Оның қатарына Алланың Аршысы да кіреді. «Әл-буруж» сүресінің 15-аятында “(Алла) Ұлы Аршының иесі”, – арнайы атап көрсетіледі. Оның өзіндік бір сыры бар. Аршының сөздіктегі тура мағынасы «тақ» дегенді білдіреді. Діни деректерге сүйен- сек, оның астында «Күрси» деп аталатын текше бар екен. Пайғамбарымыздан Әбу Зарр жеткізген хадисте: «Жеті қабат көк (аспан) курсидің жанында сахара шөлде жатқан бір жүзік секілді. Ал, сахара әл- гі жүзікпен салыстырғанда қандай болса, Аршы курсиден сонда ерекшеленеді» деп түсіндірілген [69, 403 б.].

Мұхаммед Али әс-Сабунидің айтуынша:

“Бұл аятта Алла тағала алпауыт аршыны өзіне атап тіркеуінің себебі, аршы күллі жаратылыстағы ең үлкен дене болып табы- лады. Ол көктер мен жерден әлде қайда үлкен. Аршының осыншама кең болып жа- ратылуы оны Жаратқанның ұлықтығын ұғындырады”.

Ал, Орта Азиядан шыққан әйгілі тео-

лог Абдулла ән-Нәсәфи былай дейді:

«Жоғарыдағы аятты тәпсіршілер былай түсінген дұрыс дейді: «Аршы барлық галак- тикалардың үстінде орналасқан. Оны Алла жаратып, құдіретін көрсету үшін жоғарыда Өз билігімен сақтап қойған. Жаратылыс- тағы ең алпауыт дене – аршыны сақтап тұрған Құдіретті Алла тағалаға аршының жанында арзымайтын көлемдегі мына дү- ниені және ондағы тіршілік иесін сақтау еш қиын емес» [70, 347 б.].

 Мұсылмандардың төртінші халифасы Әли ибн Әбуталиб (VII ғ.): «Алла тағала Аршыны өзіне мекен үшін емес, керісінше құдіретін паш ету үшін жаратты», «Алла тағала мекен жоқ кезде де бар еді. Ол бұрын қалай бар болса, қазір де дәл солай бар» [71, 234 б.], – деп, Аллаға мекен тән еместігін білдірген.

 Хужжатул-Ислам Әбу Жәғфар әт-Тахауи (853-933) өзінің әйгілі «Тахауия ақидасын- да» былай дейді: «Алла шекаралардан, шек- терден (шектеуліліктен), тіректерден, мү- шелерден (ағзалар), құралдардан асқақ, Оны жаратылған нәрселер сияқты алты жақ (оң, сол, алдыңғы, артқы, жоғарғы, тө- менгі тараптар) қамтымайды» [72, 96 б.],

• деп, Алла тағаланы бір заттың оң, сол, алдыңғы, артқы, жоғарғы, төменгі жағында орналасқан деп шектеп немесе салыстыруға болмайтынын айтқан.

Абай өлеңнің екінші жолында Алланы

көксеу туралы айтады. Көксеудің мағына- сы махаббат, ғашықтық, сүю. Өзіңе мекен берген, халық қылған, яғни, жаратқан Иең- ді сүйіп, барша әрекетіңді сол үшін атқар- май, “Және оған қайтпақсың оны ойламай”,

• • дейді. Ойлау – Алланы еске алып, зікір ету. Мұнысыз “Өзге мақсат ақылға тола ма екен”,
  • деп, Абай атамыз өзіне дейінгі өмір сүр- ген ислам ғалымдарының жолын ұстанға- нын бізге байқатады. Ислам ғылымдары- ның ең бір қиын да, күрделі саласы кәләм, ақидаға жататын мәселені хәкім Абай- дың өлеңге қосып жырлауы, сол кезеңдегі қазақ халқының діни сауаттылығының едәуір жоғары дәрежеде болғанына дәлел етеді. Мұның қазақ халқы ислам дініндегі тұрмыстық қағидаттарды ұстану ғана емес, ақидадағы күрделі мәселелерді дұ- рыс түсіну талабынан туындағаны анық- талады. Абай адам баласының бұл фәнидегі орны, тіршілік мәні мен мақсаты туралы пәлсапалық түсініктерін, ойларын «Ғак- лияда» жан-жақты дамытты. Өмір, дүние- тіршілік, қоғам мен адам, адам мен би- лік, адам мен Алла арасындағы қарым-қа- тынастар, жаратушы заңдары туралы ғұ- ламаның пікірі, тұжырымдары ақиқатқа негізделгендіктен, әркез қажет тұжырым- дар болып қала бермек деген ойдамыз.

Осындай философиялық мәні тереңге бой-

лаған қариялардың бата мәтіне үңілсек:

 «Әуелі Құдай жарылқасын, Пайғамбар- дың берекетін берсін.

Әбубәкір Сыдықтың салауатын берсін.

Әділ Омардың айбатын берсін,

 Әзіреті Оспанның ұятын берсін, Әзіреті Әлінің қуатын берсін,

 Ибрахим пайғамбардың малын берсін, Әкім Ұлықманның жасын берсін,

 Әкім Сүлейменнің тақытын берсін, Ес- кендір Зұлқарнайынның бақытын берсін, Атымтай жомарттың даңқын берсін, Дәуіт пайғамбардай отыз ұл берсін» [40, 169 б.], – деген халық дүниетанымының ма- ғыналы сөз өрнегі, тілегінің көрінісі іс- петті. Осы батада аты аталған адамдар ис- лам тарихынан өте маңызды орын ала- ды. Мұхамед пайғамбардың (с.ғ.с.) саха- балары Әбубәкірдің (р.а.) өте шыншыл бол- ғандығынан қауым оны «Сыддық» яғни, аса шыншыл, Омардың (р.а.) тайсалмай ақиқаттан зәлімдікті ажыратқандығы үшін

«айбаты» деп атағанын, Оспаннан (р.а.)

періштелердің өздері ұялатын болғанды- ғын, Әліге (р.а.) Алла ерекше күш-қуат бергені ислам тарихынан мәлім. Ал, Ұлық- манның пайғамбар емес, көп жасаған хакім болғанын ислам тарихын көп зертеген адам ғана білетінін атап өту қажет. Демек, қа- зақ халқы ислам мәдениетінен құнды орын алатын мәліметтерді бата арқылы ауызекі насихаттап отырғаны байқалады.

 Қазақ әдебиетінің, исламданған мәде- ниеттің көрнекті өкілі – Бұхар жырау шы- ғармашылығына келер болсақ:

Ей, айтшы, Алланы айт, Аты жақсы Құдайды айт. Төрт шарияр Мұстафа, Мұсқап ашқан ғаламды айт. Тәңірім сөзі бұрқанды айт, Кәлім Алла Құранды айт.

Тәңірім салса аузыңа,

Жан жолдасың иманды айт, [73, 10 б.].

Немесе,

Бірінші тілек тілеңіз, Бір Аллаға жазбасқа... Бесінші тілек тілеңіз, Бес уақытта бес намаз,

Біреуі қаза болмасқа [73, 11 б.]

дей келе, «Құдайды білмес бинамаз» [73,

12 б.], «Сабаны әкел ордаға, Құран оқыт молдаға» [73, 13 б], «Таңертең азан ша- қырған дауысы сұлу молланы айт» [73, 14 б.], «Қарсы болма Аллаға» [73, 15 б.] деген толғауларындағы сөз тіркестері жырау- дың имандылығын, кемел ғалымдығын, сонымен қатар, қазақ ақын-жыраулар шы- ғармашылығының шариғатқа деген ерек- ше құрметін танытады. Айта кететін бір жәйт, Бұқар жыраудың шариғаттан терең білімі барлығын байқауға болады. Мыса-

лы: «Мұстафа» деген мақсат, Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) бір лақап аты. Ма- ғынасы «таңдаулы» дегенді білдіреді. «Ша- рияр» парсы тіліндегі «чор-иор» торт дос деген сөз тіркесінен алынған. Яғни Мұ- хаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) төрт досы, мұсылмандардың төрт әділ халифалары Әбубәкір, Омар, Оспан, Әліні (р.а.) меңзе- ген. Мұсылмандар үшін бұл төртеуін құр- мет тұту имандылықтың кемелдігі бо- лып саналады. Сондай-ақ, «Мұсқап» және

«Бұрқан» сөздерінің мағынасы Алланың сөзі «Құранның» қосымша атаулары еке- нін шариғаттан терең білімі бар адамға ғана мәлім деп білемін.

Сол заманда Шал ақын:

Жігіттер, ғибадат қыл, маған нансаң, Намаз оқы, Алланы ойыңа алсаң, Жарлығы екі болмас хақ Құдайым, Жанында серігі жоқ тақ Құдайым, Жанымды алсаң, Құдая, иманмен ал,

Шайтанның қазасынан қақ, Құдайым... [74, 408 б.],

Немесе,

Мекке менен Медине – жолдың ұшы, Иман таба алар ма барған кісі?

Ата-ананы, мейманды құрметтесең, Меккеңнен де нұрлы ғой үйдің іші [74, 409 б.] –

деп, бес тірекке негізделген ислам дінінің құндылықтарынан сыр шертеді.

 Ислам діні құндылықтарының басты идея- лары Қабан жыраудың (Қабылиса) шығар- маларында айқын көрініс береді.

Бақыт, қайда барасың? Шариғат сөзін тыңдаған, О дүниені ойлаған, Аллалы үйге барамын... Үйінде тұрған Құраны, Расулалла ұраны

Тәртіпті үйге барамын...» [74, 148 б.]

Немесе,

Ай, мұсылмандар, жараңдар, Малыңнан зекет беріңіз.

Бірлігін Хақтың біліңіз, Хақ жолымен жүріңіз, Пәк болады дініңіз.

 Сондай-ақ,Шалақын(ТілеукеҚұлекеұлы) өз кезегінде:

Алладан шыныменен жарлық келсе, Жұлдыз да жерге түсер аспандағы. Жігіттер, ғибадат қыл маған нансаң, Намаз оқы, Алланы ойыңа алсаң,

Қырық жыл қашқан ажалдан Қорқыт та өлген, Түбінде сөз сенікі өлмей қалсаң.

Кәрі өлсе, соққан дауыл тынғандай-ақ, Жас өлсе, бәйтерегің сынғандай-ақ, Жігіттер, жас кезінде тәубаға кел,

Ажал деген көзді ашып-жұмғандай-ақ [74, 163 б.],

деген өнегелі жыр-шумақтары исламға терең талдау жасайды. Терме жолындағы

«Тәубеге кел» сөзі Кеңес Одағы кезінде дәстүрлі әншілер уысында «ойна да күл» боп өзгертілгендігі бәрімізге мәлім.

 Дулат Бабатайұлының адамның іс- әрекеті, мінезі туралы:

Әуелі Алла айталық, Ағузы билляһи әліпті, Қайыр беріп сыйлаңыз, Мүсәпір мен кәріпті.

Кәріпке қайыр берсеңіз, Ақыреттің дәулеті, Қараңғы емес, жарықты,

Құдай білер деген сөз [74, 168 б.], –

өлең жолдары өнеге мен иманжүзділікке толы.

Адамы бұ заманның арамтамақ, Көңілі қара, аузы ала, ерні жалақ. Дін ісіне шамшыл аттай шегіндейді, Дау десе жауыр атын кетер сабап.

Қалмады жұрт ішінде ұят-әдеп,

 Құдайға онша қылмайды құлдық, тағат [74, 170 б.], – жыр шумақтарының авторы Ақмолла Мұхамедиярұлы 1831–1895 жыл- дары өмір сүрген. Ақын өлеңдерінде ру- шылдық, бектік, көрсеқызарлық, жалқау- лық сыналып, ғылымға бетбұрыс, иманды- лық, әдептілік орын алған.

 Кеңестік дәуірде қазақ халқының ағар- тушысы Ыбырай Алтынсариннің халқы- мыздың дүниетанымындағы сенімге негіз- делген, мықты рухты жырлаған тамаша жыр шумақтарында қазақ баласын білім- ғылымға шақырған насихаты бұрмаланып, басқаша айтылып келгені де рас.

Бір Құдайға сыйынып, Кел, балалар, оқылық, Оқығанды көңілге, Ықыласпен тоқылық! Істің болар қайыры, Бастасаңыз Аллалап, Оқымаған жүреді,

Қараңғыны қармалап [75, 101 б.].

 1858-1931 жылдар аралығында өмір сүр- ген талантты ақын Шәкәрім Құдайбердіұлы да Алланы тануға шақырады. «Мал жимақ» өлеңінде Алланың алдында таза ниетті адам- дардың орны туралы сөз толғайды. Мысалы:

Мақтан үшін мал жима, жан үшін жи, Қазаққа көз сүзбестің қамы үшін жи. Арың сатпа, терің сат, адалды ізде, Ғибадат пен адалдық, ар үшін жи.

Ерінбестен еңбекке, дәулет дайын, Жаратқан жоқ жатсын деп бір

Құдайың [76, 55 б.], –

деген өлеңі арқылы мақтаншақтық сияқ- ты исламға жат қаситеттерден қазақ бол- мысының аулақ болуын көксеген.

 ӘбубәкірКердері«Насихаттолғауы» өлеңінде:

Әуелі, Аллаһ, жараттың, Топырақтан халық етіп. Қараңғыдан жарыққа [77, 89 б.], –

деген сөздерінде қазақ дүниетанымындағы Алла болмысының мәнін аша түскендей ой қалдырады.

 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы: «Баласы дін мұсылман, ояныңдар!» өлеңінде қазақ ба- ласына білім алуды насихаттайды. Ал өлең атауында қазақ халқының балаларын дін мұсылман деп теңеуі сол кездің өзінде иісі қазақ баласының мұсылмандығының мықты болғандығын және менталитеттің берік діңгегі мұсылмандық деп көрсеткен. Өзінің «Ғылым» шығармасында: «Ғылым- білім немен болады? Ең алды Құдайды, Құдай Тағаланы танымақ. Ол Құдайды қайтсе таниды? Әркім өзін таныса, Сонда тәңірісін таниды» [74, 40 б.], – ойлары әлі күнге дейін, атап айтқанда Қазақстанның

«Интеллектуалды ұлт – 2020» жобасын жү-

зеге асыруда да өз маңызын жоймақ емес. Сонымен қатар, оның «Ықылас» сүресі» деп аталатын өлең шумақтары ислам құн- дылықтарынан терең сыр шертеді. Атап айтсақ,

Құдайға шексіз шүкір, сана сансыз, Өлім хақ, ол келеді бір күн аңсыз.

Алланың бірлігіне тәсбих айтар, Жаралған күллі ғалам жанды-жансыз. Баршасы зікір етер есім сәтін,

Әрбірі, әр Лафызда айтар атын. Құранда сүре «Ықылас» аятында, Білдірген құдіретімен өз сипатын.

«Ықылас» атты бұл сүрені әркім көріп, Оқыса ниет қойып көңіл бөліп.

Дүниеде ризығы көп болады, Фазылы мен берекетін

Алла беріп [74, 324 б.], –

дей келе, «Бес қымбат» атты өлеңінде иман, ғақыл, сабыр, шүкір, әдеп құндылықтарын насихаттайды.

 1867 жылы Қарқаралы уезінде дүниеге келген Әсет Найманбайұлы:

Халық етті жоқтан бар ғып Алла бізді, Мақфузға рух қылып бұрын тізді.

Жанған жан болғаннан соң, көрдік жарық, Аспан, жер, ай менен күн,

жаз бен күзді [74, 327 б.] –

деп, «Ләухул-махфузда сақталған» [11, Буруж сүресі, 22-аят] деген Құран аяты- ның сырын ашып жыр жазған. Құран ме- тафизикасы бойынша барша жаратылыс- тың қиямет күніне дейінгі тағдыры әуелде, Алла тағаланың ежелгі қалау (ирада) және білу (ілім) сипатымен “Лаухүл Махфузда” жазылып, анықталып қойылған. Өйткені, Алланың білімі осы заманда да, келешекте де болатын барлық нәрселерді қамтиды.

 Мұхамеджан Сералиннің – «Айқап» жур- налының редакторы болғандығы барша- ға мәлім. Ғашықтықтан туған «Қыз хаты» өлеңінде Алла тағаланы атап өтіп, ислам дініндегі әдептік ұғымдарды жазған. Егер мысал келтірер болсақ,

«... Ғұмырлық зор қайғыдан құтқар, Аллаһ, Қара күн келешекте басқа салма.

Болмаса, Өзің қосқан халал жолмен Қауыштыр құдіретіңмен сүйген

жарға» [74, 330 с.], –

деген сөздерін талдап көрелік, қазақтың халық даналығында сабақты ине жіпті ие- сінем қайырлы болуы үшін Алладан ті- леп алуы керектігі бар. Бұл тұрғыда өмір- лік жарды тілеу маңызы арқылы отба- сылық құндылықтар қаншалықты дәріп- телетіндігінен хабардар боламыз. Шари- ғатқа сай ақ некесі қиылып, халал жолмен құрылған отбасы мәселесінің өмірлік мәні ашылады.

Ахмет Байтұрсынұлы «Алаш» партиясы,

«Алашорда» өкіметінің негізін қалаушы көрнекті мемлекет және қоғам қайрат- кері, лингвист, түркітанушы, әдебиеттану- шы ғалым, ақын әрі аудармашы, «Қазақ» газетінің бас редакторы ретінде өзінің «Ті- лек батам» өлең шумақтарында Алланы Хақ деп атап өтіп, Оның Аққа жақ екенді-

гіне, Алладан тілек тілеу қажеттігіне тоқталады.

 Міржақып Дулатұлы: «Я, Аллаһ» өлеңін- де Жалғыз Жаратушыға шүкіршілік етеді.

 Кеңестік дәуірде өмір сүрген, сол кезеңнің адамы бола тұра, Мұқағали Мақатаевтың өзі лирикалық әсем өлеңдердің ғана авторы емес, сонымен қатар, мұсылмандықты, дін исламды насихаттаған ақын екенін жұрттың бірі білсе, бірі білмес. Отаршылдық саясаты негізінде білім алған ер азамат дүниетаны- мы мен ақындық болмысы отаршылдық езгіге еш берілмегендігін көрсетеді. Оның

«Дін – ғылымның анасы» деген сөздерінде терең мағына бар.

 «Бүкіл дүние мұсылмандарына хат» өлең- ін назарларыңызға ұсынбақпыз:

Қаймағы бұзылмаған қайран дінім, Қаймағың быт-шыт болды қайдан бүгін?! Құбылаға бет алып қол қусырып, Сәждеге бас қоятын қайда күнім?

Сатпаймын, сатқан емен дінімді мен, Өлмейтін, өшпейтұғын күнім білем. Таппайтын күнде тыным, түнде тыным, Мұсылман Мұхаммедтің үмбетімін.

Бәрі рас айтқанының Ақ Алламның, Құм менен топырақтан жаралғанмын.

Құдайдың құлымын мен – мұсылманмын, Денемде түйірі жоқ арам қанның [78, 123 б.], –

бұл қара өлеңдегі ислам құндылықтары^- ның көрініс табуы болса, мақал-мәтелдерде

исламның ықпалы, хадистердің әсері қат- ты сезіледі. Мақал-мәтел арқылы қазақ халқы жас ұрпақты, бүкіл халықты арлы- лық, мәрттік, құдайшылық – адамгерші- лік қағидаларына сәйкес өмір сүруге үй- ретті, осы киелі құндылықтарды қоғам мүшелерінен талап етті. Имандылық, жақ- сылық-жамандық, тәлім-тәрбиеге, дү- ние заңдылықтарына қатысты мақалдар халықтың биік мұсылмандық бейнесін ай- қындайды. Мысалы, көшпенділерге тән ар-ождан тазалығын сақтау әдетімен Пай- ғамбардың ар-ұят, намыс, мәрттік, руха- ният туралы айтқан хадистерінің тама- ша үйлесуінен туған сөздер: «Малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы», «Жарлы болсаң да, арлы бол»,

«Ұят бар жерде иман бар», «Өлімнен ұят

күшті», «Ұялмаған бұйырмағаннан ішеді»,

«Ер болсаң нәпсіңді жең», «Жақсылық- қа жақсылық әр кісінің ісі, Жамандыққа жақсылық ер кісінің ісі», т.б. Тікелей Құ- дай, о дүние, имандылық жайында айтылған мақалдар санатына, мысалы, «Аққа Құдай жақ», «Адамнан асса да, Құдайдан аспай- ды», «Адам асыққанмен Құдай асықпай- ды», «Құдай деген құр қалмас», «Құдайсыз қурай да сынбас», «Жалғыздың жары – Құ- дай», «Құдай бергенге құлай береді», «Алла- ға жағамын десең азанды бол», «Сабырлы- лық – Алладан, сабырсыздық – шайтаннан»,

«Құдайға сенген құстай ұшар, адамға сенген мұрттай ұшар», «Жаңбырмен жер көгерер, батамен ер көгерер», «Тәкаппар – Құдайдың дұшпаны», «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ», т.б. мақалдар жатады [79, 91 б.].

 Қазақстанның болашағы – оны мекен еткен азаматтарының бойында рухани қа- сиеттердің дамуы, азамзатты құрмет тұ- ту, үйлесімділік, шынайы өмірлік ұста- ным мен құндылықтарды анықтау идея- ларының әр жүректе алау жағуымен ты- ғыз байланысты. Он ғасырлық көркем әде- биеттердегі құндылықтық бағдар ислами қасиеттердің қазақ халқының мызғымас біртұтастығының кепілі болды және алдағы уақытта мемлекетіміздің болашақ табыс- ты дамуына үлес қосар тәрбие кілті ретінде маңызы зор.

ІІ тарау

ИСЛАМ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ – МӘДЕНИ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ ФЕНОМЕН

 Құрандағы құндылықтар жүйесінің не- гіздеріне – Алла, Алла тағаланың өзіндік сипаттары, Алла тағала тарапынан келетін құндылық сипатындағы жеке ерекшелік- тер, Құранда Алла тарапынан түсіндіріле- тін құндылықтар, Алла та аланы4 адам баласынан yалайтын нәрселері, Адамның жеке (дара) жауапкершілігі, Ахирет, Адам өмірі жатқызылады.

 Құрандағы құндылықтар жүйесі көл- денең құндылықтар болып, олар өз алдына іс-әрекет құндылықтары ретінде жүрекке қатысты құндылықтар, ақыл-есіне негіз- делген құндылықтар, сену, тәубә, Алланы еске түсіру және оған жалбарыну, Аллаға сенім арту жатқызылса, деректі іс-әрекет құндылықтары салауат, амал ету, табыну, ал уәжділік және мақсат құндылықтарға Аллаға шүкір айту, азаптан құтылып мәңгілік бақытқа бөлену, Алланың риза- шылығына бөлену жатқызылады. Соны- мен бірге, тік құндылықтар жүйесіне адам- ға көрсетілген мақсат тұрғысынан құн- дылықтардың иерархиясы, Алланың адам- ның бойында мақсат тұрғысынан жүзеге

асыруды қалайтын құндылықтар иерар- хиясы және қайғылы әрекеттерге қатысты құндылықтар иерархиясы жатады.

 Жаһандану дәуірінде басты мақсат ислам- ның ғылыми толық жолдарын, әл-Фараби, Ибн Сина секілді ислам ғұламалары ұстан- ған ғылым жолдарын қайта жаңғырту ке- рек. Қазіргі табиғат ғылым табыстарын ис- лами негізде қорытып қабылдау керек.

 Ислам барлық діндерді құрметтейді. Жа- һандану дәуірінде ислам өркениеті әлем- ге экономика, саясат және мәдени өмір салаларына реформалық-өркениеттік үлгі- лер ұсына алатындағы оның күш-қуатын көрсетеді.

 Құндылықты сананы, құндылық пен ба- ғаны санадағы ақиқаттың көрінісі ретін- де, сондықтан құндылық санасының құры- лымын ғылым, әлеуметтік, құқықтық және моральдық салалардың бірлесуі арқылы қарастыру қажет.

 Құндылықтың қалыптасуында адамның физиологиялық құрылысы, сезімталдық бағыты, қоғамдық ортасы және ақыл-ойға негізделген дене-бітімінің әсер ететінін дөп басып айта аламыз.

 Құран адамдарды тура жолға, ақылды ең жақсы түрде бағыттайды. Адамдардың іс- әрекеттерін жақсы жолға жетелеуді мақсат тұтады.

2.1. ИСЛАМ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ ГУМАНИСТІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ ТИПОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

 Ислам мәдениетіндегі гуманизмнің әм- бебап принциптері мен ерекшеліктері бар екендігін ескерсек, кез келген мәде- ниет және өркениет, өзінің гүлдену зама- нында басқалардан ерекшеленіп тұратын гуманизмнің жеке өзіндік моделін жасақ- тайтындығы белгілі. Мұсылмандық мәде- ниеттен гуманизмнің түрлі формаларын кезіктіруге болады. Шығыста алғаш рет

«гуманизм» құбылысы тұңғыш мәрте Хос- рова Ануширвананның билігі тұсында та- нылды, ол Салман Пак, Барзуя және Павел Перс арқылы насихатталды [].

 Әрмен қарай гуманизм идеясы эллинистік гностицизм, неоплатонизм және герменизм ағымдарының ықпалымен дамыды. Мұн- дай гуманистік ізденістер «Кемелді адам» мәселелерінің айналасына шоғырланып, Ибн-Араби, әл-Халаддж, Сухраварди және әбд әл-Кәрім әл Джили еңбектерінде көрі- ніс тапты. Сопылықтың гуманистік бағда- ры Универсум-макроантропос және Адам- микрокосм прототипі саналатын «Кемелді адам» тұжырымдамасында көрініс тапты.

 Философтар мен сопылар арасындағы айырмашылық сол, философтар дүниета- нымды Санамен негіздесе, сопылар Махаб-

батпен негіздейтін. Адамға және адам- затқа махаббат алғашқысында және екін- шілерінде де кездесетін. Философтар мен әдептер арасында діни тұрғыдан адам- ға құрмет көрсету, рухани өресі биік мі- нез-құлық қандай да бір марапат үшін немесе қорыққандықтан емес, жалпы мейі- рімділікке шақыру басымдығынан туын- даған. Танымал әдеп және философ ат- Таухиди (Х ғасыр) басқа танымал әдеп және философ Мискавейхпен ой бөліскен- де, «зиндик» (еретик) пен «дахрит» (атеист) арасында жақсылық жасауға, әділетті бо- луға не итермелейтіндігін пайымдайды. Ойшылдың пікірі бойынша, мұндай мінез- құлық бір нәрседен қорыққанда немесе марапат күту үшін емес, күнделікті тір- шілікте орын алуы қажет екен. Осы секіл- ді идеялар және идеалдар мұсылмандық гуманизмнің негізін құрайды. Зерттеуші, профессор А.Сагадеевтің пікірінше, клас- сикалық мұсылман мәдениетіндегі гума- нистік ілімдер Ортағасырлық, Ренессанс және Жаңа кезеңдегі Еуропаның ой-сана- сын дамытуда оңды ықпал етті.

Гуманизмнің келесі бір түрі – адамзаттық

ақыл-парасаттың айбындылығына екпін қою болып табылады. Мұны Мұхаммед Ибн Закария ар-Разидің жазбаларынан көре аламыз. Ол Батыс Еуропалық ағартушылық стиліндегі адамзат санасының автономия-

сын қолдайды. Оның ойынша, мұсылман мәдениетін шариғат принциптерімен және Араб халифатының тарихи болмысымен негізделген көп қырлылығы «не?» деген сұрақтың бітім-болмыстық, эзотерикалық, әлемдік және сакральды мазмұн қатына- сын анықтауға мүмкіндік береді. Әлем- дік шариғаттың орасан зор рөлін негіздей отырып, адам ойы мен мінез-құлқындағы өмірлік ұстанымдарға айқын басымдық бе- ретін ислам мәдениеті ғарыш пен әдеп ара- сында тұрақты өзара байланыс сақтаған және сақтауда. Осы ұстанымдардың арқа- сында ислам «Жат ел ғылымы» саналатын философияны өз мәдениетіне қосып, Еуропа мәдениеті мен ғылымына заманауи деңгей- де өз есігін айқара ашты.

Сана мен сезім мәселелері контексінде

эзотерикалық және экзотерикалық таным түсініктің қатынасын анықтай отырып, олардың бірін-бірі толықтырушы екендігін көруге болады. Сананың қатысы және се- німді жасаудағы мәселелердің шешімін теологиялық және философиялық талдай отырып, мынадай түйін жасауға негіз бар. Атап айтқанда, ойшылдардың әртүрлі ұс- танымына қарамастан, олар ақылға басым- дық беретін эзотерикалық дәстүрлі арна таңдауына бірікті. Осылайша, суфийлік эзотерикалық ілімдерге шариғат пен та- риқат арасындағы үйлесімді байланыс ор-

натуға жасалған әрекетке жақсы негіз қа- лыптасты. Сопылық ілімде сана мен се- нім арасындағы қатынас «өз-өздігіндегі маңызды мәселе» ретінде қарастырылмады, ол «Шариғат-Тариқат-Хақиқат» ұстаны- мы ретінде қалыптасты. Осы қатынаста- ғы ортақ жүйені көрсетті. Адам өзінің же- ке Абсолюттік іздеу арқылы жоғарыдағы жүйенің негізінде іс-әрекеттің «логикалық формасын» қолданды. Осының арқасында көптеген ілімдер дүниеге келді. Олардың қатарында әл-Ғазали еңбектерін атап өту- ге болады. Суфизм – тарихи және біртұ- тас құбылыс болып табылатындықтан, со- пылық мәдениеттің архитиптерін ескере отырып, зерттеу маңызды. Қазіргі таңда Шығыстың ислам мәдениетін және ислам мәдениетінің философиялық негіздерін та- ну, оларға философиялық анализ жасауда гуманизмнің әлеуетін аша түседі.

Олардың нәтижесінде ислам мәдениеті-

нің парадигмасы аясында оның дамуын- дағы тұрақтылықты, сондай-ақ өзгерістерді анықтау зор маңызға ие болады. Өз кезегін- де батыс мемлекеттерінде ислам дамуы- ның батыстық, өзіндік моделін жасақтау- дың көптеген әрекеттері сәтсіздікке ұшы- рады. Сәтсіздіктердің басты себебі Батыс ғалымдарының ислам мәдениетінің дәс- түрлі, негізді деп саналатын қағидаларын тарихи тұрғыда жоққа шығаруға деген ұм-

тылыстарында жатыр. Қазіргі таңда батыс мемлекеттерінде ислам философиясы ислам фундаментализмі және ислам экстремизмі ұғымдары негізінде жалған ақпаратқа тола. Батыс тарихнамашыларының бір қателігі ислам мәдениетін христиан дәстүрі негізінде тануға негізделген. Христиан және исламды аналогиялық салыстыру арқылы ислам- нан шіркеу идеологиясын ортодоксияны және тағы да басқа мұсылман мәдениетіне жат феномен іздестіруінде. Бұл тұрғыда әр түрлі мемлекеттерде және әр түрлі тарихи кезеңдерде ислам және ислам мәдениеті- нің өзінің бет пердесі болғандығын атап өткен жөн. Сондай-ақ батыс зерттеушілері- нің исламның гуманистік мазмұнын жоққа шығаруын, Ибн Арабидің сопылық ілімде- рін жалпы сопылықтың ең негізгі нұсқасы деп танудың Еуропа ғалымдарының әдіс- темелік қателігі ретінде танимыз.

Алайда әлеуметтік-тарихи және саяси

нақтылық, исламның саяси-құқықтық мә- дениетінің негізгі қағидалары, күнделікті дамушы ислам аясындағы басымдыққа ие идеологиялық және мәдени құбылыстар аспектісі – исламның дәстүрлі, қала берді заманауи тұжырымдамаларының ара- сындағы өзара байланыс қажеттілігін көрсетіп отыр. Әл-Маварди, әл-Ғазали, әл-Джувейни секілді исламдық саяси ой- шылдардың мемлекеттік классикалық

теориясына сараптама бере отырып, Араб халифатының тарихи нақтылықтарын саралағанда аталмыш ойшылдар шари- ғат принциптерінің еш кедергі келтір- мегендігіне көз жеткізуге болады. Тұжы- рымдамалардың құрамдас бөлігі ретінде шариғаттағы мемлекет туралы ілімдерді атауға болады. Басқа мәдениеттегі сияқты, ислам мәдениетінің құндылықтары іргелі құндылықтар болып табылады. Ол адам санасының біртұтастығына алып келеді. Классикалық араб-мұсылман мәдениеті- нің ерекшелігі сол, ол өз кезегінде жал- пы мұсылман мәдениетінің құрылымдық компоненті ретінде ислам өркениеті мен мәдениетінің ортақ ұстындарын қалып- тастыруға негіз болды. Мәселенің түйіні мынада: нақты саяси билік кімнің қолында,

«билік», «бедел» ұғымдарының астарын-

да нені ұғынуға болады, мұсылмандар- дың азаматтық қоғамында руханилық пен адамгершілік негізіне нені жатқызуға бо- лады және оларды біріктіруші компонент не? Дін мен мемлекеттің бірлігі идеясының негізінде діни өзара келісім сезімімен қа- тар, экономикалық-әлеуметтік және саяси қатынастардағы теңдік пен әділеттілік ұс- танымдарының исламға қатысты екен- дігі мен қажеттілігінің таным түсінігі жа- тыр. Мұсылмандық мемлекеттің саяси ұс- танымдарын тануда исламды мемлекеттік

дін ретінде ғана танып қоймай, сондай-ақ күнделікті тұрмыс тіршілігіндегі заманауи дүниетаным деп таныған жөн.

 Ислам мәдениетіндегі гуманистік құнды- лықтардың дамуында ерте замандағы мә- дени, ғылыми, философиялық дәстүр- лерін сақтау үлкен рөл атқарды. Араб халифатының дамыған, өркендеген ке- зеңдегі мәдени үрдіс мұсылмандық клас- сикалық мәдениет болып табылады. Араб халифаты VІІ ғ. Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарымыздың арқасында Гибрал- тардан Индонезияға дейінгі орасан зор аумақта билік құрды. Бұл аумақта сол ке- зеңде монотеистік ислам діні пайда бол- ды. Осы кезеңде Араб халифаты түрлі мәдени дәстүрлердің өзара ықпалдасқан және дамудың жаңа орталығына айнал- ды. ІХ-ХІІ ғасырларда яғни мұсылман мәдениетінің алтын ғасырында ислам өр- кениетінің негізінде дамыды және мұ- сылман мәдениеті материалды және ру- хани дамуда ең негізгі басымдыққа ие болды. Классикалық ислам мәдениетінің негіздік компоненттеріне ғылыммен қа- тар, құндылықтық бағдар жататынды- ғын атап өткен жөн. Соңғысы өз кезегінде идеологиялық ағымды қалыптастырды. Ислам дініндегі гуманистік құндылықтар әлем бейнесінің гносеологиялық аясын кеңейтіп, танымды қалыптастырады. Олар-

дың бәрі ислам дүниетанымында бір құ- рылымға кіріп, адамның болмысы мен оның әлемдегі рөлі туралы, табиғатпен, ғарышпен байланыстарын орнықтырды. Ислам мәдениетінің гуманистік бағытта- ғы сипаттамасына адамдардың бойында адамгершілік қасиеттерін дамытып, адам- ның жоғары құндылығын танытуды жат- қызуға болады. Осы тұста гуманизм ұғы- мының тарихи аспектісіне тоқталған маңызды. «Гуманизм» ұғымы жаңа заман кезеңінде Еуропа қоғамында дүниеге кел- ген тарихи феномен болып табылады. Оған тән сипаттама жалпы әлемде, оның ішінде социумда адам мәртебесінің орны- ғуында жатыр. Баршамызға белгілі гума- низм философиялық және әдеби бағыт ретінде Италияда ХІV ғасырдың екінші жартысында пайда болды және Ренессанс мәдениетінің негізгі аспектісін құрады. Гу- манистік дүниетанымның ядросына адам- ның еркіндігінің алуан түрлі аспектіде көрініс табуы жатқызылады. Гуманизм өз кезегінде адамды индивидтен бірегейленген тұлға ретінде қалыптастырды. Адамның өркениеттік деңгейдегі дамуы, оның өзін- дік құндылығын тануы мәдени үрдістердің жоғары даму деңгейінде ғана айқындалады. Бұл арада гуманизм таза батыс мәдение- тінің туындысы деген ойдан аулақпыз. Ғы- лыми айналымға енген салыстыруларды

келтірсек рухани әлемнің гуманистік мұ- ралары адамзат даму тарихының барлық кезеңдеріне және барлық халықтарына тән құбылыс екендігін айқындаймыз. Бұл жерде әр мәдени үрдіске қатысты, адам- ның тәуелсіздігінің түрлі дәрежелерін тану мәселесі қозғалады.

 Жалпы классикалық мұсылман мәде- ниетінің кезеңіне – Жерорта теңізі өрке- ниеттерінде авраамиялық діндердің тео- центризмдік билігі кезеңімен тұспа-тұс келуі жатады. Бұл кезеңді профессор А.Са- гадеев ренессанстық гуманистердің күн- гірт тартқан Жерорта кезеңі деп суреттейді. Бірақ авроамиялық діндердің теоцентризмі гуманизм бағдарындағы антропоцентрлік бағ- дарына абсолютті деңгейде қайшы келмеді. Құдайшыл ашық діндер адамға бейнелі ме- тафоралық және символдық деңгейдегі адамдар арасындағы қатынастарды, құнды- лықтарды, идеалдарды норма ретінде та- ратты. Сондықтан адамның гумандылығы ол адамның өзіне байланысты құбылыс бо- лып есептелді. Бұл арада маңызды дүние- ге адамның дінде қалыптасатын гуманистік қуаттарын мәдениеттің бір бөлшегі ретінде қабылдауында және тануында жатты.

Исламның бірегей маңызды тұсына атал-

мыш діннің Құдай мен адам арасында ешбір делдалсыз сенім арқалауы жатқызылады. Адамның әлемдегі орны және болмыстың

негізгі жағдаяттары өзіндік деңгейде Құран мәтіндері арқылы түсіндірілді. Тәжірибе негізінде Құранды рәміздік-аллегориялық талдау ортағасырлық мұсылман ойының үш негізгі бағыттарының – калам (теология философтары), философтар (философиялық ойлаудың эллиндік және эллинистік моде- лін ұстанатындар), сопылар (мұсылмандық мистицизм) өкілдеріне берілетін.

 Ортағасырлардағы мұсылман философ- тары ислам білімінің идеяларын негізге ала отырып, кез келген мәселені оқшау қарастырды. Осылайша ортағасырлық мұсылман қоғамдық-саяси және филосо- фиялық ағымдары таным мәселелерін түрлі аспектіде зерттеуге тырысты. Сон- дықтан саясат, философия, құқықтық ғы- лым, адамгершілік, әдеп мәселелерін кең көлемде таныды. Мұсылмандық әлемнің мәдениетінде білім идеяларының ерекше- ліктері шариғатпен анықталды. Сол негіз- де сана мен сенім білім саласында бірін-бірі толықтырушы болып табылады. Осыған қарап, ортағасырлық ислам мәдениеті бі- лімнің кешенді идеалдарына бағдар ұста- нады. Оған мысал ретінде танымал орта- ғасырлық ислам ойшылы әл-Ғазалидің (1058-1111) «Діни ғылымдардың өрлеуі» еңбегін қарастырсақ, онда философия- лық, мәдениеттанушылық ұғымдар мен зерттеулерді бір өзіне жинақтағанын көре

аламыз. Мұсылман қоғамында адам Алла тағаланыңеңжоғарыжаратылысыбол- ғандықтан, көптеген ғасырлар бойы адам тағдырыАлланыңнәсіпеткенғұмыры- мен анықталатын. Мұндайда адам тағдыры менмінез-құлқыныңайқындалуыҚұран Кәрімніңкөптегенсөздеріменбекітіледі және соқыр фатализм теріске шығарылады. Мұсылман теологиялық дүниетанымның негізіне нақты фаталистік идеялар енгізіл- ді. Бұл идея әл-Ғазалидің еңбектерінде кө- рініс тапты, атап айтсақ, әл-Ғазали өмір- дің барлығы Алла тағаланың қолында, та- биғатты адамды жаратқан құдірет иесі – Алла деп жырлаған өлең жолдарынан білуге болады. Автордың «Дін туралы ілімдердің қайта жандануы» еңбегі бүгінгі күнге дейін құндылығынжоймайтынғылымиеңбек

болып қала береді.

 Танымал философ ибн-Рушт әл-Ғаза- лидің ғылыми еңбектеріне жоғары баға бере отырып, оның ұлылығын тамсана су- реттейді. Ибн-Рушттың ойынша әл-Ғазали өз заманында философтармен, сопылармен, мутакалимдармен бір тілде сөйлесе білген ойшыл. Каламның көптеген өкілдері өз ойларын діни бағытта ғана емес, сондай-ақ философиялық, жаратылыстану, матема- тикалық ғылым бағыттарында жеткізе біл- ген. Мұның астары Мұхаммед (с.а.у.) пай- ғамбардың мына сөздерінде жатыр: «Бі-

лімді алыстағы Қытайдан да іздей біл». Американдық ориенталист Ф.Рузентал өзі- нің «Білім салтанаты» атты еңбегінде орта- ғасырлардағы араб-мұсылман өркениетін- де «білім» ұлы маңызға ие болғандығын және білімге деген дәл осындай көзқарас бұрын соңды бірде-бір өркениетте орын алмағандығын жазады. Роузентал айтып отырған «білімнің» мәні, бұл зайырлы және діни бірліктің ортағасырлардағы мұ- сылман қоғамында қалыптасқан біртұтас құндылықтар жүйесінде маңызды орын иеленеді. Бұл мысалдардың барлығы – мұ- сылман қоғамының жоғары білімді адам- дар қатарынан тұрғандығын көрсетеді. Бұған дәлел ретінде біздің заманымызға жеткен жүз мыңдаған данамен саналатын қолжазбаларды келтіре аламыз.

Ортағасырлық әдеп әдебиеті сол кезең-

дегі мұсылман қоғамының білімді бөлігі- нің құндылықтық бағдардағы бағытын көрсетеді. Әдептер білімді және мәдениетті адамдардың біріккен образын танытатын жарқын өкілдері болып табылады. Әдеп дегеніміз – тәрбиелілік пен білімділік нор- маларының бірлігі. Әдепке тек діни білім емес, сондай-ақ зайырлы ғылымдар, атап айтқанда, философия, астрономия, ма- тематика, жаратылыстану, әдеп арнайы мінез-құлық моделін жасақтады. Осылай- ша ислам мәдениетіндегі құндылықтар-

дың гуманистік бағыттылығы анық кө- рінді. Бұл бағыт адамдар бойында адам- гершілік қасиеттерін сіңіруді негіз етті. Орта ғасырлардағы ислам мәдениетінде гуманистік құндылықтар үш аспектіде кө- рініс тапты.

 Біріншісі: діни гуманизм, адамды Алла- ның ең жоғары жаратылысы ретінде тану; Екіншісі: әдеп гуманизмі, жалпы- адамзаттық құндылықтардың насихат- талуы; Үшіншісі: Әбу-Хайн ат-Таухиди жазбаларындағы «Адам адамға қайшылық тудырады» идеясында нақты анықталған философиялық гуманизм.

 Мұсылмандық гуманизм туралы ибн- Арабидің еңбектерінде көп жазылды. Оның ойынша, адам – универсумның ең жетілген болмысы. Адам – микрокосм, ол жаратушы мен әлемді байланыстырушы арқау. Өз кезегінде ғарыштық болмыс пен феноменалды болмысты біріктіруші ибн- Арабидің ойынша, адам Жаратушының аялауындағы асыл тасқа тең. Сопы Құран- ға (33:72) сілтеме жасай отырып, адамның жердегі бітімін көрсетеді. Адам өмірінің мәні оның өзін-өзі жетілдіруінде, яғни жоғары парызды орындауында. Ол үшін қоғамдық тәртіп нормаларын сақтау аздық етеді.

Сопылық ұстаздардың ең жоғарғысы –

«әл-инсанәл-камил»(кемелдіадам)деп

аталады. Егер ибн-Араби шығармашылы- ғында «Кемелді адам» концептісіне мета- физикалықпринциптердіңфункциясын атқаратын құндылықтар алға шықса, одан кейінгі сопылық дүниетанымда алдыңғы орында Адам және Жаратушы алға шықты. Осылайша әл-инсан әл-камил ұғымын ме- тафизикалық және діни тұрғыда түсіндіру әдептіңинтеллектуалдыдеңгейінеқарай рухани жетілгендік принципін жасақтауға мүмкіндік берді. Әл-инсан әл-камил ұғы- мыныңтүсіндірмесіметафизикалықтұр-

ғыдан гуманистік әлеует қалыптастырды.

 Гуманизм идеяларының негізіне жасалған тарихи экскурстан кейін, мұсылмандық гуманизм идеясының негізін қалаушы өкілдеріне кеңінен тоқталып өту маңызды. Әбу-Л-Уәлид Мұхаммед ибн Рушд ( араб.:

; лат. Аверроэс; 1126

– 1198) – Кордова халифаты кезеңінде Ис- панияда өмір сүрген ортағасырлық араб философы.Әбу-Л-УәлидМұхаммедибнРушд қос ақиқаттылық ілімінің негізін қалады. Оның Аристотель шығармаларына жазған түсініктемелері еуропалық философтардың ежелгі грек философиясымен танысуына елеулі ықпал етті.

 Аверроэс ілімі (аверроизм) мұсылмандық және христиандық қатаң қағидаларды өз- гертпей сақтауға тырысушылар тарапынан қуғынға ұшырады. Әбу-Л-Уәлид Мұхаммед

ибн Рушдтың негізгі шығармалары: “Те- рістеулерді терістеу”, “Философия мен діннің арасындағы байланыстарға қатысты қорытынды жасайтын пікір”. Ибн Рушд- тің әйелдердің жағдайы туралы ой-тұ- жырымдары қоғамдағы адамдардың тең дәрежелілігі туралы ұғымның дамуына қосқан елеулі үлесі болып табылады. Ол бұл мәселеде өз заманындағы қоғамдық құ- рылымды сынға алды. Ол былай деп атап өтеді:

 «Біздің әлеуметтік құрылымымыз әйел- дерге өз қабілеттерін танытуға мүмкін- дік бермейді; біздіңше ол бала тууға және оны тамақтандыруға жаралған сияқты және оның құлдық (күңдік) жағдайы он- дағы қандай да бір парасатылыққа деген мүмкіндігін жойып жіберген».

 Осылайша, Ибн Рушд барлық адамдар- дың тең дәрежелілігін олардың қабілетте- рін ашудың алғышарты ретінде жақтады.

 Мұсылмандық гуманизмнің келесі бір көр- некті өкілі, Ибн Хазм, Әбу Мұхаммед Әли б. Ахмет болып табылады. Ол 994 – 1064 жыл- дар аралығында өмір сүрген, Андалусия теологі және факиһ, заһириттік құқық мек- тебінің түлегі. Халифа әл-Мансұр халиф уәзірлерінің шаңырағында, Кордовада дү- ниеге келген. Кейін саяси өмірге белсене араласып, көтеріліске шыққан берберлер- ге қарсы күресте омейялықтарды қолда-

ды. Әбдірахман әл-Мұстазхир (1023) және Хишам әл-Муталд билік құрған кезде (1027) уәзір болды. Берберлер партиясы үс- темдік құрған кезде ол қамауға алынып, жер аударылды. Ол 20-жылдардың соңын- да саяси қызметтен кетті. Ибн Хазм әл- Андалусияға маликиттерден қауіптеніп, 1029 ж. Майорка аралына көшіп кетті. 1047 жылдан бастап, елдің оңтүстік-ба- тысындағы өзінің меншікті жеріне көшіп барып қоныстанып, сонда дүние салды. Захириттер дәстүрін ұстанған Ибн Хазм қасиетті кітап сөздерін сол қалпында тү- сініл, орындауды талап етті, фикһ негізі іс жүзінде Құран мен сунна ғана болуы ке- рек деп білді. Құқықтанудың кийас, рай, истихсан, тәліл сияқты түрлерін теріске шығарды; кәламның барлық түрлеріне, оның ішінде ашариттік түріне де қарсы шықты. Ибн Хазм, сонымен қатар, тек Пай- ғамбардың жолын ұстау керек деп, так- лидті (соқыр еру) сынға алды, логиканы заңдастырмақ болды, оны құқықтық және діни сипаттағы үлгі деп таныстыруға ты- рысты. Ибн Хазмның мұсылмандарды то- лып жатқан мектептер мен бағыттарға бө- летін «әл-Фисал фи-л-милал уа-л-ахуа уа- н-нихал» деген еңбегі мен құқықтануға ар- налған «әл-МұхАллаһ» деген шығармасы кең тарады.

Әбу Мұхаммад әл-Ғазали Әбу Хамид

Мyхаммад бин Мyхаммад ат-Туси әл-7а- зали (1058–1111) – аса ірі діндар, философ және факихші (мұсылмандық құқық білім- пазы). Тус қаласында (Хорасанда) туған, Нишапурд а әл-Джувейнидің ( имам әл- Харамайн) шәкірті болған. Ұстазы қайтыс болған соң, 1085 жылдан бастап салжұқ уәзірі Низам әл-Мүлктің жанында болады. Ол мұны 1091 ж. Бағдатта өзі негізін қала- ған Низамийа медресесіне фикхтан дәріс беретін ұстаз етіп тағайындайды. 1095 ж. исламшылар Низам әл-Мүлкті өлтіргеннен кейін Әбу Мұхаммад әл-Ғазали қажылық сапарды сылтау етіп, Бағдадты тастап кетеді де, 11 жыл бойы Шамда (Дамаск), Туста т.б. бірқатар қалаларда болады. 1106 ж. Низам әл-Мүлктің ұлы Фахр әл-Мүлктің (салжұқ сұлтаны Санжардың тұсындағы уәзір) ша- қыруымен Нишапурдағы Низамийа мед- ресесінде сабақ бере бастайды. Қайтыс бо- лардан аз ғана бұрын туған жері Тусқа қай- тып оралады.

Әбу Мұхаммад әл-Ғазали адамдарды та-

нымдық қабілеттері бойынша “қалың бұқара” (әл-һамма, әл-һауамм) және “таң- даулылар” (әл-хасса) деп екі топқа бөлді. Діни дәстүрлер соңынан көзсіз еретін қа- рапайым қауым мен ислам қағидаларын қорғаумен ғана шектелетін мутакалимдер- ді ол алғашқы топқа жатқызды. 2-сіне – ең алдымен сенімді дәлелдер мен дәйектеме-

лер көмегі арқылы ақиқатқа жетуге тыры- сатын философтарды ендірді. Сонымен қатар, “таңдаулылар” қатарына тұрмыс- тіршілік мәнін логикалық қисындардан бұрын түйсік арқылы түсінетін сопылар да кіргізілді. Әбу Мұхаммад әл-Ғазали сопы- лықтың өзін-өзі жетілдіру бағытынан оның пайдалы жақтарын көрді, бірақ со- пылар ұсынған құдаймен онтологиялық бірлікке жету бағдарын теріске шығарды. Өйткені ол “бірлікке жетуді” ең жоғары танымдық күш-қуат – зерде түйсігі арқылы құдіретті пайымдау нышаны ретінде ғана таныды. Әбу Мұхаммад әл-Ғазали бірқа- тар шығармаларында әлемнің мәңгілігі проблемалары, себептілік теориясы т.б. бойынша мұсылман философтарымен, Шығыс аристотелшілері өкілдерімен (Әбу Наср әл-Фараби, Әбу Әли ибн Сина т.б.) пікірталасты өрістетті. Философтардың көзқарастарына түсініктер жазып, олар- дың іс жүзінде мұсылман әлеміне та- ралуына себепкер болды. Ол өзінің бас- ты еңбегі “Ихйа улум әд-динде” (“Дін ғы- лымын жандандыру”) діни-философия, әдеп қағидаларын саралап, онда суннит дәстүршілдігі қағидаларын сопылық түсі- ніктермен үйлестірді (мысалы, шариғатта көрсетілген ғұрыптарды сопылық дәстүр- лерментолықтырды).Адамеркіменжазмыш туралы мәселеде Әбу Мұхаммад әл-Ғазали

“таңдап алу” ұғымын (касбаны) дамыта- ды, оған сәйкес адам Алланың ұсынған жақсы-жаман әрекеттерінен өзіне қажетін таңдап алуына ерікті екендігін, бірақ со- ған орай жауап та беретіндігін айтады. Әбу Мұхаммад әл-Ғазали мұсылмандық ақыл- ойдың дамуына, сондай-ақ ортағасырлық еуропалық философияға зор ықпал жасады. Әбу Мұхаммад әл-Ғазалиды әдетте худжжат әл-ислам (ислам дәйекшісі) деп атайды.

 Мұсылмандық әлемде гуманизм инфра- құрылымы қалалардың және қала мәде- ниетінің дамуымен анықталды. Бұл әлем- нің урбанизациясын мынадай сандармен түсіндіруге болады. Атап айтқанда, Савад- тың (Оңтүстік Месопотамия) үш үлкен қаласында және Мысырдың үлкен екі қаласында ХІХ ғасырда Батыс Еуропа мемлекеттерінен басым түсетін халық тұр- ған. Мысалы, Бағдадтың өзінде сол кезең- дегі халық саны 400 мың адамды құра- са, Фустат, Кордова, Александрия, Куфа, Басра қалаларында 100 мыңнан 250 мыңға дейін халық тұрды. Сауда мен салықтан түсетін пайда бұл қалаларда ортағасырлық зиялы интеллегенцияның рухани өмірін белсендіре түсті. Осы кезеңде орталық на- зары Адам саналатын, оның шежірелік болмыс-бітімі және әмбебаптылығы зерт- теу объектісіне айналған ғылым, әдебиет пен өнердің дамуы айқындалды. Осы не-

гізде ортағасырлық мұсылман мәдениеті қалалық немесе далалық болып бөлініс- ке түскен жоқ. Мұсылман қалаларының дамуы исламдағы гуманизмнің өркендеуіне өз үлестерін қосты.

 Тағы бір ислам гуманизмінің өкілі – Жалал әд-Дин Руми болып табылады. Ол ерік бостандығын капиталмен салыстырған және оның ойынша ерік бостандығын кім тиімді қолданса, сол табысқа жететін болған. Ал кімде кім оны дұрыс қолданбаса, Қия- мет күні оны жаза күтеді. Руми құдайшыл детерминизмнің жолын ұстанушылар мен олардың қарсыластары арасында пікірталас орнықты жолмен шешілуі мүмкін еместігін түсінді. Сондықтан ойшыл бұл пікірталасты сана-ақыл саласынан жүрек әмірі саласы- на көшіру қажеттігін ұсынды. Осы арқы- лы адам жүрегінен туындайтын Жаратқан- ға махаббатының арқасында сол махаббат айдынының бір бөлшегі ретінде оңтайлы іс-әрекеттер жасайтындығын алға тартты. Құдайға деген толыққанды махаббат адам- ды өзгертетіндігі соншалық, адам үшін ерік бостандығы мәселесі маңызын жойып, ол өз кезегінде шынайы болмыспен бірігіп, «Мен құдайлықпын!» сезімін тудырады деген идея ұстанды.

Ал, Мансұр әл-Халлад өз уақытында со-

рақы ойға ерік бергені үшін 922 жылы жа- заланған болатын. Атап айтқанда, «Оның

рухы ол менің рухым, ал менің рухым, ол Оның рухы» деген ойлары «Мен нені қала- сам, Ол да соны қалайды, Ол нені қаласа, мен де соны қалаймын!» деген ұғымдарын дүние- ге алып келді. Руми болса, Мен – құдайлық- пын! деген халладждық ойды сабақтаған- да, оны таккәппарлық емес, керісінше ұлы мойынұсынушылық деп бағалайды, себебі оның ойынша «Мен – Құдайдың құлымын» деген адам, осы арқылы оның Құдаймен тікелей байланысын, өзін түбегейлі Құдайға арнағанын анғартады», – деген идеяны алға тартады.

Теология мен сопылық ағымдағы бұл үр-

дістер өз кезегінде исламдағы гуманистік үрдістер болып саналады, алайда атап өтетін басты мәселе осы үрдістер кең ау- қымда толыққанды даму айналымын ту- дыра алмады. Бірақ соған қарамастан, мұсылман реформаторлары ХІХ-ХХ ға- сырларда Мұхаммад Икбал сөзімен сипат- тағанда, «исламдағы діни ойдың ре- конструкциясын» жасақтауға күш салды. Бұл мұсылмандардың рухани өмірінің өзіндік феномені ретінде гуманистік ілім- дердің дамуына тежеу болды деген сөз емес. Керісінше, исламдағы діни ойларда гуманистік идеялардың нақтылы бекуіне бағытталды.

Ортағасырлықмұсылмандықбюргер-

ліккетәрбиеліжәнеағартуілімдерін

бойына сіңірген референтті топқа – әдеп жатқызылды, оларға кең ауқымды гума- нитарлық қызығушылықтары бар, білім- дері жинақталған жоғары руханилық тән адамдар кіретін.

 Әдеп дамуының гуманистік тұрғыдан то- лысу жағдайында кемеліне келуінің нә- тижелі кезеңіне – Александр Зұлқарнайын дәуірін жатқызуға болады. Одан кейін ха- лифаттың іргесі кеңейіп, үнді-иран әле- мімен біріккен кезеңі, түрлі мәдениет дәс- түрлері мен конфессиялық топтардың бі- рін бірі байытып, толықтыру орталығына айналған сәттен басталады. Халифаттың әртүрлі этностарды біріктіруі өз кезегінде гуманизмнің басты белгісі – әмбебаптық- ты дүниеге алып келді. Осы әмбебаптылық принципі теориялық тұрғыдан каламға еніп, рационал-философтардың дүниетү- сінігіне және сопылардың негізгі ілімде- ріне айналды. Мутакаллимдердің ілімдері бойынша, жақсылық пен жамандықты айы- ратын басты өлшем, ол өзінше адамның ерік- жігерінің бостандығын танытатын «Адам санасы» болып табылды. Философтар кез келген адам бақытты болуға ерікті, адамның адамдығы философтардың ойынша, адам- зат санасының бірыңғай прогресін тудыра- ды, бұл жол бақыт жолы болып есептеледі.

Басқа зерттеулерге сүйенсек, еуропалық

латын аверроизмінен Жаңа заманға дейін-

гі аралықтағы адамзат туралы, оның ор- тақ ұстындары мен рухани және интел- лектуалды даму бірлігі турасындағы ой- пікірлердің ғылыми сипат алуы – осы клас- сикалық мұсылмандықтың гуманистік ба- ғытына сай келеді.

 Ендігі кезекте ислам философиясының гу- манистік құндылықтарына типологиялық сипаттама беретін болсақ, мәдениеттану құндылықтарды және құндылықтық бағ- дар мәселелерін идеологиялық, саяси, мо- ральдық, эстетикалық және қоршаған ор- тадағы субьектілердің өзін сезінуі, қор- шаған ортаны бағалауы негізінде зерттей- ді. Құндылықтық бағдар мәселесін бұл тұрғыдан зерттеу оны социумның бір ком- поненті, тұлғаға қатысты нормативті қыз- метін тануды ұсынады. Жалпы өмірде құн- дылықтық бағдар және құндылықтар өрі- сін қоғамдық сананың және жеке тұлғаның рухани әлемімен, сондай-ақ қоғамдық және индивидуалды болмысты байланыстыру- шы арқау ретінде таниды. Бүгінгі таңда адамдар табиғатындағы құндылықтар және олардың адамдар дүниетанымына әсерін зерттеу маңызды. Қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар құндылықтық бағдарды танымдық және ерік-жігер үрдіс- терімен, тұлғаның шынайылыққа негізді қатысуының мазмұндық бағдары бойынша зерттейді.

 Психологиялық тұрғыдан құндылық- тық бағдардың реттеушілігі адамның мі- нез-құлқын болжау үшін қажет. Бүгінгі таңда ислам құндылықтарының қазақ мә- дениетіндегі рөлі қарастырылғанда, сұра- нысты қалыптастырудағы ислам құнды- лықтарының мақсаты, мотивациясы және тұлға дүниетанымын қалыптастырудағы орны сараланады.

 Ислам философиясындағы гуманистік құндылықтардың типологиялық сипатта- масына тоқталар болсақ, 2002 жылы К.Харск ұсынысымен құндылықтардың ти- пологиясы ғылыми айналымға енген. Құн- дылық түріне идеологиялық, материалдық, эмоциялық және витальды құндылықтар жатқызылады.

 Идеологиялық құндылықтар дегеніміз – моральдық, идеялық және ақпараттық дең- гейде бірлескен құндылықтар. Мысалы, еркіндік, жаңаны тану, демократия, даму және т.б.

 Материалдық құндылықтар өз ұғымында саяси капитал, активті қаржы, тауарлар- ды біріктіреді. Бұл нақты құндылығы бар, арнайы баға көлемінде, қаржы бірлігінде таныған заттар болып табылады.

 Эмоциялық құндылықтар – кез келген сезімді, эмоцияны адамға тән басқа да се- зімдерді білдіреді. Мысалы, махаббат, қуа- ныш, тәкаппарлық және т.б.

 Витальды құндылықтар – өмірді жалғас- тыру және салауатты өмір сүру мәселеле- рін қамтитын құндылықтар. Мысалы, та- мақтану, экология, денсаулық, ұрпақ жал- ғастыру, ру шежіресі болып табылады.

 Типологиялық тұрғыдан басымдыққа ие құндылықтар типін топтарға жіктеуге болады. Идеологиялық топтар турасында айтатын болсақ, онда міндетті түрде рег- ламент, ереже, инструкция және т.б. маңызды құжаттарды басты бағыты ре- тінде танимыз. Материалдық топ, оның басты белгісі – бизнестің немесе басқа қызметтердің қаржылық тұрғыдан пайда әкелуі жатқызылады. Эмоциялық топтар: бұл жерде ақшадан гөрі қарым-қатынас басымдыққа ие болып табылады. Виталь- ды топтар: бұл жерде отбасы патриархалды негізде құрылады және отбасының отағасы отбасылық қарым-қатынасты өзі реттейді.

Құндылықтардың құрылымы мен жік-

телуін сипаттар болсақ, жалпы құндылық- тар адам өмірінің барлық маңызды сала- ларын қамтитын болғандықтан, олардың типологиясын жасақтауда нақты пәндік мазмұнын анықтаған жөн. Біздің ойы- мызша, исламдағы гуманистік құнды- лықтарды құрылымдық тұрғыдан әлеу- меттік, экономикалық, саяси және рухани құндылықтарға топтастырған абзал. Ис- ламның әлеуметтік құндылықтарына жаса-

латын ғылыми сараптама оны отбасылық құндылықтар, еңбек құндылығы, білім құн- дылығы болып бөлінеді. Осылардың іші- нен ислам қоғамының негізі саналар отба- сылық құндылықтарға энтомәдени сарап- тама жүргізейік. Отбасылық құндылықтар дегеніміз өздерін ата-аналық, туысқандық, отбасылық,некелікқарымқатынаспен байланыстырғанадамдардыңортаққыз- метбірлігінсипаттайтын,осыдеңгейде адам өмірінің адамзат мүддесінің талап сұ- раныстарын бірыңғай әлеуметтік тұрғыда біріктіретін құндылықтар болып табылады. Отбасылыққұндылықтардыңжіктелуі- не тоқталар болсақ, оларды құндылық пә- нінқұраушыобъектілербойыншажік- теугеболады.Олардынегізіненотбасы- ның ішкі байланыстырушы элементі және әлеуметтікинститутретіндегіқызметі бойыншажіктеугенегізбар.Осылайша исламдаотбасылыққұндылықтаржоға- рыда көрсетілген екі жіктемеге сай қарас- тырылады.Біріншіжағдайда отбасылық құндылықтардың үш тобын анықтауға бо- лады, олар ерлі-зайыптылыққа қатысты құндылықтар, ата-аналарға қатысты құн- дылықтар, туыстыққа қатысты құндылық-

тар.

 Осылардың ішінде ерлі-зайыптылыққа қатысты негізгі құндылықтардың өзін бөліп қарастыруға болады. Оларға неке

құндылығы, отбасындағы ердің және әйелдің рөлі, отбасындағы ерлі-зайып- тылар арасындағы тұлға аралық комму- никациялардың құндылығы, ерлі-зайып- тылардың өзара қарым-қатынасы жатқы- зылады. Ата-аналардың негізгі құнды- лықтарына бала құндылығы, көп бала сүю құндылығы, сондай ақ отбасындағы ба- лалардың әлеуметтенуіне жағдай жасау және оларды тәрбиелеу құндылығы жата- ды. Туысқандық құндылықтарға тумалық, бірлескендік құндылықтары, тума-туыс арасындағы қарым-қатынас құндылығы, нуклеарлық отбасының ұрпақ сабақтас- тығы құндылығы жатқызылады.

Отбасылық құндылықтарды жіктеудің

тағы бір нұсқасы отбасының әлеуметтік қызметіне қатысты болады. Атап айтқанда:

•  Репродуктивтілік – негізгі отбасылық қызмет болып табылады, бала тәрбиесінің құндылығымен тікелей қатысты, себебі ұрпақ жалғастыру және халықтың саны- ның көбеюі шарттылығымен тікелей бай- ланысты.
•  Экзистенциялық – отбасы мүшелері- нің өмір сүру қызметімен байланысты. Оған отбасы ішілік коммуникациялар, жанұя- лық микроклимат құндылығы жатады. Әр адамның жеке мені сақталатын, денсаулық, салауаттылық, ұзақ өмір сүруге құштарлық құндылығы жатқызылады.

•  Экономикалық қызметіне отбасылық бизнес құндылығы, отбасылық сұраныс- тардың қанағаттандырылу қызметі жатқы- зылады.

 Н.И. Лапиннің зерттеулері бойынша, нақ- ты пәндік мазмұны бар құндылықтардан бөлек іргелі құндылықтар ғылым үшін өте маңызды болып табылады. Іргелі құн- дылықтар адамдардың құндылықтық сана- сының негізін және олардың өмірдегі ұста- нымдарын көрсетеді.

 Кез келген құндылық және құндылықтар жүйесі екі бірлікті: атап айтар болсақ, ин- дивидте өзіндік рөлі бар субъект ретінде жә- не қоғамда әлеуметтік-мәдени жүйе ретіндегі рөлді негізді көрсетеді. Индивид деңгейінде адамның іс-әрекетін білдіретін мінез-құлық, соған итермелеген алғышарттар негіздерін көрсетсе, әлеуметтік-мәдени жүйе ретін- де құндылықтар қызметі аталмыш жүйенің қызметін құрушы және құндылықтарды әлеуметтік мәдени жүйе анықтаған типіне жататындығын көрсетеді. Ғылыми деңгейде құндылықтардың әлеуметтік мәдени жүйесі, оларды осы құндылықтар туындатқан өрке- ниеттер типімен сараптау мәселесін алға тартады.

Осы тұста, сенатор, қоғам қайраткері,

Еуропадағы Қауіпсіздік және ынтымақ- тастық ұйымының мұсылмандарды шет- тету және кемсітумен күрес жөніндегі

уәкілі Әділ Құрманжанұлы өзінің «Мұ- сылмандарды кемсіту мен шеттетудің ЕҚЫҰ аумағындағы себеп-салдары мен оларды еңсерудің түйінді жолдары» атты мақаласынан мына мәліметтерді келтірген орынды: «Бүгінгі таңда бүкіл әлем халқы- ның төрттен бірі – мұсылмандар. Бұл жер шарын мекендейтін 6,8 миллиард адамның 1,57 миллиарды немесе әрбір төртіншісі мұсылман деген сөз. Демек, мұсылмандар, шамамен 2,1 несесе 2,2 миллиардқа жуық христиан дініндегілерден кейінгі екінші орында тұр. Бұл деректер АҚШ-тың діндер мен қоғам өмірін зерттейтін (Pew Forum on Religion and Public Life) агенттігінің үш жыл бойы жүргізген зерттеу жұмыстарының нә- тижесінде жасалған қорытынды есебінен алынып отыр. Сол есеп бойынша, мұсыл- ман әлемінің таңдандыратын тұстары да жоқ емес. Мәселен, саны жағынан Индо- незия мен Пәкстаннан кейінгі үшінші орында келе жатқан Үндістандық мұсыл- мандар Мысырдағы мұсылмандардан екі есе көп екендігі байқалады. Сол сияқты Германия мұсылмандарының саны Ливан мұсылмандарынан басымдау. Ал Қытай- дағы мұсылмандар Сириядағылардан ар- тықтау болса, Ресей мұсылмандары Иор- дания мен Ливияда тұратын күллі мұсыл- ман қауымынан да көбірек екен. Эфио- пиялық мұсылманның мөлшері Ауғанстан

мұсылмандарымен шамалас. Және бір назар аударатын нәрсе әлемдегі күллі мұсылманның 60 пайызынан астамы Азия- ны мекендесе, 20 пайызы Таяу Шығыс пен Солтүстік Африкада, 15 пайызы Сахараның етегіндегі Африкада, 2,4 пайызы Еуропа- да, 0,3 пайызы Америка континенттерін- де қоныс тепкен. Бірақ сан жағынан Азия мұсылмандарынан аз болғаныменен, Таяу Шығыс пен Солтүстік Африка мұсылман- дары әлгі аймақтағы халықтардың басым көпшілігін құрайтын болып шықты. Кері- сінше, әлем мұсылмандарының бестен бірі, шамамен 317 миллионы, мұсылман діні мүлдем басымдыққа ие емес елдерде орна- ласқан: Үндістанда – 161 миллион, Эфио- пияда – 28 миллион, Қытайда – 22 милли- он, Ресейде – 16 миллион, Танзанияда – 13 миллион. Осыған қарамастан, әлгі елдерде миллиондап саналатын мұсылмандар ұсақ диаспора мәртебесін ғана иемденеді. Жо- ғарыда аталған Агенттіктің және бір дере- гі бойынша, әлем мұсылмандарының үш- тен екісі 10 елде, атап айтқанда, Азиядағы Индонезия, Пәкстан, Индия, Бангладеш, Иран,Түркиядажәне Солтүстік Африкадағы Мысыр, Алжир және Марокко сынды үш мемлекетте, ал қалғаны Сахараның ете- гіндегі Нигерияда орналасқан. Мұсыл- мандардың ең көп шоғырланған жері – Индонезия. Ол елде 203 миллион, яғни

күллі мұсылманның 13 пайызы мекен- дейді. Сосын, әлемде бұрыннан қалып- тасып қалған жаңсақ пікір бойынша, Еуропа мұсылмандары келімсектер бо- лып есептеледі. Ал шындығында, тек Батыс Еуропадағы мұсылмандар ғана им- мигранттар, болмаса Еуропаның қал- ған бөлігіндегі, атап айтқанда Ресей, Ал- бания, Косово сияқты мемлекеттердегі мұсылмандар сол елдердегі әлмисақтан бері мекендеп келе жатқан жергілікті ха- лықтар. Тұтастай алғанда, Еуропадағы мұ- сылмандардың саны 38 миллионға теңе- леді. Бұл күллі мұсылманның бес пайы- зын құрайды, бірақ соған қарамастан, олар Орталық Азиядағы Қазақстан, Қыр- ғызстан, Тәжікстан және Түрікменстан мемлекеттеріндегі мұсылмандардың саны- нан басымдау. Жоғарыда аталған Агент- тіктің және бір мәліметі бойынша, Аме- рика континенттерінде шамамен 4,6 мил- лион мұсылман бар және олардың жар- тысынан көбі АҚШ-та тұрады делінген. Алайда президент Барак Обаманың 2009 жылы 4 маусымда Каирдің Аль-Азхар уни- верситетінде оқыған дәрісінде келтірген де- ректеріне сүйенсек, тек АҚШ-тың өзінде 7 миллионға жете қабыл мұсылмандар тұ- рады. Тіпті ондағы мұсылмандар саны одан да көбірек болуы мүмкін. Себебі Америка- да жүргізілетін халық санағы кезінде тол-

тырылуға міндетті сауалнамаларда аза- маттардың қай дінді ұстанатыны талап етілмейді. Мұндайда нақты дерек алудың мүмкін еместігі айтпаса да түсінікті», – дей келе, мұсылмандардың таралу аймағын та- нымдық тұрғыдан жан-жақты ғылыми не- гіздейді.

 Заманауи деңгейде ғалымдар құндылық- тарды:

•  «Дәстүрлі құндылықтар» (Осы өрке- ниетте бұрыннан пайда болып, дамып, сақ- талған құндылықтарға индивидтің тәуел- ділігін айтуға болады);
•  «Либералды немесе заманауи құнды- лықтар» (Бұл құндылықтар «modernity» қоғамында дамиды, басымдық тұлғаға бе- ріледі, индивидтердің ұтымды мақсатқа қол жеткізу алдыңғы орында көрінеді);
• «Жалпыадамзаттық құндылықтар»;
•  «Интегративті және дифференциалды құндылықтар» деп бөледі.

 Құндылықтың әмбебаптылығы оның ынтымақтастықты қызметін күшейтеді немесе керісінше. Бірақ бұл құндылық сол қоғамның дамуының әр сатысында түрлі қызметтер атқаруы мүмкін. Әлеуметтануда іргелілік негіздемесіне орай, құндылықтар мақұлданатын және мақұлданбайтын құн- дылықтар болып бөлінеді. Ол респондент- терге тікелей қатысты мәселе, сауалнама жүргізіп, респонденттердің басым көпшілі-

гі қабылдаған құндылықтарды мақұлдан- ған құндылықтар дей аламыз.

 Қазақстан мемлекетінде ислам құнды- лықтарын тұлғаның мінез-құлқына әсер ету деңгейіне қарап, терминалды және инструменталды құндылықтар деп бөлуге болады. Терминалды құндылықтарға мақсатты мүдделерді білдіретін құнды- лықтар жатқызылады. Оған адам өмірі- нің, отбасының тұлғааралық қарым-қаты- настың, еңбектің құндылықтары жатқы- зылады. Ал инструменталды құндылықтар

• ең жақын адамға және бірінші жақын- ға яғни туысқа қарым-қатынас белгілерін көрсетеді. Оларда нормалар, құралдар және адами қасиеттері көрініс табады. Тер- миналдықұндылықтаринституциялыққұн- дылықтармен салыстырғанда тұрақты және жоғары мәртебеге ие болып келеді. Жал- пы құндылықтардың, оның ішінде қазақ мәдениетіндегі ислам құндылықтарының мәдени антропология феномені ретіндегі басты ерекшелігі – құрылымы, әлеуметтік мәдени жүйесі және типологиясы жағынын бір-біріне қарама-қайшы болып табылатын құндылықтар бір адамның санасына сіңіп, оның дүниетанымында көрініс табуында. Өз тарапымыздан кез келген индивид бірне- ше құндылықтарды өз бойына жинақтайды және ол құндылықтар өзара бірлеседі деген идеяны қолдаймыз. Нәтижесінде жүйе

құрылып, ол жүйе адамның «іс-әрекетін, мінез-құлқын қалыптастырады. Қазақ мә- дениетіндегі ислам құндылықтары зама- науи Қазақстан қоғамының әлеуметтік– экономикалық қатынастардағы адам, ин- дивид және топ мүдделеріндегі құнды- лықтық бағдарды танытады.

 Құндылықтық жүйе бағдары – толысқан адамның тұлғалық және психологиялық мінездемесін, орталықтанған құрылым- дық білімін көрсете отырып, адамның әлеу- меттік нақтылықтың маңызды қатынасын танытады. Осы жағдайда оның барлық қыз- метінің жан-жақтылығына мәні бар ық- палдың және мінез-құлық деңгейін көр- сетеді.

 Ал құндылықтық бағдар өз кезегінде адамдардың күнделікті тұрмыс тіршілігін- дегі өмірлік мақсаттарын, жоспарларын жүзеге асыруы болып табылады.

 Бүгінгі таңда ғылыми тұрғыдан мұсыл- мандық өркениет және мәдениет ерекше- ліктері батыс және шығысты өткені мен бүгінгі, көне және жаңа, рационалды және дәстүрлі, ұлттық және діни контексінің бірлігінде зерттелуі қажет. Мұсылмандық шығыс елдерінің постиндустриялық даму- ын негізге ала отырып, мұсылмандық мә- дениеттің философиялық құндылықты бағ- дарын гуманистік арнасының гуманистік феномені ретінде қарастыру маңызды.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

• Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Ал- маты: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26- 322-1.
• Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың тү- сіндірме сөздігі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. – 344 бет. ISBN 9965-822-10-7
• А r к о u n M. L'humanisme arabe en IV-e/X-emes siecle: Miskawayh, philosophe et historien. Paris, 1982, p. 357.
• Kraemer. Humanism of the renaissance of Islam. Preperaiary Studies. Journal of American oriental society. V. 104, № 1. Baltimore, 1984, p. 155.
• Акбашева Диляра. О проблеме гуманизма в ис- ламе. Россия и мусульманский мир. Москва, 2005., 173-183
• Сагадеев А. Гуманизм в классической мусуль- манской мысли. Историческая психология и социология истории. Том 2, №1. 2009.
• Имам Абу Ханифа ән-Нуғман. Алматы, 2005, 20 бет.
• Rumi J. Mathnawi. Mathnawi-i-Mana (парсы ті- лінде). Vol.1-8. London, 1925-1940. P. 1752-1753
• Discources of Rumi. New York, 1977, P. 55-56 10.Iqbal M. The Reconstruction of Religions Thought

in Islam, 1962

 2.2 ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ДИСКУРСЫНДАҒЫ ИСЛАМ

ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫНЫҢ ПАРАДИГМАСЫ

 Парадигма – қазіргі таңда ғылым мето- дологиясындағы негізгі ұғымдардың бірі. Ол білімнің қандай да бір саласының ғы- лыми пайымдалуының даму сатысын бел- гілейді және оларға тән ерекшеліктерді көрсетеді, білім дамуының сатысындағы ғылыми бейнелеудің объектісін зерттеу әдістемесінің өзіндік сипатын анықтайды [80, 36 б.].

Парадигма ұғымының құрылымы:

•  ғалымдардың қазіргі бірлестігіне тән ғылыми принциптердің, сенімдердің, құн- дылықтардың жиынтығы, осының негізін- де ғалымдар өздерінің зерттеу объектісінің ғылыми картинасын, яғни ғылым пәнін жа- сайды;
• ғылыми зерттеулер үшін қолданылатын

«пәндік матрица» деп аталатын техника- лық тәсілдер, ғылыми инструментарий- лер жүйесі және мұны игеру мен пайда- лану нәтижесінде бірін-бірі түсінетін ға- лымдардың бірлестігі жасақталады деген қағидаларды қамтиды.

 Ғылыми таным дамуының парадигма- лық идеясын американ тарихшысы және

философы Томас Самюэл Кун өзінің «Ғы- лыми революцияның құрылымы» атты ең- бегінде негіздеді.

 Біздің түсінігіміздегі парадигма – ғы- лыми проблемалар мен оны зерттеу мәсе- лесінің қойылуы мен қалыптасуының логи- калық моделі деп қарастырар болсақ, ХХІ ғасырдың нақ парадигмасы жаһандану дәуі- рі болары анық.

 Көрнекті мәдениеттанушы ғалым Ақтол- қын Құлсариева бұл турасында: «Жаһан- дану қандай да болсын үрдістің, іс-әрекет барысының немесе мәдени-әлеуметтік фе- номеннің, құбылыстың бір ғана ұлт, ха- лық, мемлекет, өркениет немесе конти- нент шеңберімен шектелмей, бүкіл плане- талық – жұмыр жерлік, бүкіл жаһандық деңгейде көрініс тауып, маңызға ие болуын танытатын ұғым» [81, 52 б.], – деп нақ- ты тұжырым жасайды. Жаһандану үрдісі орын алып отырған әлі тәмамдалмаған іс екендігі анық, «Жаһандану» бүкіл жер жүзіне жайылу, тарамдалу деген мағы- наны да, әлемдік көптүрлі көпшілік қа- уымның біртұтас адамзаттық мәдениет қа- лыптастыру екпініне үлесі, ғаламдану де- ген мағынаны да өз бойына сыйдыра алады [81, 54 б.].

Қазіргі философиялық әдебиетте құн-

дылық түсінігі әр түрлі мағыналарда қол- данылады. Құндылықтың онтологиялық

ерекшелігін білу үшін, алдымен болмыс түрлерін анықтап алуымыз керек. Ибн Синаның пікірінше, болмыстың екі түрі бар: 1) түйсіктен тыс болмыс; 2) түй- сікке негізделген болмыс [82, 30 б]. Түй- сіктен тыс болмыс шын болмыс деп та- нылады. Өйткені сезімдерімізбен түйсі- неміз. Түйсікке негізделген болмыс, түй- сіктен тыс бір нәрсенің бейнесі секілді, түйсіктен тыс баламасы жоқ ұғым да болуы мүмкін. Мысалы, мына адамның болмысы түйсіктен тыс шындық. Оның түйсігіндегі бейнесі түйсікке негізделген болмыс болып табылады. Осындай қыс- қаша түсініктемелерден кейін тақыры- бымыздың негізгі нысаны болып табыл- ған – онтологиялық ерекшелікке тоқталға- нымызда, ойымызға мынадай сұрақтар ке- леді:

• • Құндылық шын болмыс па, әлде түй-

сікке негізделген болмыс па? 2) Құндылық іс-әрекетке негізделген болмыс па, әлде күшке негізделген болмыс па?

 Құндылық ұғымын анықтаған кезде оның екі танымдық ерекшелігі сөз еті- леді: тасымалданған құндылық; нақтылан- ған құндылық. Бұл пайымдаулар құнды- лықтың ең алдымен тасымалдық таны- мын, содан кейін нақтыланып толық- тырылғанын көрсетеді. Басқаша айт- қанда, тасымалданған құндылық, тасы-

малдаушысына жеке жағдайды таны- татын ұғым; ал нақтыланған құндылық, тасымалданған құндылықтың, тасымалдау- шысынан нақтыланып қалыптасқан екінші қадамы болып табылады.

 Тасымалданған құндылық жайында сөз болғанда, әрдайым жеке заттарға бай- ланысты жеке құндылық ұғымдары негіз- ге алынады. Мына «көрініс әдемі» немесе

«әдемі көрініс» деген кісі жеке пейзажды

«әдемі» сөзі арқылы пайымдап тұр, яғни жеке жағдайда, түйсікті эстетикалық тұр- ғыдан көрсетіп тұр. «Әдемі» сөзіне эти- мологиялық тұрғыдан түсініктеме берер болсақ, «Мына көрініс көзге жағымды, басқа заттарға қарағанда көздің әрін алып тұр», – деген мағынаны білдіреді. Көз- ге жағымды келу, көз тартарлық деген орамдар тек көрініспен байланысты жағ- дайларда ғана қолданылмайды. Кез кел- ген заттың әдемілігін көрсететін, көз тар- тарлық мағынада қолданыла келе, әдемі сөзінен «әдемілік» деген сөз туындайды. Әдемілік сөзі тасымалданушылардан нақ- тыланып, құндылықпен ұшырасады. Осы әдемі сөзіне-лік сөз тудырушы жұрнағы жалғану арқылы жасалған «әдемілік» сөзі морфологиялық құрылысы жағынан нақ- тыланған құндылықтың, тасымалданған құндылықтың екінші қадамына мысал бола алады.

 Адамның құндылық тасымалдаушыла- рынан құндылықтарды нақтылай білу қа- білеті жаратылысынан бар қасиет. Адамзат осындай ерекшеліктерге ие болғандықтан, әділеттіліктің жақсылығын, залымның жа- мандығын жоғары бағалап, ортақ түсінік- тер бере алады.

 Құндылықтардың жіктелуін жасау үшін құндылық пен құнды (бағалы) сөзінің ара- сындағы айырмашылықтарды білу керек. Сонымен қатар, құндылықтарды мәдени антропология тұрғысынан тасымалданған және нақтыланған құндылықтар деп бөлу- ге болады. Маңыздылығына қарай құнды- лықтарды адамның табиғи болмысында ту- ғаннан қалыптасқан құндылықтары және сыртқы жеке құндылықтары деп екі топқа бөліп жіктеуге негіз бар.

 Құндылықтарды қимыл-құндылық қаты- нас арқылы әрекетіне қарай, танымдық тұр- ғыдан төмендегідей жіктеуге болады:

• Ішкі құндылықтары;
•  Сыртқы құндылықтары (нақтыланған қимыл құндылықтары)

 Құндылықтарды адамдарға таралымы тұрғысынан да екі топқа бөліп жіктеуге бо- лады:

• әлемдік;
• жергілікті.
•  Негізінде құндылық белгілі бір өмір- лік танымдар арқылы ерекшеленіп, бел-

гіленеді. Сондықтан ол тұлғалық және әлеуметтік феномен ретінде оның мәні нақты идеялар жинағы көмегімен ашы- лады. Дегенмен, құндылық қалай болса да идеялармен сәйкес бола алмайды, себебі олардың арасында елеулі айырмашылықтар бар. Идеялар ақиқатты және ақиқатты емес, ғылыми және діни, философиялық және мистикалық болуы мүмкін. Ол өз кезегінде соларға керекті импульс беретін ойлау ти- пі арқылы сипатталады. Бұл қатынастағы басты өлшем – белгілі бір идеяның ақиқат- тылық деңгейі. Құндылықтарға келетін болсақ, олар да адам қызметін белгілі бір бағытқа бағдарлағанымен, әр кезде та- ным нәтижелерімен сәйкес келмейді. Мы- салға, ғылым барлық адамдар өледі деп тұжырымдайды. Бұл өз кезегінде әрбір тұл- ғаның белгілі датталмайтын ойды игілік ретінде қабылдау дегенді білдірмейді. Ке- рісінше,құндылықтыәрекетсаласындаадам келтірілген тұжырымның дәйектігін дат- тағандай болады. Адам өзінің әрекетімен өз тіршілігінің шектігін даттай алады. Соның өзінде, кейбір мәдениеттердің дәстүрлері

«адамға өлім тән» деген пікірді әшкерелей-

ді. Адам өзіне не киелі, қандай қасиеттілер қымбат екенін өзі анықтайды. Дегенмен, адамдардың рухани абсолюттері, көбіне- се, сәйкес, бірдей болып келеді. Адамның өзіне деген қымбат өмірлік ұстанымдары

болатыны жайындағы ой бұрыннан белгілі. Алайда, осы түсінікті қатайтатын жалпы қабылданған ережелер болмады. Ол тек ХІХ ғ. пайда болды. Философтар қасиетті өмір- лік бағдарды құндылық деп атады. Яғни, адам онсыз толыққанды өмір сүре алмай- ды. Зерттеушілердің тұжырымдауынша, құндылық адамға қасиетті нәрсе. Тұлға әрдайым ғылым бойынша өмір сүруге ты- рыспайды. Керісінше, көбі оның ой кө- ріністі ұсыныстарына арнайы көңіл бөле отырып, мән беріп, жалпы белгіленген шы- найылықтарға қарсы қиял әлеміне көнгі- сі келеді. Адамдар, көбінесе, өздерін мәңгі өлмейтіндей ұстайды. Адам өзінің өмірлік энергиясын суық ғылыми дәйектерге қарсы келетін көздерден алады. Сонда, құндылық дегеніміз – рухтандыратын шындық [83, 123 б.].

• Құндылық адамзаттық өлшемге ие

субъективті образ және қабылдау ретін- де түсіндіріледі. Құндылықты субъективті сипатпен, индивидуалды артықшылық- пен, яғни жалпылық аналитикалық пікір пайымдауға қарсылығында пайда болу нә- тижесінде сәйкестендіруге болмайды. Құн- дылықтар аспектрі қандай да бір мәдениет- те өте кең, бірақ шексіз емес. Адамның қай- бір бағдарларды таңдауы өз еркінде. Бірақ, ол абсолютті еркіндік нәтижесінде пайда болмайды. Басқаша айтқанда, құндылық-

тар мәдени контекспен белгіленіп, құра- мына белгілі бір нормативтілікті енгізеді. Адамның өміріндегі фактілер, құбылыстар, оқиғалар, табиғаттағы өзгерістер, қоғам тек логикалық білім жүйесі арқылы емес, сонымен қатар, адамның дүниеге деген қа- рым-қатынасының призмасы, оның гума- нистік немесе антигуманистік түсінігі, оның құлықты және эстетикалық жүйесі арқы- лы сезіледі. Құндылықтар субъективті, ал ғылыми ақиқаттар объективті бола тұрып, олар әрдайым бір-біріне қарсы келмейді. Рақымшылдықтың игілік екенін кімде- кім дәлелдей бермейді. Дегенмен де, ра- қымшылдықты түсіну – адамның жеке таңдауы мен терең қажеттілігі. Таным мен бағалау бірдей болмаса да, бұл тұжырым олардың қайтпас бөлінгенін білдірмейді.

• Құндылық мәдени-тарихи стандарт-

тарға сәйкес келеді. Адамдар әрқашан өзде- рінің әрекеттерін мақсаттарымен, жалпы қабылданған нормалармен өлшейді. Та- рихта түрлі идеалдар, абсолюттер және қа- сиеттілер көрініс табады. Әр мәдениетте оның құндылықты табиғаты, яғни ондағы құндылықты бағыттары анықталады. Мы- салға, технократиялық сана адамдарға ин- женерлік-техникалық рецептер бойынша өмір сүруді ұсынады. Қоғам олар үшін барлық адамзаттық байланыстар жатқан құдіретті машина ретінде көрінеді. Де-

генмен, адамдар бұл императивтер жо- лын әрдайым ұстанбайды. «Адамдар бағы- нышсыз», – деп технократтар күйінішпен айтады. Сондықтан да, көпшілік ғылым- ды адамдардың кез келген мәселесін ше- ше алатын жалғыз әрі бәріне күші келетін жолы деп қараудан бас тартады. Олар тіптен ғылымды ұтымды жобаланған әлемдік тәр- тіп жолдарында үндестікке жету әдісі ретін- де даттайды. Құндылықтар мәдени-тари- хи стандарттарға қарағанда, қозғалмалы болып табылады. Бір мәдениет шеңберінде құндылық бағдарларының ауысуы жүзеге асырылуы мүмкін. Американдық мәде- ниеттанушы Даниэль Белл «Капитализм- нің мәдени қайшылықтары» атты еңбегін- де капиталистік формацияның тарихи тағ- дырының барысында құндылықты бағдар- лардың радикалды түрде протестанттық әдептен модернизмге дейін, яғни жаңа өмір- лік-тәжірибелік ұстанымдар біртұтастығы- на өзгергенін көрсетеді [83, 125 б.].

• Құндылық «лайықты» іс-әрекет түрі-

мен, нақты өмірлік стильмен байланыс- тырылады. Құндылықтың әрекет стилін- дегі тура байланысы ретіндегі төртінші тү- сіндірмесімен дауласып, өзгерту мүмкін болып табылады. Басқаша айтқанда, ой- ша мақсат, мұраттарды да иеленуге бо- лады. Қандай да болсын, бағдарлар шы- найы істермен негізделмеуі де мүмкін,

яғни ол өз кезегінде өмірлік стильде жү- зеге асырылмайды. Мысалға, тұлға рақым- шылдықты сөзсіз құндылық деп санаса да, шынайы рақымды істерді жасамайды.

 Сонымен, аксиология үшін орталық бо- лып табылатын «құндылық» түсінік тұжы- рымдарыныңәртараптылығыонтология- лық, танымдық, әлеуметтік, объективті-су- бъективті,материалды,идеалды,тұлға- лы-қоғамдық мәселелерді шешуде айырма- шылықтарменбелгіленеді.Солсебептен, құндылықтар жүйесі сипаттамасына, қолда- нысына, мәдениет әлемінің аксиологиялық интерпретацияларының түрлілігін тудырады. Дегенмен, аксиологияның негізі ретінде тұрмыс құрылымындағы құндылықтардың өмір сүру мүмкіндіктері мен олардың жал_ пы пәндік шынайылықпен байланыстарын белгілеу мәселе болып табылады. Осы көз- қарасқа сәйкес құндылық рухани түрлі- лікті санаға, адам сезімдері мен еріктеріне тартады. Ол қоғамдық сананың адамдық өлшемінсипаттайды.Өйткені,олтұлға және оның ішкі дүниесі арқылы өтеді. Егер идея тұлғалық және қоғамдық өмірдегі тұр- мыстың бөлек жақтарына жетудегі үлкен секіріс болса, онда құндылық – білім мен ақпарат арқасында ғана емес, сонымен қа- тар, адамның өмірлік тәжірибесі негізінде пайда болатын тұлғалық сипатта боялған

дүниеге деген қарым-қатынас.

 Адам өзінің іс-әрекетін үлгі, эталон ретін- де қарастырылатын мақсатпен, нормамен, идеалмен өлшейді. «Қайырымдылық» пен

«зұлымдық», «сұлулық» және «ұсқын- сыздық», «жақсы» және «жаман» түсі- ніктерін құндылықтар деуге болады. Өз кезегінде адамның көзқарастары, көнді- рулері құндылық идеялар түрінде қарас- тырылуы мүмкін. Олар қолданымды және қолданымсыз, оптимистік және пессимис- тік, белсенді-шығармашылық және пассивті болуы мүмкін.

 Дәл осы мағынада адам әрекетін белгі- лейтін бағдарларды құндылық деп атай- ды. Сонымен, мамандардың қызығушы- лықтарына ғылымның адамзат қызметі- нің, адамзат шығармашылығының аксио- логиялық аспектілеріне жайдан-жай түспей отыр. Құндылықтардың қазір- гі замандағы адам мен қоғамның өмір сүру игілігіндегі рөлі аса маңызды. Р.У.Сперридің көрсетуінше, «біздің өтіп жатқан жаһанды дағдарыстарымыз үл- кен үлесті дені дұрыс емес әлеуметтік құн- дылықтар мен танымдардың нәтижесі бо- лып табылады. Адамзат тағдыры күллі биосфераның тағдыры келесі ұрпақтар таңдап алатын құндылықтарға және та- нымдарға толықтай тәуелді болады». Бұл жерде жоғарғы құндылықтарды жаңаша түсінуге адамзаттың рухани қаратпасы

жайында. Оның мәні түсінігінде ғана емес, құндылықтардың пайда болуында және олардың адамдар қабылдай алуын- да жатыр. Мұндай танымдар мен құнды- лықтарды сана образы, қызмет пен таным саналылығының сипаты, адамдар ара- сындағы қарым-қатынас, табиғатқа деген қатынас анықтайды. Ол өз кезегінде адам- зат дамуы саналатын тұрмысқа қатысты тұ- рақтылыққа жету жолы болып табылады.

 Тәңірлік-ғаламдық немесе ғарыштық си- пат өзінің шыққан тегі мен құндылық заты қандай да болсын сипатты иемденсе де, олар жөнінде біз өмірімізде олардың шынайы көрініс табуынан ғана сынай аламыз. Осы- ған орай, қоршаған шынайылықты сипат- тайтын, қоғамның әлеуметтік-тарихи қалып- тасулармен белгіленген құндылық түсінігінің көп мағыналығы қалыптасады.

 Ешбір ғалым мәдениеттің құрылуы мен қызметінде құндылықтардың рөлі бар екеніне күмән келтірмейді. Оған қоса, мәдениетті әлеуметтік феномен ретінде құндылықты бағдарлар арқылы анықтайды. «Мәдениет дегеніміз – адам қауымдастықтарындағы дүние мағынасын анықтау болып табылады»,

• деп өзінің пленарлы баяндамасында Ф.Дюмон атап өткен болатын. Мәдениеттің қазіргі философиялық жетістіктерінде негізігі түрде оның аксиологиялық табиғаты өзектеле бастайды. [84, с. 306]

 Белгілі ғалым Р.У.Сперри «біз тұрып жатқан әлем санасыз күштермен ғана емес, сонымен қатар, жоғарғы дәрежеде адам- заттық құндылықтармен де қозғалмалы бо- лып табылады... Және де планетаны құт- қару үшін, жаңа тәртіптегі құндылықтар үшін күресу болып табылады. Сперри ак- сиологиялық ғылымды құру қажеттілігін негіздеді. Соның өзінде, ол ғылыми дүние- де құндылықты әдістің барлық ғылыми білімдерді «жалпылық теориясына» әкеліп соқтырады деген қалыпты дәлелдеді. [85, с. 61]

Құндылықтар арқасында, тұлға өзінің

қажеттіліктеріне еркін сүйеніп, олардың қоғамдық мәнін дамыта алады. М.С.Каган құндылықты рухани сипатқа ие субъектінің объектіге қарым-қатынасы деп анықтай- ды. Оның жұмысында бағалау факторы объектінің байланысын субъектінің қажет- тіліктерімен бейнелейді. [86, с.63]

 С.Ф.Анисимовтың пайымдауынша, құн- дылық қызмет субъектісі үшін жарамды пәндік мән болып табылады. Өйткені, бұл пән оның белгілі бір қажеттілігін қана- ғаттандырады. Құндылықты қатынас – ол субъект пен пән арасындағы қарым-қаты- нас болып табылады. «Егер құндылықтар- ға ең маңыздысы қоғамның, таптың, тұлға- ның жаратымды, саналы нақты қажетті- ліктерін қанағаттандыратын қабілеті болса,

онда ол өзінің мағынасы бойынша теріс бола алмайды». [87, с.41]. Дегенмен, эмпи- рикалық жағдайда сол пән кері мағынаға ие болуы мүмкін.

 И.Т.Фролов пен Б.Г.Юдин өздерінің ең- бектерінде құндылыққа мынадай анықта- ма береді: «бұл субъект пен объект арасын- дағы қарым-қатынастардың ерекше көрініс табуы. Ондағы объект қасиеттері субъекті- нің қажеттіліктерін қанағаттандыруға сәй- кес бағаланады» [88, с.67.].

 Өз кезегінде В.П.Тугаринов «Қоғамдық құндылықтар қолда бар, жүзеге асырыл- ғаны емес, сонымен қатар әлі де іске асы- рылмаған және тілектегі нәрсе болып табы- лады», – деп пайымдайды [89, с.8.].

 О.Г.Дробницкий «Адамгершілік» атты еңбегінде моральды сапа түсінігіне назар аударады: «бұл адам мінезінің ең тұрарлық қасиеттірінің бірі болып табылады» [90, с.50.].

 Осылай келе, құндылықты анықтау мәсе- лелері мен оның мүмкін көріністері өте кең екені көрінеді.

 Жалпы, «құндылықтар мәдениеттің құ- рамдас бөлігі» болып табылатыны және олардың адамға әсер ету мүмкіндігі жет- кілікті болады. Олардың шынайы тәртібін, іс-әрекетін анықтай алатын ықпал объек- тілі пәндік категорияларымен қатар, су- бъект қызметін суреттейтін субъектілі-те-

леологиялық категорияларды пайдалану қажет деп табады. Н.З.Чавчавадзенің ескер- туінше, адамның рухани тұрғысынан әлемді меңгерудің түрлі әдістерімен байланысты- ра отырып құндылықты қарастыру қажет. Адам қоршаған оқиғалармен объектілі түр- де ғана емес, сонымен қатар оларға субъект ретінде қатысты болып келеді. Сол себеп- тен, ол құндылықты адамның мақсаттары деп қарастырады [91, с.15].

 Чавчавадзенің ұсынуынша, пәндерді олардың құралы ретінде жарамдығын және тұрарлық қасиетін қалыптастыру көмегі- мен сынауға болады. Басқаша айтқанда, пәндерді телеологиялық түрде бағалау, яғни оның жаратылыстық қасиетін анық- тау емес, оның бола алатын жағдайын баға- лау. Яғни, сәйкесті міндеттер жайында сөз талқылау құндылықты санамен ашы- латын оқиғалардың телеологиялық қасиет- тері адам үшін оқиғалар маңыздығын көр- сетеді. Өйткені, олар оның тәжірибелік қызметіне қатыстырылған. Оқиғаның ма- ңызды қасиеті оның құндылығы болып та- былады. Ол құндылық санаға, әдетте, оның иесімен қатар беріледі. Чавчавадзенің тео- риясына сәйкес, мәдениет феномені іске асырылған құндылық пен оның бірлігі болып табылады. Ол объективті бағдарлы және әлемді меңгерудегі субъективті құн- дылықты әдістерге бөлінбеген біртұтас са-

наға ғана қолданылады. Сонымен қатар, ол құндылықтар түп тамырын мақсатты құндылықтардан көреді. Мақсаттар жүзе- ге асырылмай-ақ тұрып идеалды бола ала- ды. Ол өз кезегінде, мақсатты қызметтің детерминанацияланған және құндылықты бағдарланған қажеттілігін тудырады [91, с.170].

 Сонымен, мәдениет феномендеріндегі құн- дылықтардың болуы адамның мақсаттылық қызметінің нәтижесі арқылы түсіндіріле- ді. Адам қызметінің қандай да болсын түрі объективті түрде табиғи адам және оның пәнінің дәлелдік қасиеттерімен анықталып, шектеледі.

 Мәдениеттің қазіргі аксиологиясындағы жағдайды сараптай отырып, Г.П. Выж- лецов жекелеген жағдайлардан көңілі ауып, бастапқы аксиологиялық ерекшелі- гін анықтауда үш негізгі әдісті көрсетеді.

 Бірінші және кең таралған нұсқасы ре- тінде құндылықтың нақты оқиғалар мен пәндерінің адамға қатысты түсінігі, оның адамның рухани және материалдық құн- дылықтарын қанағаттандыратын мүмкін- дігі болып табылады. Бұл жағдайда құн- дылық маңыздылық ретінде субъекті мен объектінің қажеттіліктерін қанағаттанды- ратын феномен ретінде қарастырылады.

 Екінші нұсқа құндылығының жақтау- шысы И.С.Нарский құндылыққа тек жо-

ғарғы қоғамдық идеалдарды жатқыза- ды. Олардың көзқарасынша, құндылық құрал емес, мақсат болып табылады. Өз кезегінде бұл тұжырымдама әдепте өте танымал мәртебеге ие болды. Адамзат- тық қажеттіліктермен, идеал құндылық- тармен генетикалық түрде ғана байла- нысты. Бір мезгілде алғашқы екі әдістер- мен қатар, тікелей үшінші әдіс қалып- тасады. Онда құндылық маңызды да идеал- ды. Бұл тұжырымдаманы ең алдымен В.П.Тугаринов, О.Г. Дробницкийлар қарас- тырған. О.Г.Дробницкийдің байқауынша,

«сырт жағынан қарағанда, адамның зат-

қа деген немесе заттың адамға қатынасы, негізінен ол адамның өзіне деген, басқа адамдарға немесе қоғамға деген қатынасы» [89, с.3].

 Г.П. Выжлецов ұсынған құндылық құ- рылымында үш өзара әрекеттескен эле- менттер бар: маңыздылық, норма, идеал. Осы құрылымға сәйкес, қандай да бол- сын құндылықтар маңыздылықпен, пай- далылықпен байланысты. Құндылық тек жарамды маңыздылық бола алады. Құн- дылықты қатынас міндетті және қалай- тын нәрселерден тұрады. Мәдениет құнды- лықтардың және адам қызметінің бар- лық салаларындағы құндылықты қарым- қатынастарды жүзеге асыру дәрежесімен анықталады.

 Классикалық философиялық дәстүрге се- не отырып, кеңестік кезең зерттеушілері- нің жұмыстарына сүйене отырып, Г.П.Выж- лецов мәдениеттің құндылықты тұжы- рымдамасының перспективті және сәтті түрін жетілдірді. Оның ойынша құнды- лықтардың ерекшелігін түсінуде мынадай ойға келеміз: құндылықтар қоғамда су- бъективті-объективті және субъект ара- сындағы қатынастар арқылы қызмет етіп, қалыптасады. Оның ойы бойынша, субъек- тінің объектіге қатынасы оның бағалы ерек- шелігін анықтайды, ал құндылықтар кез келген деңгейдегі субъектімен тұлғадан қо- ғамға дейінгі қатнастарды белгілейді.

Бағалау, бір жағынан, әлеуметтік құбы-

лыс ретінде салыстыру, таңдау, анықтау қызметтерімен сәйкес келеді. Басқа жағы- нан, бағалау эмоциямен түсіндіріліп, пси- хофизикалық негізді білдіреді. Кейбір ав- торлардың айтуы бойынша: «Құндылық әрқашан бағалаумен байланыстырылады. Бізде оны анықтайтын басқа түрі жоқ» [92, с.46].

 Г.П. Выжлецов бағалауды өзінің дел- делдеу және санадағы саналылық ретінде қарастыруды ұсынады. Ол дәл бағалау те- зисі адамды тек қана қоршаған табиғатпен және әлеуметтік ортамен ғана емес, сондай- ақ тікелей басқа адамдармен де, оларды жалпы адами құндылықтар әлеміне алып

келе отырып, өзінің басты әлеуметтік-мә- дени қызметін орындайды. Басқаша айт- қанда, сезім де, логика да бағалаудың ерекше қасиеттерін және ерекше құқығын құрамайды, себебі ол сана секілді олардың біртұтастығы болып табылады. Өзіне қан- дай түсінік жөнінде мәселенің болып жатқа- нын білмей, мысалға, ғылыми және кәдім- гі сезімді немесе логикалық, тәжірибелік, теориялық түсінікте онымен бағаны сәй- кестендіруге мүмкіндік жоқ. Сонымен, ба- ғалау түсінікпен бірге құралады. Түсінік бағалаусыз және бағалаудан тыс мүмкін емес, сондай-ақтүсінбейжатып, бағалауғада болмайды. Сондықтан, шындық құндылық ретінде өзара қарым-қатынасының нәти- жесі болып табылады. Бұл мағынада таң- даудың акті немесе құндылыққа жауап беруі ғана емес, ол бағалық құрылымдық сананың жүзеге асуын білдіріп, оның өзін түсінікті және бағалық құрылымның өза- ра байланысының біртұтастығы ретінде қарастыруқажет. Бағалауқатынасыәртүрлі тәсілдермен білдірілуі мүмкін, сондай-ақ интонацияның, жасандыжүйеніңкөмегімен білдірілуі мүмкін, бірақ әлеуметтендірудің құралы шынайы тіл болып табылады. Тіл- де тәжірибелі санадағыдай, бәрінен бұрын, оның танымдық және бағалық құрылымы жүзеге асырылады. Бағалау қызметі тілдік стандарттың құрылымымен түсінікті дәре-

жеде иемденген, яғни бағалық түсініктік сөз иелері болып табылады, өйткені алғашында тәжірибелік санаға тән тілмен қатынас үрдісінде жүзеге асады. Сондықтан, баға- лау бағытталған ықпалдың құралы, функ- цияның әрекеттегі формасы болуы мүм- кін. Немесе баға беру адамның бағалық құрылымының өзгеруіне бағытталған, ал танымның көмегімен бағалық қатынасы- на өсе отырып, субъектінің бағалық бейім- делуінің құрылуына әсер етуі мүмкін [92, с. 43]. Өзінің мағынасы бойынша бағалық қатынас бұл адамдардың бастан кешірген идеалдарын шынайылыққа іске асыру. Сон- дықтан, бағалық қарым-қатынас сыртқы күштеу болмайды (сүйіспеншілікті, бақыт- ты болуды күшпен енгізуге болмайды), олар- мен билік немесе байлық ретінде иемденуге болмайды.

Егер танымдық талқылауда объективті

әлем көрмесінің мәні жөнінде білім бел- гіленген, яғни бағалау талқылауы баға- лық қатынас жөніндегі білім болып табы- лады. Э.Фроммның психологиялық көз- қарасына сәйкес «құнды пікірлер біздің әрекеттерімізді анықтайды, олардың шы- найылылығында біздің рухани денсау- лығымыз бен бақытымыз жасырылған» [93, с. 307] және бағалауды тек санасыз, иррационалдық мүдделерді рационалдық ретінде қарастыру автордың бекітуі бойын-

ша, біздің бейнелерімізде біртұтас тұлға секілді тарылтуы және бұрмалануы мүм- кін, сондықтан да адами табиғатты түсіну және құндылығын тану бір-бірімен тығыз байланысты.

 Жоғарыда келтірілгеннен бағалау мәде- ниеттің аксиологиялық категориясы ретін- де бағалық қатынастың біртұтастығын білді- ретінін көруге болады. Субъектіге объек- тінің оңтайлы және кері маңыздылығын анықтап, құндылық құрылымына оның бі- рінші сатысы және негізі ретінде енеді.

 Сонымен, құндылықтың мәнді және тиіс- ті ережесі немесе идеалы ретінде мүдденің объектісі ретіндегі әр түрлі анықтамалар, артықшылықтар және бағалаулар құнды- лықтың біртұтас құрылымына кіреді және болып жатқан оқиғаға сәйкес тиісті мағы- нада мәдениетте көрініс табады. Мәдениет құндылығының негізгі маңызды мәселесі – оның үдемелі қатарын, яғни иерархиялы анықтамасы болып табылады.

 Құндылықтыр қатарының анықтамалық қажеттігі адам өмірі мен мәселелерінің сәй- кестігінен туындайды. Әсіресе, бұл аралық тарихта, жаңа заманғы кезеңде пайда бол- ған құндылықтарды қайта қарау барысында өте маңызды.

 Ғылыми әдебиетте және қолданылатын көптеген терминдерде олар әр түрлі. Кей жағдайда мағыналары жағынан қарсы

келеді және де олар түбірі жағынан мәде- ниеттануға қатысы бар (мәдениет, құры- лым, құндылық иерархиясы). Ғылыми із- деністер отандық ойшылдар мен шетелдік ойшылдардың ғылыми ізденістерінің арқа- сында бұл ұғымның мазмұнын және құнды- лықтың мағынасын осы мәдениет туралы және оның құрылымы туралы ұғымды маз- мұндауға рұқсат етілді.

 Құндылықтың адам өміріне қатыстылы- ғы байланыстылығын қарастыруда ашылуы мүмкін, оларсыз құндылықтар мағынасын жоғалтады. Көптеген авторлар, оның ішін- де Г.П.Выжлецов құндылық дегеніміз – қайталамалы шарт және адамның мәң- гілікпен кездесер орны деп белгілейді. Құн- дылық бұл өз мағынасында өзінің тегінің сапасында мәңгілікке деген бастапқы ма- ғынасы болып табылады. Егер құндылық шын мағынасында адам мен тұрмыс ара- сындағы делдал болып табылса, демек жо- ғары мағынасында құндылықтар бұл иерар- хиялық баспалдақпен адамның жоғары көтерілуіне мүмкіндік. Бұндай жоғары кө- терілуді мәдениет пен біртұтас қоғамдағы шынайы прогресс деп айтуға болады. Ав- тор бұл мәселе төңірегінде көптеген жұ- мыстарды талдайды. Аксиологиялық құн- дылықтармен абсолюттік релятивизмді жеңу дегенмен, білім барлық құндылықтар қатысты және субьтективті Шеллердің ие-

рархиялығын мойындай отырып, «жағым- ды, жағымсыз» және оларды: сезімдік, өмір- лік, рухани, моральдық, құқықтық және т.б. жіктеу осы принцип бойынша жүр- гізіледі. Құндылықтар иерархиясын қа- лыптастыруда әлеуметтік функциядан және оның ішкі көрінісіндегі ішкі шарттарымен емес, сыртқы мазмұны мен құндылық- тың бүтін құрылымынан шығу керек деген ойға келді. Оның әрбір мазмұнынан эле- ментті обьектіні алып жүрушілік, мәнділік, қалыптылық және идеал шығады. Құн- дылықтар мәдениет әлемінде өмір сүреді, ажарланады. Бұл сөзсіз адамның жемісі. Сондықтан өз кезегінде құндылықтар адам- ға тәуелді. Құндылықтар иерархиясы әр- түрлі әлеуметтік, құқықтық, моральдық, діни жүйе және кластық, этникалық және ұлттық және адамзаттың әртүрлі тегінде іске асатындығын адамзаттың мәдени тари- хы растайды.

«Құндылық» – идеялар жиынтығы, со-

циологиялық зерттеулер төңірегінде жа- зылған жұмыстар мәдениеттің құнды- лық аспектілерінде қаралған, алдыңғы тәжірибеде қолданылуымен кезектесу- лік сатысын таңдауда, әлеуметтік пси- хологиялық білімде амал және іс-әре- кеттің әдісі ретінде әлеуметтік-мәдени қа- тынастарды тасымалдау шартында оның маңызы мен мәні көрсетілген, идеология

мағынасын құптағанда арнаулы мақсат пен тапсырма негізге алынады.

 «Өзіндегінің барлығын ауыстырып, өзіңе барлығын бағындыр» идеясын құн- дылықтармен ауыстыру қажет, құндылық бағдарларымен қоғамдық мәдениет құн- дылықтарын кесіп алу белгіленеді. Мә- дениеттің деңгейі адамзат құндылықта- рының жүйесімен анықталады және құн- дылық бағдарының құрылымы, адамның әртүрлі материалдық, саяси және басқа да құндылықтармен қатысы белгіленеді. Осы зерттеу барысында, негізгі құндылық бағ- дары және оның ислам құндылықтарымен ара қатынасын анықтау жүргізілді. Бұдан шығатыны, «жанұя құру», «адамға қайы- рымдылық жасау», «салауатты болу» т.б. өмірлік қажеттіліктерді қазақстандық рес- понденттер терминдік құндылықтар қата- рына қосты. Терминдіктен басқа, жалпы иерархиялық құндылықтардың өз ішінде мәртебелі құндылықтар бөлінеді, ол әлеу- меттік мәртебе ұғымына қатысты. «Мәртебелі жұмыс иелену», «жоғары айлық алу» т.б. Жалпы құндылықтар жүйесінде рухани құндылықтар басым болып табылады, оған әділдік, білімділік, өзіңнің жеке сезіміңді сақтау, ар және басқалары енеді. Жоғарыда айтылған барлық болжамдар, грузин философы Н.З.Чавчавадзенің ойымен сәйкес келеді, иерархиялық құндылықтардың түп

мәнінде «әрбір жоғарғы қатар төмендегісінен маңызды, құнды болып келетін, ал барлық қатардың құндылығы ең жоғарғы сатының құндылығымен анықталатын өрлеу қатарын құрайды» [91, с. 25]

 Құндылықтар қатарын реттегенде 3 негіз- гі принцип бойынша бөлінеді.

•  Басқаларын екінші орынға қойған- да, иерархиялауға немесе құндылық доми- нантын бөлуге негізделген. Құдай, Билік, Байлық, Адам, Прогресс, Демократия және т.б. әртүрлі мәдени жүйелер мен орталарда бұл басымды орын алады.
•  Құндылықтарды әртүрлі салада қыз- меті жөнінен бөледі. Мысалы, тәжірибелі жұмыстың рационалдығы, музыка, дұға, ойын, көңіл көтеру яғни рухани жоғары шығарумен ауысуы мүмкін.
•  Құндылықтарды әртүрлі әлеуметтік жік арқылы бөлу. Егер саяси элита үшін басты құндылық билік боп табылса, ал дни элита үшін – моральдық құндылықтар, ал интеллектуалды элита үшін – білім басты құндылық болып табылады. Дұрыс құрыл- ған қоғам бұл барлық құндылықтарды іске асыруды реттеу компоненттеріне зәру, яғни қай құндылық маңызды екенін қарастыру жөніндегі қайшылықты шешетіні сөзсіз [94, с. 46].

 Шынында, қоғамда немесе жеткілікті құндылықтың қандай маңызды орын ала-

тыны оның құнды басымдылық есебімен болашақты болжауға болмайды, мәдениет құрайтын барлық элементтер «сапа» анық- тамасын иемденеді, яғни мәдени дамуда және мәдени қажеттілік деңгейіне үлкен потенциалды әсер етеді. Сонымен, құн- дылық және құндылықтар иерархиясы қо- ғамдық мәдениеттің даму векторын анық- тайды және сол себепті қоғамда құнды бо- лып табылады, мәдениеттің деңгейінде қандай құнды басымдылық мемлекеттің тұ- рақты сақталуына және дамуына көп көңіл бөлетіндігін де анықтайды.

Құндылықтардың қазіргі заманғы иерар-

хиясын қалыптастыруда Г.П.Выжлецовтың тұжырымдамасы бойынша «құндылық- тың ішкі мазмұны мен тұтас құрылымы- нан шығып, әлеуметтік функция мен оның көрінісінің ішкі жағдайын анықтап алу керек [92, с. 74]. Оның әр мазмұнды элемен- ті – объект алып-жүруші, мән-мағыналық, норма және идеал – жеке құндылық ретінде көрініс тауып, негізгі мәдениеттің деңгейіне сай қалыпқа келеді. Сонымен бірге, жоғар- ғы құндылық, яғни сәйкес мәдениеттің сәйкес түрін анықтайтын, әр деңгейге қол жетерлік жүзеге асыру болып табылады. Бұл шеңбер әрбір жоғарғы рухани құндылық енген деңгейімен орнатылады. Бір сөзбен анықтағанда, мәдениет адамдану мен рух- тандыру арасындағы қатынасқа сәйкес

деңгейімен анықталады. Идеал деңгейінде рухани құндылықтар қызметтеледі, сенім, махаббат және әдемілік сияқты жоғарғы құндылықтар мен өнегеліктер түрін қалып- тастырады. Идеал құндылықтары адам- зат байланысы мен ара қатынасының бар- лық деңгейінде көрінеді. Әлеуметтік, мо- ральдық экономикалық құндылықтары құ- қық, саясат, экономика және мәдениеттің сәйкестік деңгейінде қалыптасқан әрекет- тесулер деңгейінде шектеледі.

 Г.П. Выжлецов жазғандай, өнегелік пен моральды қосатын жоғары құндылық қайырымдылық болып табылады. Г.П.Выж- лецовтың ойына сүйенсек, қайырымды- лық және өнегелік құндылықтарды көрсе- тетін моральды мәдениет және мораль төңірегіндегі мәдениеттің негізі ретінде қарастырады. Өнегелік мәдениеттің иерар- хиялық сатысы жоғары құндылық сапасын- да моральға әділдікті таңады, мораль адам- зат салтының болашақ нормалар жиынты- ғы болып табылады, сондықтан нормалар, құқықтық мәдениеттің негізі мен мақсаты болып саналады. Басқа құндылықтардың шегін былай тыныстыруға болады, яғни қоғамдық өмірдің әрбір жеке бөлігіндегі негізгі анықтамалық мағыналар иеленеді және құндылық иерархиясы әрбір адам өмірінің сферасында әртүрлі көрінеді. Осы саламен жоғарғы құндылық дегенге жету

және қымбат көру, бұл салада айналысатын адамдар үшін үлкен мағына береді. Саяси мәдениет халықтың еркіндігін қамтамасыз етпесе көздеген деңгейіне жеткізе алмай- ды және сол себепті, саяси мәдениеттегі иерархиялық сатысында жоғары құнды- лық болып, билік пен халық еркіндігінен шыққан әлем болып табылады.

 Құндылықтар нормативтіліктің меха- низмі ғана болып қана қоймайды. Олар адамның әлемді тануында өткеннің мән жүйесін қайтадан қалыптастырады.

 Сонымен, құндылықтың ішкі тұтас құн- дылық мазмұны мәдениеттің түрі мен дең- гейін қалыптастыруға қабілеттенеді, құн- дылықтың иерархиялық сатысы мен ма- ғынасы деңгейіне барып тіреледі. Қаты- нас пен мәдениеттің деңгейінде қалыптас- қан, құндылық құрылымының ішкі маз- мұнында құндылық иерархиясын жинақ- тап бекітуге болады. Үйлесімі бойынша құндылықтарды бөлу туралы және оның қоғамдық өмірдің әртүрлі аумағынан шы- ғатын мәдениет құндылықтың рөлі мен жіктелуін бөлу В.П.Тугариновтың ұсыны- сы болатын. Адамдардың түрлі мінездеріне, іс-әрекеттеріне қатысты қоғамдық өмір үш аумаққа бөлінеді:

• Материалдық құндылықтар тобы –

материалдық өнеркәсіп пен оған байланыс- ты адам әс-әрекеттерінің пәні, заттылық

және т.б. қайта қалыптастыру барысында туындаған пәндер жатады.

•  Әлеуметтік-саяси құндылықтар тобы – билік үшін таласта өзіндік қоғам өміріндегі форманы қайта бейімдеу немесе қорғау бұл топтың мақсаты болып табылады.
•  Рухани құндылықтар тобы – бұл іс- әрекеттің табиғаты мен мазмұны жоғалған дене күшімен тұжырымдалмайды, адам- дарға берілетін күшпен тұжырымдалмай- ды. Бұл құндылықтардың адамдардың тұр- мысымен байланысты қатысын ескеретін болсақ, оны әлеуметтік құндылықтар то- бына жатқызуымызға болады. Бұл үш топ та кеңінен талданатын болса, олар әлеуметтік өмірді бейнелейді. Өмірлік іс әрекетте қолданылатын материалдық құн- дылықтарға техника, тұрмыстық заттар, ақшамен қамтамасыздандыру және басқа да өндірістік заттар жатады [89, с. 8].

Жоғарыда атап өткен мәдениет құнды-

лықтары қоғамдық өмірдің ажырамас бө- лігі болып табылады. Әрбір құндылықтар тобы жалпы құндылықтар иерархиясын- да өзіндік орын алады. Барлық құндылық- тар тобын жеке-жеке ежіктеп отырмай, бірден мұсылмандық құндылықтармен іш- кі байланысы берік болып табылатын мо- ральдық құндылықтардың мазмұнын ашып көрсетейік, өйткені олар біздің зерттеу мақ- саттарына сай келеді.

 Қайырымдылық тек жақсы мағынаға ие. Өмірде адамдар жақсылық жасауға ұмтылады және армандайды, өздеріне де жақсылық жасауын тілейді, барлығы жақсылық арқылы жүзеге асады. Қайы- рымдылық кез келген қоғамның тұрақты- лық және шыдамдылық кепілі болып та- былады. Қайырымды қарым-қатынас адам- дарды табысқа, шығармашылыққа итер- мелейді.

 Игілік өмірді сақтау мен бекітудің рақаты болып сипатталады. Спиноза үшін өмірін сақтап қалу ол адам қуаты түрінде түбінде кім болды соған жету. Спиноза бойын- ша, адам періштеге айналғанда өзінің өмір сүруін тоқтатар еді немесе «әрбір зат өзінің табиғатында болғандықтан, өз кейпінде өмір сүруі тиіс. [95, с. 3-5]. Игілік – адамның өз күштерін игілік істерімен бекітуі бойынша жетілдіру.

 Борыш – тұлғаның жоғарғы өнегелік жауапкершілігін сезінуін сипаттайтын, оның ішкі жетістігіне айналған түсінік. Борыш жоғарғы өнегелік міндет. Бұл мо- ральдық және басқа да құндылықтарға же- ту және сақтау үшін мәжбүрлеусіз өзін ер- кін мақсатқа бағындыру. Мысалы, қызмет талабы бойынша адамдарды құтқару, немесе өзінің ер ретінде борышын атқару, адам- дық ары бойынша қандай ащы не жағымды болмасын шындықты айту және т.б.

 Адамзат қатынасында күшті әсер ететін факторларының бірі ретінде махаббат маңызды рөл атқарады. Құқықтық, діни және моральдық нормалар жүйесі арқылы қарым-қатынастарды реттейтін пәні бол- ған және болмақ. Әлеуметтік мәдени жүйенің маңызды міндеттері махаббатты реттеу болып табылады, сол арқылы оны әлеуметтік шеңберге енгізу, оның нор- мативті прнциптерді бұзатын аффектілі жағын шектеп отырады. Сонымен қоса, әр- бір қоғам белгілі бір салалар мен формалар- да махаббат қатынастарына аксиология- лық форма беру арқылы культке айналды- рып отырған. Махаббатқа қатысты Эрих Фром былай деген: «Махаббат – жоғары- дан күштелетін немесе адамға міндеттелген борыш емес, жоғарғы күш те емес: ол өзінің күші, сол арқылы ол әлеммен жақындасады және оны шынымен де өзіне жақын етеді». [93, с. 457]. Оның айтқаны дұрыс емес пе, өйткені махаббат түсінігі адамсыз өзіндік түсінікке, мәнге ие бола алмайды. Осылай мысалы ананың балаға деген махаббаты өмірдің толыққандығын, ана бақытын қа- нағаттандыру мақсатында ұлы құндылық болып табылды. Бірақ ақылға бағынбайтын махаббат, ессіз және соқыр сезімге айнал- са, тек қоғамның қажеттіліктерімен қатар жетілген адамды, азаматты тәрбиелеуде ан- тиқұндылыққа айналмақ, сонымен қатар,

ана үшін асыра еркелеп өткен баласы кейін өсе келе өз кәрі анасына қарамай кетуі де мүмкін. Сонымен, астыртын ойсыз әрі дана махаббат дене, ақылдылық және өнегелік денсаулыққа қажет өмірлік күш болып табылады .

 Намыстың адамды сипаттайтын қасиет- тер ретінде маңызы зор. Адамның өзінің алдындағы жоғарғы жауапкершілігі оның намысында көрініс табады. Намыстың құн- дылығы мен оны сақтаудың қажеттілігі туралы: «намысыңды жастайыңнан, көйле- гіңді жаңалығынан сақта» деп айтқан және бекерге айтпаған. Сол себепті адамның на- мысы мықты болса, оның ұқыпты, жаман ойынсыз екендігін және қиын жағдайда оған арқа сүйеуге болатындығын көрсетеді. Намыс пен адамдық қасиеті – бұлар өзара байланысқан екі ұғым, екеуі бірін-бірі то- лықтырып, мағыналарын кеңінен ашып тұрады. Намыстың жоқтығы тек барлы- ғын алаңдатып қоймайды, сонымен қатар, олардан сатқындық, алдау, араздық, ақыр соңында қоғамда қауіпті адам пайда болуы мүмкін. Бұл тұлғаның ішкі мәдениетін, өзіне қатынасын сипаттайтын белгі болып табылады.

Ол әлеуметтік-әдептік категория ретінде

дәстүрлі құқықтық мәдениет принциптері бойынша қалыптасқан, құндылық санасын анықтайтын,адамөмірінқамтамсызетуүшін

қажетті жағдайларды қалыптастыратын, өзара қоқамдық қатынаста өзі үшін жа- уапкершіліктің көрінісі. Әділеттілік өнеге- ліктің негізі болып табылады. Өз заманын- да Абай атамыз «әділеттілігі жоқ адамда, намыс та жоқ» деп дөп басып айтқан.

 Ар адамдардың өзара қатынастарында олардың қасиеттерін, әлеуметтік-мәдени кеңістікте адамның өз істері үшін жауап- кершілік сезімін анықтайтын категория бо- лып табылады. Мына бір нәрсені есте сақ- тау керек: «адам болып тумайды, тек адам болуға талпыну керек», осы қасиет қандай да бір адамды анықтайды. Егер Ницше, таза емес ар-ұжданның сыншысы ретінде негізгі ұжданды өзін-өзі мойындату, өзінің

«меніне» иә дегізу қасиетінде көрсетсе, М.Шелер ұжданды ойға емес, сезімге негіз- деп бағалайды. Ал белгілі ғалым, қоғам- дық дамудың психологиялық және әлеу- меттік факторларының әсерлесуін зерт- теген Э.Фромм «ұждан әрекетті тиімді реттеуші» деп көрсетеді [93, с. 457]. Соны- мен, біз көрсеткен әрбір құндылық кате- гориясы өзіндік мән- мағынаға ие, субъек- таралық қарым-қатынаста өзіндік мәнмен адамдардың қатынасына сапалық сипат бе- ріп, адамдар мәдениетінің өлшемі болыып табылады.

В.П.Тугаринов пен Б.С.Ерасовтың ұсын-

ған құндылықтар жіктелуінің сараптамасы

олардың әрекет пен құндылықтардың өзара ықпалдасу мәселелерін қарастырғанда жә- не адамның қоғамның даму динамикасымен шектелген, әрекетті және тәуелді мәдени регуляцияға негізделген өз әрекетіне қа- тысына байланысты көзқарастарының ор- тақтығы анықталады. Адамзат іс-әрекеті- нің мәдени реттелуі құндылықтар жүйесі арқылы жүзеге асатындығын көрсетеді. Құндылықтар қоғам мен адамдарға жақсы- лық пен жамандықты, мінсіздік пен қалып- сыз күйді, ақиқат пен адасушылықты, сұ- лулық пен ұсқынсыздықты, рұқсат етілген және тыйым салынған нәрсені ажыратуға көмектеседі.

Көптеген зерттеушілердің пікірі бойын-

ша, қоғамдық құндылық санасын қалыптас- тыру қазіргі замандағы маңызды, мәдениет- тің дамуына әсер ететін әрі оны құндылық- ты бағыттаушы аксиологиялық мәселе. Бұл мәселе жалпы құндылықтарды сақтаудан және мәдени тарихи құндылықтарға қа- тынаспен қанағаттанбаушылықтан, құн- дылықтарды рухани-өнегелік негіздеуден туындаған.

 Әлемді құндылықтар арқылы қабылдай- тын құндылық сананың сипатты белгілері, категориялары жайында Н.З.Чавчавадзенің

«Мәдениет және құндылықтар» еңбегінде айтылады. Құндылықты сана әлемге деген субъектілі-шығармашылық қатынаспен,

оның түрленуімен тығыз байланыста, ол әлемді субъект-жаратушының жаратқан дү- ниесіарқылыкөреді.Чавчавадзеқұндылықты сананың еркшеліктерін ашып көрсететін шығармашылық әрекеттің спецификасының сараптамасына көңілін бөледі. «Адам әрекеті себепті-шартталғанымен қатар, мақсатты бағытталған сипатқа ие, әлемді осы әрекет субъектісінің көзқарасымен қарастыратын сананы телеологиялық деп сипаттаса болады, өйткені ол өз пәні жайындағы құрал мен мақсат категория тұрғысынан қарастырады [91, с. 35]

Қазіргі ассимиляция мен этникалық топ-

тастыру үрдістерінің көптігі құндылық мә- селелерін шешуде жаңа міндеттер мен тә- сілдердің өзгеруін талап етеді Біздің мем- лекеттеріміз арасындағы мәдени қатынас- тарға қажеттілігі, мәдениетаралық сабақ- тастық пен мәдениет жетістіктері сияқты сақталуда және жаңа құндылық бағдарла- ры бекітілуде.

 Қазіргі заманғы мемлекеттік басымды- лықтардың құрылу шарттарында және жаһандану үрдісіне қатыстылығы қазақ- стандық сананың құрылуы мен дамуына әсер етпеуі мүмкін емес, олар мәдени және рухани құндылықты бағдарға негізделген оңтайлы ұстанымдарға бағытталуы тиіс. Құндылық түсінігінің қалыптасуы және құндылыққа баға беру құндылық туралы

санасыз, моральдылық сияқты мүмкін емес, яғни өнегелік сана, қоршаған ортада тұ- тынушылық қатынасты қалыптастырады, материалдық құндылықтар басқалардан жоғары тұратын, тіпті кейде адамзат өмі- рінде осы мәселелердің шешімін іздеуде құндылықты деген бағдардың жоқтығы. Бұл мәселелер адамзат баласының өміріне басты құндылық болғандықтан, үлкен қауіп қатер төндіреді. Бүгінгі күні қоғам зұлымдықтың түрлі көріністерінің қате- ріне ұшырап отыр, мұның себебі ішкі мә- дени бірліктің жоқтығы және қоғамдық санада моральдық құндылықтардан гөрі материалдық құндылықтар басым екен- дігі көрінеді. Жаһандық мәселені шешу^- дің нақты екі бағытын көрсетуге болады: біріншіден, бар құндылықтардың әмбебап және сапалы бағасын шығаратын жаңа фи- лософиялық негіздемелер жүйесін жасай- тын аксиолог мамандар тарапынан белсен- ді шығармашылық болу керек; екіншіден, өзінің терең ішкі реакциясы негізінде, өзі- нің «ұждан түйсігін» қолдана отырып, әрбір саналы адам өзі бөліп қарастырып отырған табиғи және жасанды жақтарын ажыратуға қабілетті.

Құндылық – адамзат пайда болғаннан

бері ұрпақты ізгі ниетте тәрбиелеуде наси- хатталатын әдептік категориялар болып табылады. С.Е. Нұрмұратов өз зерттеуле-

рінде құндылықтарды рухани өндіріс өні- мінің нәтижесі, қоғамдық сананың эле- менті ретінде қарастырады. Сонымен қа- тар, құндылықтарды адам өмірінің мән- ділігін, бағыт-бағдарын анықтаушы руха- ни күш деп атайды және әлеуметтік прак- тикадағы субъектаралық, адамаралық қа- тынастарды реттеуші рухани мәнділік деп тұжырымдаған [83, 123 б.].

 Философиялық зерттеулерде құндылық- тар жүйесі және олардың құрылымы жө- нінде әр түрлі көзқарастар қалыптасқан. Әлемдегі құбылыстарға адамның құнды- лықтық қатынасы екі түрлі формада –

«нәрселік құндылықтар» және «субъек- тілік құндылықтар» түрінде көрініс бере- ді. Әлемнің көп түрлі құрылымы «нәрсе- лік құндылықтар» түрінде сипатталады. Оларға адамды қоршаған табиғи орта және өз қолымен жасаған туындылары, яғни материалдық және рухани құндылықтар жатқызылады. Ал, субъектілік құнды- лықтарға әр түрлі нормаларды танытатын принциптер, рәміздер, ұстанымдар, талап- тар, бағалаулар, шектеулер, ділдік ерекше- ліктер жатқызылған [96, с. 306]. Сонымен қатар, философиялық әдебиеттерде құнды- лықтар қолданыс аясына қарай мақсат құн- дылықтар, абсолютті, инструменталды, ма- териалды, рухани, оң, теріс сипатты құн- дылықтар болып жіктеледі.

 Отандық мәдени антропологиялық мек- тепте мәдениет аксиологиясын зерттеу мәсе- лелеріне Г.К.Әбдіғалиеваның «Мәдениет философиясындағы аксиологиялық дис- курс» түрінде жазылған еңбегі арналған. Бұл еңбекте құндылықтар мәселесі кең көз- қарастағы қалыпқа сай оның мәдениеттің болмыстық негізі ретінде зерттеледі. Автор, құндылықтар мәселесін талқылауда негіз- гі философиялық әдістерді зерттей келе, олардың теориялық зерделеуін айтып қана қоймай, сонымен қатар бұл феноменнің күрделілігін, жанжақтылығын атап кетіп, оны зерттеудің маңыздылығын және жаңа әдістемелік әдістердің енгізу қажетілігін айқындайды. Қоғамда таңдалған әрі бекітіл- ген идеалдар мен құндылықтар сараптамасы негізінде аксиологиялық категориялардың мән мазмұнының мәдени айырмашылы- ғын көрсете отырып, мәдени-тарихи си- патты екендігін, адамның нақты мәдени шынайылықтағы субъективті-құндылық- ты әлемді сезінуінің қайталанбайтынды- ғын көрсетеді. Г.К.Әбдіғалиева мәдениет- тің құндылық негіздерін қалыптастыру мақсатымен қазақ ойшылдарының мәде- ни философиялық мұраларын зерттей келе, діни-әдептік бағыт олардың шығар- машылықтарын айқындайтын моделі бо- лып табылады деген тұжырымға келеді. Қазақ философиясы мен мәдениетінің

ерекшелігі – ол адамның рухани өрлеуін қарастыру, оның қалыптасқан дүниеге көзқарасының түсініктерін, оның субъек- тивті ішкі толғаныс призмасы арқылы қа- райтындығында екендігін автор атап өтеді. Тұлғаның әлемді мәдени игеру тәсілінде көрініс табатын құндылық аспектілеріне назар аударылған. Солардың бірі адамның өнегелік таңдауына ықпал ететін, дін бо- лып табылады. Құдай мен адам игілік, мейірімділік, қайырымдылық, әділеттілік деген сияқты түсініктерді қамтитын қа- рым-қатынасына сай адамның қасиеттері анықталады. Қоғамдық өмірдің құндылық сипатын анықтайтын адамның ішкі әлемі- нің тірегі ретінде руханилық бекітіледі [97, 95 б.].

Мәдениет философиясы мен тарихы шең-

берінде құндылықтар мәселесінің сарап- тамасы құндылықтар жүйесінің басым- дылығын орнатуға түрлі тарихи кезеңдер және мәдени-тарихи парадигмалардың ауы- суы әсер ететіндігін көрсетеді. Сонымен, құндылық ерекшелігі мәдениеттің құрам- дас бөлігі ретінде құндылық мәдениеттің адами өлшемін, адам болмысының өмір сүру формасына қатыстылығын өз бойында жү- зеге асырады. Ол адамның барлық рухани түрлілігін сезімге, парасатқа және адам еркіне жинақтайтындай. Осы ойлардың негізге ала отырып, құндылық бұл – өмір-

дің сапасын саналы түрде ғана емес, сондай- ақ экзистенциалды сезіну деген тұжырым жасауға болады. Ол қоғамдық сананың адамдық өлшемін тұлғадан, оның ішкі әлемінен өткізіп сипаттайды. Егер идея – бұл болмыстың жеке және қоғамдық өмір- дің жекелеген тұстарына жетуге деген ұмтылыс болса, онда құндылық – бұл тек білім мен ақпарат негізінде емес, соны- мен қатар, адамның өмірлік тәжірибесінен туындайтын тұлғаның әлемге деген қаты- насының әрленген қатынасы.

Енді қасиетті Құран Кәрімдегі құн-

дылықтар жіктеуіне назар аударатын бол- сақ, көңіл қалауымен жасалатын іс-әре- кеттердің бет-пердесі болып табылатын құн- дылықтардың ерекшелігі, олардың қандай жүйеге негізделгендігі назар аударарлық жәйт. Басқаша айтқанда, Құран, адам ба- ласының қимыл-әрекеттерінің құндылық- тарға сай жасалуын қалайды, осы құнды- лықтардың бір-бірімен байланысы қалай? Олардың өз араларында қандай дәрежеде иерархия орнатылуда? – секілді сұрақтар төңірегінде дұрыс жауаптардың берілуін талап етеді.

Осы сұрақтарға Құраннан жауап табу

үшін іскерлік сауаттылық қажет. Тео- логтар бұл мәселелерге жақындау үшін рационалистік жетекшілерден кейін өз көзқарастарына тірек бола алатын Құран

аяттарын дәлел ретінде көрсетеді. Әйтсе де, мұндай мәселелердің тереңнен ашылуы үшін, ең алдымен өзіндік тілдік сипатқа ие Құранның мәтініне және оның ерекшелігі- не көңіл бөлінуі тиіс. Мәтіндік контекстке көңіл бөлу қажет деген пікір, олар Құран- мен бір тұтас болу деген сөз.

 Әйтсе де, Құрандағы аяттарды жете тү- сініп, ұғыну үшін мәтіндік контексті ғана білу жеткіліксіз болатындығы, сондықтан тарихи контексті де жетік білу қажет екен- дігі ескерілуі қажет.

 Құранның аяттарын олардың тарихи кон- текстерін назарға ала отырып, мағыналық қажеттілігін Фазлур Рахман «İslam ve Çağdaşlık «Ислам және өркениет» атты ау- дарылған еңбегінде амал деп көрсетеді [98, 55 б.]. Автордың осы еңбегінде Құран құндылықтарын дәлелдеуге қатысты ай- тылған сөз орамдары, біз үшін бір бағыт- бағдар деп айтуға болар еді. Фазлур Рах- манның осы тақырып аясындағы көзқарас- тарын былайша түйіндеуге болады: Құран пайғамбарымыздың заманындағы әдептілік нормаларына және қоғамдық жағдайлар- ға, әсіресе сол кезеңде сауда-саттықпен айналысқан Мекке халқының қоғамдық мәселелеріне, одан кейін Мединедегі мә- селелерге қатысты Иллаһи жауап деп қарауға болады. Сондай-ақ, мұнда қам- тылған мәселелер: адам баласының өмір

сүрудегі мінез-құлық қағидалары, діни және қоғамдық жағдайы бойынша қарас- тырылған. Мұндағы түсініктемелер жеке жағдайларға қатысты жауаптар ретінде та- нылумен қатар, ашық немесе құпия Илла- һи өкімдердің хикметтерін де қамтиды. Мінеки, осындай жеке-жеке жәйттардан бастап, олардың жалпы құндылықтарына, принциптеріне қол жеткізуге және оларды бір жүйеге келтіруге болады.

 Ол үшін құндылық ұғымын, құндылық жүйелерін – адам баласының қимыл қаты- настары мен құндылықтың тілдік танымы тұрғысынан анықтау қажеттігі туындайды. Осы қажеттілік негізінде ең алдымен зікір- ге қатысты тақырыптар қарастырылады. Құндылықтың тілдік танымын анықтау, Құран мәтінінен құндылықты дәлелдеп шығу методологиялық тұрғыдан зерттеуді қажет етеді. Құранды дәлелдеуге бағыт- талған зерттеулердің көбі әдеттегідей мұ- сылман құқығымен байланысты еңбек- термен шектеліп қалған. Ал, біздің зерт- теуіміздің негізгі нысаны – мәтіннің ішінен «құндылықты» дәлелдеп шығу бол- ғандықтан, ең бірінші құндылықтың тіл- дік танымын, тілдік ұғымын, сондай-ақ, құндылық сөзінің қолданыс ерекшелігіне тоқталып өтсек артық болмас еді. Бұл тіл білімінің прагматикалық саласымен тіке- лей қатысты. Осы көзқарасқа негіз ретінде,

мұсылман ғалымдары Ибн Фарис және Әс- Сәккәкидің пікірлерін ұсынуға болады Ибн Фарис «» атты еңбегінде [99, 188 б.] сөздің он түрін көрсетеді. Олар: хабар, бұйрық, тыйым, дұға, қалау, сөгіс, ұрысу, тілеу және ұнату. Ал Әс-Сәккәки болса,

« » атты еңбегінде [100, 163 б.] сөзді алдымен хабар және талап деп екіге бөліп: тілек, сұрақ, бұйрық, тыйым және тілек деген тақырыпшаларға бөліп зерттейді. Осы мәліметтер негізінде құндылықтың тілдік танымын анықтауға болады.

 Құндылық ұғымын анықтау үшін, ең ал- дымен құндылық сөзінің тілдік қолданыс ерекшелігіне тоқталып өтсек орынды болар еді.

 Ғалым Франкеана құндылық сөзінің ағылшынша баламасы «value» сөзінің бір нәрсенің құнын білдіреді десе, «valua- tion» сол нәрсенің құндылығын бағалау мағынасын білдіреді дейді. Автор, value сөзінің экономика әлемінде немесе осыған ұқсас ұғымдарда қолданылатынын айта келе, осы қолданыс негізінде осы сөз, бір заттың әдемілігін, дұрыстығын, сенімді- лігін, жақсылығын білдіретін мағынада қолданылмайтындығын айтқан. Кең мағы- налық қолданыс аясы алдымен экономика ғылымы немесе саяси-экономикалық ғы- лымдарымен байланысты екендігін тілге тиек етеді [101, 229 б.].

 Қазіргі түрік тіліндегі құндылық сөзінің техникалық мағынада қолданылатынын айтуға болады. Осы сөздің мағынасын терең ұғыну үшін, алдымен сөздің түбіріне көңіл аударайық: (değ) етістігі тақау, тию мағы- насын, яғни бір заттың басқа бір затқа жа- насуын білдіреді. Осы негізгі мағына, бару, ұстау, соғу, үйлесу, кездейсоқ келу сияқты деректі мағынадағы сөздердің тууына себеп болады. (Мысалы, мына кітапты4 yyны осыншалыyты аyша тyрады) [102, 41 б.].

Күнделікті ауызекі тілдегі сауда-саттық

әлемінде белсенді қолданылатын түрік ті- ліндегі (değ) тию етістігінен, (değer) құн- дылық зат есімі жасалса, (değer) құндылық сөзіне түрік тіліндегі -Li(ли) жұрнағы жал- ғану арқылы (değerli) құнды, (қадірлі) сын есімі жасалған. Мысалы, değerli kitap (yyн- ды кітап). Құндылық (değer) сөзінен тү- рік тілінде құндану (değerlenmek) етістігі туындаса, осы құндану (değerlenmek) өнім- сіз етістігінен, бағалау (değerlendirmek) өнімді етістігі жасалған. Қазіргі түрік тілін- де бағалау (değerlendirmek) етістігі ауызекі тілде екі мағынада қолданылады. Олар:

• Белгілі бір жасалған жұмысқа немесе

іс әрекетке баға беру;

•  Бір нәрсені іске асыру, пайдаға жара- ту немесе өнімді жарату болы табылады. Осы көрсетілген екі ұғымның біріншісі құн-

дылық сөзіне мағыналық тұрғысынан жа- қын деуге болады [103, 345 б.].

 «Құндылық» сөзінің жасалу жолдарына жасалған қысқаша талдаудан кейін «құн- дылық» ұғымын анықтау әлдеқайда жеңі- лірек болары сөзсіз.

 Ислам түсінігі бойынша құндылық та- қырыбын бейнелейтін сөздер «хусн және қубх». Қубх пен хусн сөздерінің мағы- налық тұрғысынан үш түрлі қолданыс ерек- шеліктерін көрсетуге болады. Олар:

• •  Бір нәрсенің адам баласының бол- мысына қолайлы немесе керісінше, қайшы, керағар болуы. Жеке мағыналық тұрғыдан қарағанда, адам болмысы бір-бірінен өзге- ше болып келеді. Айталық, жақсы, әдемі, жаман, көріксіз. Сондай-ақ, әділеттілік, тәртіптілік, сыпайылық, әдептілік сияқты жақсы қасиеттерідің бойынан табылуы және де осы қасиеттердің арқасында бір- бірімен жақсы түсінісе алуы адам болмысы- ның, басқа жандылардан айырмашылығын көрсетеді.
  • Бір нәрсенің жақсы, толысқанын не-

месе жаман, кемшілігін, сипаттайды (яғни «әл-хусн»-жақсы, «әл-қубх» – жа- ман). Бұл ұғымдар көбінесе білімділік, көзі ашықтық және қараңғылық, сауатсыздық тақырыптарында белсенді қолданылады. Айталық, оқу-білім адамды жетілдіргені үшін «хусн», қараңғылық, сауатсыздық

адам баласына зарар келтіргені үшін «кубх»

делінеді.

• •  Осы дүниеде мақтанышқа кенелу және кінә артылу, ахиретте алғысқа бөлену және жазаға тартылу сияқты сипатта қол- данылады. Сондықтан осы дүниеде мақ- танышқа кенелген, ахиретте алғысқа бө- ленген «хасан», осы дүниеде кінә артыл- ғанға, ахиретте жазаға тартылғанға «yа- бих» делінеді. Бұл жағдай көбінесе адам- ның жасаған іс-әрекет, қимылдарына бай- ланысты. Осы көрсетілген үш мәселенің үшіншісі исламда әртүрлі көзқарастардың туындауына негіз болған. Мутазилеттердің көзқарасы бойынша, адам баласының бір істі жасауға қақысы болса жақсы, қақы- сы болмаса жаман болып есептеледі. Ал, Ашарилер, алғысқа бөлену мен жазаға тар- тылуға қатысты жақсы мен жаманды Алла- ның әмірімен, бұйрығымен байланыстырады. Олардың ойынша, Алланың бұйрығы жақсылық, тыйым салғандары жамандық болып саналады [103, 116 б.], [104, 615 б.].

Исламда пікірталас тудырған «хусн және

yубх» тақырыбы құндылықтың қалып- тасуында, жалпы осы мәселенің түп-төр- кінінде адам болмысының ақыл-ойы мен иландыру қабілетінің ықпалы бар. Басқаша айтқанда, адам өз болмысында бір нәрсенің құнды немесе құнсыз екендігін ақылымен, сенімімен байқайды [103, 118 б.].

 Батыс ілімінде құндылыққа қатысты әр- түрлі көзқарастардың қалыптасқандығын жоғарыда атап өттік. Тақырыпқа қатысты көзқарастардың алуан түрлілігі адамның әртүрлі бағытта әрекет етуімен байланыс- ты. Мұндай мысалдар құндылықтың қа- лыптасуына жеңілдік емес, адамды түрлі бағытта құндылық тұрғысынан саралауға бағыт- бағдар деп айтуға болады. Осыған байланысты адам баласында құндылық- тың қалыптасуында ықпал етуші төрт фак- тордың болатынын айтуға болады:

• • • адамның физиологиялық құрылысы; 2)

адамның сезімталдық құрылысы; 3) адам- ның қоғамдық ортасы; 4) адамның ақыл- ойға негізделген құрылысы. Осы факторлар бір-бірімен тығыз байланысты.

 Адамның физиологиялық құрылысы мен құндылықтық санаға келсек, тірі жан бол- ғандықтан, адам өзінің тұрмыс-тіршілі- гін жалғастыру үшін мұқтаждығымен қа- нағаттануы керек. Ашыққан кезде жүрек жалғау, шөлдеген кезде су ішу, ұрпағын жалғастыру үшін әйел алу, ауырған кезде дәрі ішу сияқты. Бұл ерекшеліктері жағы- нан адамдар аңдармен пара-пар. Іс-қимыл тұрғысынан қарағанда, бұл мұқтаждықтар ағзаны қанағаттандыратындықтан, ең не- гізгі құндылық болып табылады. Құнды- лықты білдіретін деректі нәрселер тұр- ғысынан қарағанда, тамақ, су, дәрі. Бұ-

лар адам ағзасы үшін аса құнды болып са- налады. Оларды құнды ететін адамның физиологиялық мұқтаждығы. Басқаша айтқанда, адамның физиологиялық қана- ғаттана білуі осы тұрғыдан алғанда ең не- гізгі құндылық болып табылады. Адамдар осындай негізгі қажеттіліктерді ішкі жан- дүниесімен сезінеді.

 Адам биологиялық қажеттіліктерін ішкі сезімдері мен қоздырғыштары арқылы се- зінеді. Мұндай негізгі қажеттіліктерде зат- тық (материалдық) ауруларды түйсінуде физиологиялық құрылыспен байланысты жүйке жүйелерінің рөлі де ерекше. Тікен кіріп кеткенде, қолымызды пышақ кескен- де, біреуден таяқ жеген кездерде ауырып қалған жерлерді сезінгенде ауырудың себе- бі «жаман» сөзімен сипатталады.

 Мұқтаждықты және ауруларды түйсіну- мен қатар, адам физиологиясында негіз- гі мұқтаждықтардың қамтамасыз етілуі- не, заттық ауруларды аластату үшін, оның сыртқы әлемімен байланыс жасап тұ- ратын көмекші сезім мүшелері бар. Бұл сезім мүшелері сыртқы әлемдегі ақпар- ларды ақылға жіберіп тұратын каналдар. Сезім мүшелері арқылы берілетін ақыл- дан тыс әлемдегі заттар ақпар нысаны ре- тінде қабылданады. Осы кезде адамда ол затпен бірге құндылық танымы да пай- да болады. Басқаша айтқанда, түйсік ны-

санының оятқан ынтызарлық сезімі ар- қылы адам құндылықты сезінеді, ал жо- ғырада айтылған құндылық адамның та- биғи болмысында туғаннан қалыптасқан құндылықтары болып табылады.

 Осы жерге дейін айтылғандар теологтар арасында пікірталас тудырған «хусн және yубх» тақырыптарына қатысты берілген бі- рінші түсініктемемен пара-пар.

 Адамның сезімталдығы және құндылық- тық сана туралы айтар болсақ, кейбір адам- ның сыртқы көрінісінің мүлде тартымсыз- дығына қарамастан, ортаға сүйкімді, қа- дірлі болады. Бұл жерде адамның қадірлі болуы дене бітіміндегі ерекшеліктеріне бай- ланысты емес, сезімталдық қасиетімен бай- ланысты болып тұр. Бұл жағдайда, адамның сана-сезімінде сезімдерді алға жылжытып отыратын өз сезімдері болады. Басқаша айтқанда, сүйіспеншілік-жеккөрушілік, қызғаншақтық-мәрттік, күншілдік сияқ- ты сезімдер алға жылжытушы қасиеттер. Бұл деректі сезімдермен қатар, қимыл- әрекеттер де бар. Кейбір қасиеттер мен іс- әрекеттердің құндылығын тану, білу тү- гелдей сезімге байланысты. Сондықтан кейбір біз байқамайтын іс-қимылдарымыз құндылық сезімінің қалыптасуына негіз болады және де әрбір қасиет құнды болып көрінеді. Бұлардың барлығы біздің ішкі дү- ниемізде қалыптасатын жәйттар.

 Адамның қоғамдық ортасы және құнды- лығы турады сөз қозғағанда, әуелі адам қоғамдық ортада өмір сүретіндігін естен шығармау керек. Осы қоғамдық ортаның мәдениеті адамның сана-сезіміне әсер етеді. Адамбаласыіс-әрекеттеріарқылыжаңаәлем құрып, осы әлемінде құрғандарын сырт- қы әлемімен байланыстырып, сана-сезімін бейнелейді. Бұл Қасиетті Құран Кәрімде құндылық деп аталады. Құндылықтар ішкі сана-сезімнің бір формаға келуіне ықпал етеді. Сонымен қатар, адам қоғамдағы құн- дылықтар арқылы субъектіні көріп, осы субъектілердің құндылығына қарай жа- ман мен жақсыны айырады. Адамның қо- ғамдық қатынастары тіл арқылы жүзеге асырылады. Тілмен бірге, мәдениеттің ру- хани бөлшектері болып табылатын мінез- құлық, діни, әдептік құндылықтары, бас- қаша айтқанда, іс-қимыл құндылықтары бейнеленеді.

Адамдардың қимыл-әрекетіне сырттан

бақылап қарағанда, олардың тек тұлғалық әрекеттері байқалады. Осы тұлғалық әре- кеттер, сана-сезімдегі түсінікпен, құнды- лықпен, қарым-қатыныспен бір-бірлері- нен ажыратылады. Осы санадағы түсінік- тер, құндылықтар, қарым-қатынастар тіл арқылы түсіндіріледі. Өлу, қырылу, қай- тыс болу сөздерінің санадан тыс әлемде ат- қаратын қызметтері бірдей, бірақ әртүрлі

кісілердің қабылдау түйсігінің дәрежесіне қарай қолданылады. Сөздердің осылайша құндылық тұрғысынан саралануы, бала кезден бастап өмір сүрген қоғамдық орта- ның ықпал-әсері болып табылады. Аллаһ, пайғамбар, шариғат сияқты сөздерді, діни ортада өсіп-жетілген кісі мен дінге нем- құрайдылық танытқан ортада өскен кісінің қабылдап, ұғынуы екі басқа.

 Демек, түйсіктен тыс әлемде жасау, істеу әрекеттері бар. Бұл әрекеттер сөз шаблон- дарына айналып, мағыналық мәнге ие болады. Сөздердің мазмұны, қоғамдағы әлемдік көзқарасқа ие. Жеке адам өмір сүріп жатқан қоғамда тілмен қатар, сол тілдің мазмұндық құндылығына, тілдің мағыналық ерекшелігіне, тілдік мәнге ие немесе тілдік мәні жоқ қимыл-әрекет құн- дылықтарына яғни, әдептік, діни, әдептілік құндылықтарына ие болады. Адамның ақыл-ойға негізделген бағыты және құн- дылық. Ибн Сина өзінің «Ишарат» атты шығармасында ақыл-ойға негізделген ләз- заттың, сезімдік ләззаттан жоғары екен- дігін айтады. Осыған байланысты адамдар мен жануарларға қатысты мысалдар бе- реді. Кейбір адамдар шахматтан ұтқанда, нарды ойынында жеңіске жеткенде, тамақ жегенде алатын ләззатты таңдайды. Аң аулауда тазының аңды ұстап алып, аш бол- ғанына қарамастан, иесіне әкеліп беруі,

хайуандардың да ішкі сезімге қарағанда сыртқы сезімдік ләззатты таңдайтынын кө- руге болады.

 Ибн Сина құндылық сезімінің қалып- тасуында ақылдың физиологиялық мұқтаж- дықта және сезімдерде маңызды рөлге ие болатынын айтады. Автор, мысалдарында көрсеткендей, шахмат ойыншысы ойын- дағы жеңісін физиологиялық мұқтаждық- тан жоғары бағалап тұр. Бұл жердегі құнды- лық, ойындағы жеңістен алған ләззаттың басқа ләззаттардан жоғары болуында [82, 7-89 бб.] деп түсіндіреміз.

 Кейде адам бір қимыл-әрекеттен ләззат алғанына қарамастан, жағымсыз сезімде болуы мүмкін, ал керісінше кейбір әрекеттен ләззат алмаса да жақсы әсерде болады. Жү- ріс-тұрысын, мінез-құлқын да осы бағытта көрсете алады. Бұл жағдай оның әдепті- лік және діни әрекеттерімен байланысты. Айталық, ішімдік ішуден ләззат алған адам, имандылығы жоғары болғандықтан, оны бұрыс деп деп бағалауы мүмкін. Мұндай жағдай тек қоғамдық мәдениеттіліктен емес, кісінің жеке тұлғалық тәжірибесінің молдығымен байланысты болуы мүмкін. Мысалы, кейбір кісі таңертең ерте тұрудан ләззат алмаса да, ақылға салып, саралай, келе оның дұрыстығын біледі. Демек, жү- ріс-тұрысымызға бағыт-бағдар болатын қимылдық құндылықтарымыз ерік-жіге-

рімізбен тікелей байланысты болса да, оны жүргізетін ақыл-ойымыздың маңызды- лығы жоғары.

 Негізгі құндылықтар – басқа құнды- лықтардың өсуінде ең негізгі қабатын қа- лыптастыратын құндылықтар. Айталық, адамның биологиялық мұқтаждығы негі- зінде пайда болған құндылықтар басқа құн- дылықтардың жүзеге асырылуында негізгі бөліктерді құрайды. Ал жоғарыда аты атал- ған құндылықтар, басқа құндылықтардың дұрыс орындалуы үшін қажет.

 Мақсат құндылықтар – бір мақсатқа ба- ғытталған бірнеше құндылық. Негізгі құндылықтар мен мақсат құндылықтар арасындағы қарым-қатынаста құрал құн- дылықтар мен бөлшек құндылықтарды да көруге болады. Мысалы, намаз оқу, дә- рет алу мақсат құндылық, шүкіршілік құрал құндылық болады. Ал бөлшек құн- дылықтар, бөлшегі бола алған барлық құн- дылықтармен байланысы болғандықтан, құндылық болып табылады. Айталық, сәж- денің құндылығы, намаздың бір бөлӨшегі болғандығында. Жалпы айтқанда, мұқ- таждықтың қанағаттандырылуы үшін мақсаттың болуы, мақсат үшін құралдың болуы, барлығының қажеттілігіне қарай бір бөліктің болуын құндылық деп атай- мыз. Мақсат құндылықтар басқа құн- дылықтардың орындалуы негізінде пайда

болатындықтын, оған сай құрал бола ала- тын құндылықтар, қимыл құндылықтар деп айтылады. Мысалы, ахирет бақытына бөлену мұсылман үшін мақсат, оған себеп болатын құндылықты қимыл құндылық дейміз.

 Құндылықтардың өзара байланысы қан- дай? Адам іс-әрекеттерінің қалыптасуында құндылықтар жүйесінің рөлі мен құнды- лықтар жүйесінің әсері қандай? Зерттеу жұмысымызды әрі қарай осы сұрақтар тө- ңірегінде жалғастыруды жөн санадық. Құндылық жүйесіне қатысты жоғарыда берілген пайымдауларды негізге ала оты- рып, бір-бірімен байланыста болатын құн- дылықтар тұтастықты, бірлікті қалып- тастырады деп айта аламыз. Айталық, құндылықтар жүйесі деп көпше түрде ай- тылған кезде, демек бірден көп құндылық жүйесінің болатынын байқауға болады. Енді құндылықтардың бір-бірімен жүйе қа- лыптастыру ерекшеліктеріне тоқталайық.

Құндылықтардың бір-бірімен көлденең

қатынас жасау негізінде қалыптастырған жүйелері, адамның түйсігіне бірлесу, бірі- гу екпінін түсіреді. Осы бірлесу екпінін түйсікте тірілтіп, жандандыру үшін оларды адамның дене бітіміне ұқсату керек. Адам- ның денесінде әрбір мүшесінің өзіне тән қызметі бар, бірақ бәрі бір-бірімен байла- нысты.

 Құндылықтардың бір-бірімен көлденең қатынасы адамдардың дене мүшелерімен пара-пар. Мәлімет құндылықтары әдеп- тік құндылықтарға әсер етеді. Олар био- логиялық құндылықтарды тежейді, био- логиялық құндылықтар салауатты ойлау- ға, салауатты әдепті іс-қимылдар жасауға ұйытқы болады. Жүйенің салауатты түрде жұмыс жасалуында оны қалыптастырушы элементтердің дәл, дұрыс болуы маңызды. Бір кемшіліктің өзі жүйеде ақаулықтардың орын алауына себепкер болады. Бір-бірімен байланысты құндылықтардың құндылық бола білуі олардың арасында тұтастық және көлденең қатынастардың орнауы себебінен туындайды.

Енді құндылықтардың тік қатынасына

тоқталайық. Тік құндылықтар жүйесі – құндылықтардың бір-бірімен иерархиялық қатынасын білдіреді. Бұл иерархиялық қатынастар өзара ерекшеліктеріне қарай қалыптасады [105, 89 б.].

 Құндылықтар арасындағы иерархиялық қатынасты жеткілікті дәрежеде түсіну үшін оны қабаттардан тұратын пирамидаға ұқсату қажет. Негізгі мақсат ретінде қа- былданған пирамиданың ең жоғарғы шыңы құндылықты қалыптастырады. Басқа құн- дылықтар өзінен төменгі құндылықтар үшін мақсат болса, өзінің қатарындағы құндылықтар үшін құрал болып есептеле-

ді. Ең төменгі құндылықтардың өзі, өзі- мен қатарлас құндылықтармен байланысы болғандықтан, олар да өзінше бір құндылық болып көрінеді. Сонымен қатар, құндылық сипатындағы кейбір құндылықтар өзіндік ерекшелігімен құнды болады.

ІІІ тарау

ЖАҺАНДАНУ ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ МӘДЕНИ ДАМУ АЯСЫ ЖӘНЕ ИСЛАМ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІ

 Ислам діні ақырғы дін, барлық діндердің керек асылдарын бойына жинаған дін, адам баласының даму жолындағы рухани, ғылыми, мәдени жетілген кезіне арнал- ған дін. Пайғамбарымыз Мұхаммед расул (с.а.у) Алла өзінің бір хадисінде: «кімде-кім ғылымды сүйсе және ғылымды сүйсе, жән- натта ол менің көршім болады», – деген.

 Ислам ғылымының үш тірегі бар. Олар: құран аяттарын үйрену, пайғамбардың ха- дистерін білу, қийяс жолы, яғни өлшеу, са- лыстыру. Ол үшеуі біріне-бірі қайшы кел- мей, сәйкес болса ғана – шындық.

 Ислам дінінде ешқандай кемшілік жоқ. Бар мәселе біздің оны дұрыс түсінбеуімізде. Ислам әлемінің өз кемеліне келмей, көштен кенже қалып, тоқырауы дінге байланысты емес, оның себебі – азған ақыл, зейінсіз жү- рек, түйсіксіз түсініктің салдарынан дін мен түйінді мәселелері көп қазіргі өміріміз- дің өзара үйлесімін терең түсіне алмауда.

 Ислам дініндегі қазіргі өрбіп отырған сек- талар мәселесінің тарихына жалпы мәдени антропологиялық сипатына жүгіну арқы-

лы, келешек ұрпақты ол індеттен құтқару- дың жолын іздедік. Себебі, нақты ғылыми тұжырымдалған фактілерді білген жастар имандылық жолын табуда адаспайды деген ойдамыз.

 Қазіргі таңда, жаһандық үрдістердің етек алған тұсында, адам тағы ұмыт қалып ба- рады. Осыған орай ислам философиясына оның әмбебаптық құндылықтық жүйесіне деген сұраныс пен ұмтылыс белең алып отыр. Исламның таңқаларлық өміршеңдігі мен мыңжылдықтағы рухани әлемге ық- палының өсе түсуінің себебі ислам поли- центризм мен демократиялылыққа негіз- делген қазіргі дәуірдің негізгі принцип- теріне сай келеді.

 Ислам Шығыс пен Батыстың, дін мен ғы- лымның тиімді диалогына, әріптестігіне, бірлесе жұмыс істеуіне ашық, басқа діни сенімдер мен мәдениет феномендерімен ру- хани қарым-қатынас әрі мәдени-тарихи өзара ықпалдастық жасауға бейім. Исламға төзімсіздік пен фанатизм пиғылдары жат. Сол үшін де ол жер шарының түкпір-түкпі- ріндегі халықтарға жетіп, уақыттың қиын- шылығына қарамастан, әлі күнге дейін өзі- нің теологиялық тұжырымдамаларының бірегейлігі мен өзіндік болмысын сақтап, өз тұғырларын өзгерткен жоқ. Таза ис- ламды бетперде етіп, түбінде жеке мүддені көксейтіндер жетегінде кетуден елімізді

аман-сақтауда діни сауаттылықты дамы- тудың маңызы зор.

 Ислам шын мәнінде адамның мүддесін қорғайды. Сондықтан адамзат мүддесін көздейтін мәдениетті қабылдамауы мүмкін емес. Біз осындай сындарлы көзқарас ұстану арқылы мәдениетіміздің дұрыс бағытта дамуына ықпал ете аламыз. Ендеше, өз ғасырымыздың тыныс-тіршілігінен де, оның озық мәдениетінен де оқшауланбай, мұның бәрі заңды құбылыс екенін түйсініп, қоғам мүддесіне сай тұстарын қабылдап, дұрыс іс-әрекет жасағанымыз абзал.

• •  ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ ИСЛАМ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІНІҢ ӘДЕПТІК

КАТЕГОРИЯЛАРЫ

 Адамдардың дағдыланған құндылық- тары мен әрекеттері бір-бірімен тығыз бай- ланысты. Осыған байланысты адамдардың қуанған, ренжіген сәттерін негізге ала оты- рып, олардың құндылығы жайында сөз қозғауды жөн көріп отырмыз.

 Адам баласы биологиялық болмысы жа- ғынан жануарлармен ұқсас келеді, ал жан- уарлардан рухани болмысымен ерекше- ленеді. Адамзат осы рухани байлығының арқасында өзіне тән мәнді, мағыналы бір әлемде өмір сүреді.

 Адамның биологиялық және рухани бол- мысына негізделген құндылық жүйелері адам баласының ішкі әлемінен өзіне лайық- ты орын тауып, оның мінез-құлқына, жүріс- тұрысына ықпалын тигізеді. Сондықтан адамдар жануарлардан тек биологиялық қоздырғыштарымен ерекшеленіп қана қой- май, ең жоғарғы дәрежеде сана-сезімі ар- қылы қалыптастырған мағыналы әлеміне сүйене отырып әрекет етеді.

 Құндылық жүйесінің қалыптастырған адамның мәнді әлемі мен жүріс-тұрысы ара- сындағы айырмашылығы, кісінің үш түрлі мінез-құлқы арқылы байқалады:

•  Кісінің жеке басына қатысты мінез- құлқы;
•  Кісініңбасқаларменқарым-қатына- сында байқалатын мінез-құлқы;
•  Кісінің болмысынан қалыптасқан мі- нез-құлқы.

 Адамның жеке басына қатысты мінез- құлқын басқаратын биологиялық немесе рухани болмысы. Бұл жерде мәселеге құн- дылық жүйелері тұрғысынан қарағанда, биологиялық негізгі құндылықтар мен адамның рухани болмысы басты назарға алынады. Рухани құндылықтарды орындау- ды өзіне міндет етіп қойған кісі, алдымен негізгі құндылықтарды мұқтаждығымен қанағаттандырады, содан кейін өзі үшін ең маңызды болып табылатын рухани құн-

дылықтарға бағытталады. Қарапайым шарттардың өзінде негізгі құндылықтар- ды құндылық ретінде мойындамайтын кездері де болады. Экономикалық ахуалы тұрақты, күнделікті тұрмысқа қатысты қажеттіліктерін жеңіл жолмен қамтама- сыз ете алатын бір кісінің, білім нәрімен сусындау, парасатты болу, жақсы өнер ада- мы болу, атаққа бөлену сияқты негізгі руха- ни құндылықтарға қол жеткізу мүмкін- дігі, мүмкіндігі шектеулі, экономикалық жағдайы төмен адаммен салыстырғанда әлдеқайда жоғары. Іс, жұмыс, ақша табу рухани құндылықтардың қалыптасуына демеу болатын құрал құндылықтар болып табылады. Экономикалық жағдайы төмен адамның сана-сезімі көбінесе негізгі құн- дылықтардың орындалуына кері әсерін тигізеді. Рухани құндылықтарды жоғары құндылық ретінде қабылдағанымен, не- гізгі құндылықтардан асып шыға алма- ғандықтан, оларды жүзеге асыра алмайды [106, 114 б.].

Негізгі құндылықтарды өмірдің мәні

деп санайтын адам, экономикалық жағ- дайының өте жоғары болғанына қара- мастан, рухани құндылыққа аз көңіл бөл- гендіктен, биологиялық болмысы арқылы ләззат алғанмен тең болады. Ақша, жұ- мыс, экономикалық жағдайды көтеру осы- ның барлығы физиологиялық ләззатты се-

зінуге арналған құрал құндылықтар сияқ- ты көрінеді. Әдептік, кәсіби, ғылыми, экономикалық, құқықтық, діни, өнер т.б. құндылықтарды бойына сіңірген бір адам- ның мінез-құлқы, жүріс тұрысы да осы құндылықтарға бағыныштылығымен ба- ғаланады. Бұндай адам әдептік құндылық- тарға тәуелді болғаны үшін кәсіби құн- дылықтарды бойына сіңіруде күш жұмсайды, шынымен бұл жолды құндылық деп тани білсе, ғылымның соңына түседі, құқыққа зиян келтірмеуге тырысады, өнерге мән бе- реді, сенім артқан дінін сақтау жолында тер төгеді. Осы теориялық құндылықтардың бі- реуі немесе бірнешеуі жетіспеген жағдайда, сөзсіз оған қатысты әрекеттерде ақсап қала- ды. Айталық, дінге сыртқы ерекшелігі жағы- нан мән беріп, әдептік тұрғыдан көңіл бөлме- ген кісінің мінез-құлқында, осы жағдайдың көріністабуыәбденмүмкін.Адамныңнамазды уақытында оқып, шектен тыс ықылас қоюы, бірақ әдептік құндылықтарға немқұрайлы қарап, шарттарды дұрыс орындамауы жо- ғарыда айтылып кеткен құндылық жүйе- сінің теориясына қайшы әрекет. Сол сияқ- ты әдепке, дінге қатты ықылас қоймаса да, құқыққа сый-құрмет көрсететіндер де табылады. Өмірдің бар мәнін өнер деп танып, басқа құндылықтарды мойындамайтындар да арамыздан табылып жатады.

Адамның бәз біреулермен қарым-қатынас

жасау барысында басқа жүйелер де маңыз- ды рөл атқарады. Бұл рөл, әсіресе бойына сіңірген құндылықтар иерархиясындағы ерекшеліктерде байқалады. Адамдар ара- сындағы келіспеушіліктің орын алуының бір себебі, осы ерекшеліктермен тығыз бай- ланысты.

 Ең жоғары құндылықтардың нышаны болып саналатын өмір сияқты негізгі құн- дылықтардан бас тартып, өзін құрбан ете- тіндер де баршылық. Еліміздің тәуелсіз- дігін қорғау, отанын дұшпандардан қор- ғау үшін соғыста жанын құрбан ету құн- дылықтар иерархиясында ең жоғарғы құн- дылықтардың қатарынан көрініс табады.

 Адамның қабылдаған құндылықтары мен іс-қимылдары арасындағы паралель байланыстар оның ішкі әлемінде жан ты- ныштығының орнауына және де сырт көз- дің сұқ көздерінен сақтануына жол ашады.

 Құндылықтар мен іс-қимылдар арасын- дағы байланысқа қатысты, мысалдар ретін- де көрсетілген құндылықтардың жеке жағ- дайларда жүзеге асырылуы қалай? – деген сияқты сұрақтар түйсікке біраз күш түсі- реді. Мысалы, ақшаны жұмсау үшін қан- дай жағдайда жомарт, қандай жағдайда мейірімді, сараң болу керек? Құндылық- тар бұл жағдайды қалай реттейді? Осы мә- селелер аясында Аристотельдің ізгілік, мейірімділікке қатысты пікірін негізге

алуға болады. Аристотельдің пікірінше, із- гіліктің екі түрі бар:

• Ой-сана ізгілігі;
• Мінез ізгілігі.

 Ғұлама, түсіністік және жан-жақтылық бұлар ой-сана ізгілігі; жомарттық, үнем- шілдік – мінез-құлық ізгілігіне жатады. Осы құндылықтың ізгілік бола білуі үшін ол өмір бойы үздіксіз практикада қолданылуы тиіс.

 Әдептік құндылықтарды ғана бойына сі- ңіру, жақсы адам болу үшін жеткіліксіз. Ең маңызды нәрсе дұрыс пен бұрысты айы- ра біліп ізгілікті іс атқара білу. Айталық, олимпиадаларда құрметке бөленіп, абырой- лары артып жатады, ол жерде ең әдемі және ең күштілер емес, жарысқандар (өйткені жеңіске жететіндер солардың ішінен шы- ғады), сол сияқты өмірде де іс-әрекет жаса- ғандары үшін, абыройға, мақтауға кенел- гендер де баршылық.

 Адам ерік-жігерінің арқасында алдына мақсат қояды, жақсы ақыл, саналы түйсік алға қойған мақсаттың орындалуына мүм- кіндік туғызады. Сондай-ақ, адамдар әр- дайым жақсылық жасай жүріп, жақсы- лыққа кездеседі. Әрдайым жамандық жа- саған кісі жамандықпен ұшырасады. Біл- гір, білімдар адам, қабілеттілігімен жеке мәселелерде түйсік құндылықтарына және ізгілікке сүйенеді.

 Жасалған жұмыстарға баға берілу мәсе- лесінде адамдардың бойына сіңіп кеткен құндылық жүйелерінің ықпалы бар. Бұны да екі топқа бөліп көрсетеміз:

• •  өзінің құндылық жүйесіне тән баға- лануы;
  •  іс-әрекетті орындаушының құндылық жүйесіне тән бағалануы.

 Баға беруші кісілердің жасаған жұмыс- тарын бірінші таңдауға сай бағалағанда, олардан өзіндік құндылық жүйесіне тән үйлесімділікті іздейді. Оған үйлесімділік танытқандар жақсы, үйлеспегендер жаман болып саналады.

 Екінші таңдау бойынша бағалар болсақ, алдымен жасаған жұмыстары бағаланған кісінің құндылықтары мен жүріс-тұры- сының арасында үйлесімділік болуы көз- деледі. Өзінің ұстанған құндылықтары мен жүріс-тұрысының бір-бірімен үйлесімділік таппауы жаман деп сипаттауға себепкер болады. Мұндай үйлеспеушілік баға беру- шілердің назарында сол кісінің сый-құр- метін жоғалтуына себеп болады.

 Мұсылман өмірінің барлық аспектісі ді- ни тұрғыдан жоғары маңызға ие. Сондық- тан, ислам құндылықтары қоғамдағы әлеу- меттік реттеудің басты тетігі болуымен ерекшеленеді.

 Роттердамдағы Ислам университетінің ректоры, профессор Ахмет Аккұндыз ис-

лам дінінен тарайтын құндылықтарды бес категориядан құрайды. Олар өмір, ақыл, тектілік, дүние-мүлік және дін. Ғалым- ның тұжырымы бойынша, адамзат құн- дылықтары осы бес категориядан бас- тау алады. Сонымен қатар, ислам құн- дылықтарын инструменталды құндылық- тардан құралады деп жіктеп, оларды үш деңгейге топтастырған:

 І. Адамның зәруінен, яғни аса жоғары формадағы мұқтаждығынан туындайтын құндылықтар;

 ІІ. Қоғамдағы маңыздылығы жоғары құндылықтар, яғни мұрат құндылықтар. Оларды С.Е. Нұрмұратов рухани құнды- лықтар деп атайды.[83, 55 б.];

 ІІІ. Адамзат өмірінің кемелденуіне, оның дамуына үлес қосушы құндылықтар деп бөлген [107, 2 б.].

 «Хадис – ғұрпымыз, сүннет – салтымыз» атты кітабында, автор Ш.Әділбаева «Пай- ғамбарымыздың әрбір тұлғаның исла- ми болмысқа ие болуы үшін жол көрсе- туші, мұғалім, тәрбиеші ретінде қандай тәсілдерді қолданғанын, осының нәтиже- сінде қандай қоғам қалыптасқанын білу үшін Пайғамбарымыздың (с.а.у.) нұрлы бейнесімен шуақтанған бақыт ғасырын, яғни алғашқы ғасырды көз алдымызға елестетейік. Әрбір тұлғанын тәрбиесі үшін Рақым Пайғамбары алдымен олардағы жа-

ман қасиеттердің теріс әсерлерін түсіндіріп, олардан бас тартуларына қол жеткізді» – деп атап көрсетеді. Адамдардың рухани құндылықтарына Хазіреті Пайғамбардың теңдессіз мінез-құлқы жатқызылып, оған сабыр, туралық, кішіпейілділік, баршаны бауырына басқан мейірімділік, құлшылығы мен тақуалығын, Пайғамбарымыздың ота- ғасылық сипатын, Пайғамбардың басшы- лық қасиетін, ықыласты келтірген. Ал бауырластық-достық құндылықтары тура- лы автор: «Алла тағала Құран Кәрімнің Хужурат сүресі 10-аятында: «Мұсылмандар

• бауыр», – деген. Хақ Расулы (с.а.у.) да өз

хадистерінде осыны ескертіп: «Мұсылман

• мұсылманның бауыры. Мұсылман – бауы- рына қастандық жасамайды, оны дұшпанға тастамайды. Кім мұсылман бауырына жәр- дем етсе және оның кем-кетігін толық- тырса, Алла оған жәрдем етеді. Кім бір мұсылман бауырын қиыншылықтан құт- қарса, Алла тағала осыған сай қиямет күні оның қиыншылықтарының бірін жояды. Кім мұсылман бауырының бір кемшілігін жасырса, Алла тағала ақыретте оның кем- шілігін жауып жібереді», – дейді. Ал, жо- марттық турасында: «Мұсылманды кемел кемеңгерлікке жеткізетін асыл қасиеттер- дің бірі – жомарттық. Құран Кәрімнің Бақа- ра сүресі 274-аятында бұл жайында: «Мал- мүліктерін күндіз-түні, құпия және ашық

түрде игілік үшін сарп еткендер бар емес пе, міне оларға берілетін сый Алланың жанын- да. Олар үшін қорқу да, қайғы-мұң да жоқ»,

• дейді. Пайғамбарымыз (с.а.у.) адамдар- дың сыйластығын арттыра түсетін жомарт- тық жайында: «Жомарттық – жаннаттағы ағаштардан бір ағаш, бұтақтары осы дүние- ге қарай салбырап тұрады. Кім оның бір бұтағын ұстаса, ол бұтақ оны жаннатқа алып барады»,– деген. Алла расулы (с.а.у.) жомарттық пен сараңдықты хадисінде:

«Жомарт адам Аллаға жақын, адамдарға жақын, жаннатқа жақын, жәһаннамнан алыс. Сараң адам Алладан алыс, адамдардан алыс, жаннаттан алыс, жәһаннамға жақын. Алланың алдында жомарт болған бір қа- раңғы адам, сараң болған ғалым адамнан сүйкімдірек. Ең күшті ауру – сараңдық ауруы»,– деп суреттейді. Өркөкіректік ту- ралы Ш.Әділбаева: «Адамды өзін өрде жүр- гендей сезіндіретін, ал шын мәнінде оны өрге емес, керісінше құрдымға сүйрелейтін жағымсыз қасиеттердің бірі – өркөкірек- тік. Ол – шайтанға тән сипат. Сол үшін Құран Кәрім өркөкіректікке тыйым салып:

«Исра сүресінің 37-аятында Жер бетінде

көкіректеніп жүрме»; «Ақыреттегі ол жер- ді жер жүзінде өздерін жоғары санамай- тын және бүлік жасауды көздемейтіндерге лайық еттік. Тақуалар ғана жақсы нәтиже- ге қол жеткізеді»,– дейді. Алла елшісі

(с.а.у.) бір хадисінде: «Сізге тозақтықтарды айтайын ба? Олар – дөрекі, сараң және өркөкіректер», – деген. Пайғамбарымыз өр- көкірек, тәкаппар адамдар жайында: «Бір күні бір адам әдемі киімдерін киіп алып, маңғазданып кетіп бара жатыр еді. Ша- шын тараған, өз-өзіне көңілі толып, жұрт- қа өзін көрсеткісі келген әлгі адамды Алла жердің түбіне түсіріп жіберді. Қиямет кү- ніне дейін жердің астында тыпырлаған күйінде қалды» [108, 32-35 бб.[, – деген. Жоғарыда келтірілген хадистерден қара- пайымдылықты, кішіпейілділік пен қайы- рымдылықтың адамды көркемдейтін асыл қаситеттер жастарды тәрбиелеудегі өрелі һәм ізгі құндылықтар болары сөзсіз.

Махмұд Хамди Зақзұқ «Ұмытылған құн-

дылықтар» кітабында ислам құндылық- тары ретінде өнегелі жауапкершілік, мейір- мандылық, адамгершілік, қарапайымды- лық, ар-ұят, қайырымдылық, ғылым-білім, ақыл-ой, іс-әрекет, ерік-бостандық, әділет- тілік, қауіпсіздік, аманат, адалдық, жүйе- лілік, уақыт, ата-анаға құрмет, жәрдем беру, тазалық, достық, шүкіршілік, отансүйгіш- тік, дін, болмыс заңдылықтарына деген та- ным, жайдарылық, үміт, демалыс, мерекелеу құндылықтарын алға тартады [3, 225 б.]. Әр құндылыққа Қасиетті Құран Кәрім- нен сүрелер, хадистер келтіріп, соңынан өз ойын тұжырымдайды. Мысалы, «... Ата-

ана мен балалар арасындағы сабақтастық және оның өмірдегі маңыздылығы туралы Алла тағала: «Сендерге Тәңір тек өзіне бой ұсынуды бұйырды, ата-аналарыңа жақ- сылық жасауды өсиет етті», – деген. Құр- меттеу құндылығының жан-жақтылығы, адамның өзін-өзі бағалауы негізге ала оты- рып, өміріздің барлық саласында өзара ара- ласудан туындайды», – деген.

 Макс Вебердің пайымдауы бойынша, құн- дылық дегеніміз өз өміріміздегі тұрақты назарда тұратын күнделікті бағыт. Кант- тың категориясы бойынша, «кеңістік» пен

«уақыт» ұғымдары секілді Вебер құндылық адамның «хаосты» (игерілмеген кеңістік пен ұйымдастырылмаған уақытты) «ғарышқа» (өзара байланысқан әрі ұйымдастырылған кеңістік пен уақытқа) айналдыруы десе [109, с 325.], Б.В. Вышеславцев, құндылықты біржақты түсінетін императив емес, ол тек маңыздыдан нақтылыққа өтетін мәртебе деп көрсеткен [110].

 Біздің түсінігімізде кез келген қоғамдағы жалпы құндылық атауының туындауына генератор болатын алтын діңгек – сол ор- тада берік бекіген іргелі құндылық болып табылады. Іргелі құндылықтар дүниеге келген өркениет аясындағы тұрмыстық мәдени нормаларды және өздерінің руха- ни шеңберінде құрылымдық элементтерін нақтылайды. Сонымен қатар, іргелі құн-

дылықтар туындаушы өркениеттер тоғы- сында жаңа сипаттағы құндылықтарға не- гіз болатын және алдыңғы өткен құнды- лықтарды ассимиляцияға ұшыратып, жоя- тын күшке ие механизм болып табылады. Ал іргелі құндылықтардың туындау тоғы- сында оларды өзінің дүниетанымдық көз- қарастарымен қабылдап, өз өміріне сіңіре- тін жеке тұлғаның рөлі жоғары. Осы негізде исламдағы іргелі құндылық «Әшһаду ән лә иләһә иллАллауа әшһәду әннә Мухаммәдән расулуллаһ» яғни, «Алладан басқа ешбір тәңір жоқ екеніне және Мұхаммед Алла- ның елшісі екеніне куәлік беру» болып табылады. Бұл жерде бір Аллаға сену, бір Алланы мойындау – бірінші іргелі құн- дылық болса, осы құндылықты халыққа жеткізуде аянбай еңбек еткен Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарды оның елшісі деп білу – екінші іргелі құндылық болып тұр.

Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарымыздың

миссиясын философиялық тұрғыдан әлем мен өмірдің қайнар бұлағын анықтау, өмір- дің болуының басты себебін адамзатқа түсіндіру, оның түпкілікті маңызының шынайылығы Алла тағала арқылы өмірді түсіну және әлемді пайымдау, танып біл- ген шындықты Құдай арқылы үйлесімдеу, тылсым әлемді Аллаға деген сенім арқылы түсінікті жүйеге келтіру деп тұжырымдауға болады.

 Исламдағы үшінші іргелі құндылық- тар туралы Е.А.Резван: «Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарымыз рухани әрі зайырлы көш- басшы ретінде өз қызметін умма құруға бағыттаған. Умма дегеніміз – бір мағынада тоғыспайтын күрделі ұғым. Мекке сүре- лерінде ол діни сенімді насихаттаған ру- хани ұстазға жиналатын адамдар қауым- дастығы» – деген болатын. Осы тұрғыда іргелі құндылықтар иерархиясы тағы бір категорияға толыққандығына мән беру ке- рек. Біріншісі –бір Аллаға сену, екіншісі

• Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарды оның

елшісі деп білу, үшіншісі – уммату-л-лах (Алланын уммасы). Алланың қалауы оның елшісі арқылы оның қауымында жүзеге асады. Осы іргелі құндылықтар бүкіл ислам тарихында иерархиялық жүйеде ұстаным- дарын өзгертіп және мазмұны жағынан өз- геріске ұшырағандарымен исламның негі- зін қалады [111, с. 241].

 Ал «Иманнан Ихсанға Тасаввуф» атты зерттеу авторы Осман Нұри Топбаш: «Та- саввуф – исламның санасы. Оның жүрек- тегі өмірі. Оның асылы мен руханияты. Ислам ішкі сырындағы бұл асылдығы мен руханияты қабілеті бар адамдарда көрініс тауып, мүмин көңілдердегі руханият пен фәйз (рухани нәр, рухани күш), махаббат пен шаттық ерекшеліктерін өз шыңына жеткізеді» [112, 436 б.], – деген. Кітап-

та исламның ғибратты құндылықтары- нан адамның рухани деңгейінің жемісін анық әрі ғылыми жатық тілде көрсетеді. Парассатылық туралы, автор, «Парас- саттылық – Алла тағаланың сүйген құлда- рына берген нұры. Яғни, ақылдылық, жо- ғары дәрежедегі зеректік, сезімталдық, білу және түсіну сияқты халдердің рухани түсінік қабілеті түрінде жүректе көрінуі» [112, 7 б.], – дейді.

 М.Ф. Рифаъидің «Ислам мәдениеті» кі- табында: «Ислам принциптері – үздіксіз дамуға итеруші әрекет, сонымен бірге ол еңбекті қадірлейді, әдептілікті құрметтейді, жұмыссыздық пен болымсыздықтан тыяды. Өйткені бұл жағымсыз сипаттар адамның дүниеге келудегі асыл мақсатына нұқсан келтіреді. Мұсылманның басқа адамдардан ерекшелігі оның білім алуы Алла Тағаламен болған байланысына барып тіреледі. Өзі- нің көкірегіндегі құпияларды Алла тағала өте жақсы білетінін еш уақытта есінен шы- ғармайды. Өлімнен кейін жауапқа тарты- лу үшін қайта тірілетіндігне кәміл сенеді. Әдеп деп осыны айтады. Әл-Исра сүресінде:

«Расында, бұл Құран жолдың ең турасына

алып барады» деген болатын [113, 40 б.]. Бұл реттебелгіліғалым Г.Қ. Әбдіғалиева:«Коран наделяет Единого всеми характерными чер- тами могущества и величества. Аллах – создатель Вселенной, верховный Властитель

неба и земли. Ему подчиняется и повинуется все в мире, ничто в Универсуме не может совершиться без его воли и его знания о нем. Он является вечным бытием и целостной реальностью. В Коранечастоподчеркивается конкретность проявления единственности и Величия Аллаха. В Коране и в других мусульманских источниках насчитывается девяноста девять имен Аллаха. Несмотря на многовариантность решения проблемы Единого, все представители суфизма рас- сматривают Бога, Аллаха как высшую цен- ность» [6, с. 57.], – деп тұжырымдауы Араб- ислам мәдениетінің негізгі діңгегі – Құран, ол ислам әлемінің дүниетанымдық өзегі екеніне көз жеткізеді.

Ал, Қазақстан мұсылмандары діни бас-

қармасының бұрынғы төрағасы Әбсаттар қажы Дербісәлі: «Менің ойымша, ислам дінінен ғылымды, не болмаса ғылымнан ислам дінін бөліп тастау қате. Бұл екеуі бірігіп, қосыла келе ғаламдық өркениетке жеткен. Сондықтан ислам дінін ғылым десек те, ғылымды дін десек те болады» [114, 122- 123 бб.], – деп білім мен ғылым құндылы- ғы исламда да өрбитіндігін сенімділік пен орнықтылық ұялататын қорытынды ай- тады. Әл-Алақ сүресі, 1-аяты: «Сондай жа- ратқан Раббыңның атымен оқы!», – деп басталады. Оқы сөзі – Алла тағаладан ел- шісі Мұхаммедке (с.а.у.) түскен ең ал-

ғашқы уахи. «Оқы! Раббың – аса жомарт. Сондай (білімді) қаламмен үйреткен. Ол адамзатқа білмеген нәрсесін үйретті». Бұл аяттар надандықты, сауатсыздықты жою- ға шақырады. Жеке тұлғаны қалыптастыру оқып үйренуден басталады. Осы аяттардан ғылымның және ғұламалардың исламдағы орнын аңғарамыз. Құран мен хадистерде ғылымның абыройы көтеріліп, ғұламалар ардақталған. Сол себептен Пайғамбардың орнын басқан сахабалар мен олардың ізба- сарлары білім үйренуге және білім беру- ге баса көңіл бөлген. Құранның Әл-Мужә- дәлә сүресі, 11-аятында: «Алла сендердің іштеріңдегі иман келтіргендер мен білім- ділердің дәрежелерін көтереді», Әз-Зумәр сүресінің 9-аятында: «Білетіндер мен біл- мейтіндер тең бола ма?», Фатыр сүресі 28-аятында: «Алладан құлдарының ішінде тек қана ғұламалар қорқады», – делінген. Ал Таһа сүресінің 114-аяты: «Раббым, бі- лімімді арттыра гөр», – деп айт. Бұл аят- тарда тек діни білім емес, сонымен қатар адамның қадірін жоғарылататын, ізгі амал- ға жетектейтін, адамзат баласына пайда келтіретін бүкіл білім түрлері де қамтылып отыр.

Исламда ғылыммен шұғылдану сауабы

нәпіл амалдардан да жоғары тұрады. Ислам ең алдымен білімді иманның серігі қылып, қадірін көтерді. Сондай-ақ, ғалымдарды ар-

дақтауға бұйырды. Білім мен иман – ислам өркениетінің негізі.

 Исламдағы құндылықтардың негізгі та- ралу аймағы бес құндылыққа жүгінеді. Олар исламдағы бірінші және ең маңызды құндылық – дін.

 Дін дегеніміз – жаратылысы бөлек нәр- селер мен олардың бейнелерінің адамдар- дың жанында сәулеленуі. Ол – адамдар- дың рухани қиял елесіндегі қабыл алатын, ереже тұтатын, сыйлайтын, ардақтайтын және құлшылық ететін тылсым күштер жиынтығы болып табылатын қоғамдық са- наның бір түрі. Осы тұрғыда ислам діні имандылық арқылы өз принциптерін түсін- діреді, басқалардың онымен танысуына мүмкіндік береді. Иман – ақыл-ойдың оянуы мен рухани сенімнің, ақиқатты парасатпен танып, одан соң ақиқат жолына түсудің нәтижесі. Сонымен қатар, Аллаға иман дегеніміз – Алладан басқа шынайы түрде құлшылық етуге лайықты ешкім жоқ әрі Оның серігі, теңі жоқ екеніне толық сену. Иман негіздері: Бір Аллаға сену. Аллаға иман дегеніміз – бұл шын жүрекпен бір Алла ғана құлшылыққа лайықты екеніне толық сеніп, мойындау. Оның періштелеріне сену. Періштелерге иман дегеніміз – олар нұрдан жаратылған, ешқашан Аллаға қар- сы келмейтін, бұйырылған нәрсені бұл- жытпай орындайтын Алланың жаратқан

махлұқаттарының бірі екеніне сену. Мы- салы: Жәбірейіл (а.с.) уахи жеткізуші пе- ріште. Кітаптарына иман – Таурат, Забур, Інжіл және Құран. Оның түсірген кітап- тарына сену. Елшілеріне иман – олардың саны көп, Құранда жиырма бес пайғамбар- дыңатыаталады.Ақыреткүнінесену. Ақырет күніне иман – ақырғы күннен кейін- гі Махшар, Мизан, Сырат, т.б. оқиғалар- ға сену. Тағдырға, оның жақсылығы мен жамандығына сену. Тағдырдың жақсылы- ғы мен жамандығына сену дегеніміз – Алла тағала барлық адамдардың амалдарын, ғұ- мырларын және өмірлерінің барлық жағ- дайларын өз білімімен жазып қойғанына сену. Өлгеннен кейін қайта тірілуге сену. Өлгеннен кейін қайта тірілу дегеніміз – әділ есеп-қисап беру үшін өлімнен кейін қайта тірілу, әрбір адамның амалына сай жаза- сын алуы, не мәңгі жұмаққа, не тозаққа (Алла одан сақтасын) түсетін күнге сену. Жаратушыны танып, мойынсұнған адам өмі- ріндегі сенімнің алатын орны ерекше. Сенім адамға осы дүниеде де, о дүниеде де игілік әкеледі. Игілік адамның дұрыс сенімге ие болуына байланысты. Ислам да бір Алланы мойындап, Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарды оның елшісі деп білу – деп аталады [99, 101]. Исламдағыбасқадабастықұндылық- тарының бірі – өмір болып табылады. Ис- ламда өмір Алланың кез келген тіршілік

иесіне берілген сый атаулысының ең ұлы, ең бағалысы ретінде қабылданады. Өмір сыйлау және одан айыру – тек қана Құ- дайдың иелігінде. Мұсылман өз кезегінде өмірдің Құдай сыйы екенін мойындайды, мұсылман үшін бүгінгі дәуренді сүру қа- сиетті міндет болып саналады. Исламда өз- өзіне қол жұмсау секілді басқа адамның өмірін қию да ауыр күнә ретінде аталады. Өз-өзін өлтіргендер ішінде ақыл-есі ауыс- қан адамдар ғана кешіріледі.

 Сонымен қатар, меншік те исламның басты құндылықтарының бірі. Еңбек ис- ламда өте маңызды рөл атқарады. Меншік адал, таза ниетті еңбек нәтижесінде келеді. Ислам еңбексүйгіштікті насихаттай отыра, еріншектік пен масылдықты мақұлдамай- ды. Себебі, адам өмір тіршілігінде басқалар- ға ауыртпалық әкелмеуі керек. Адамның жатыпішерлік әдетін тәртіпсіздікке жат- қызған. Исламда сұрампаздық сөзсіз тыйым салынған.

 Міне, осы құндылықтары негізінде ислам діні қазақ қоғамының, мемлекетінің, мәде- ниетінің идеялық, құқықтық, саяси және рухани-адамгершіліктің іргетасы болды.

 Құрандағы негізгі құндылықтық тірек жан, ақыл, насаб (тектілік), дүние-мүлік болып табылатындығын естен шығармау қажет.

Құранда: «...Кім кісі өлтірмеген немесе

жер жүзінде бұзақылық жасамаған біреуді өлтірсе, сонда шын мәнінде барлық адамды өлтіргенмен және кім оны өлімнен құтқар- са, барлық адамды құтқарғанмен бірдей деп жаздық» [11, Мәидә сүресі, 32-аят].

 Ислам ақылды аздыратын нәрселерге тыйым салып, оны харам деді. Мысалы, арақ, есірткі, ойнастық сияқты жаман іс- тер. Ислам ақыл-ойдың дамуына жаңа ке- ңістіктерді ашты. Алла тағала білімнің қадірін арттырып, адамға көк пен жердің арасындағыларға ой жүгіртуді бұйырды. Әлемнің кеңдігі мен үлкендігіне, сондай-ақ күн мен айға, аспан мен жерге, құрылықтар мен теңіздерге, атмосфераға назар салуға шақырды. Мысалы, Құранда: «...Күннің айды қуып жетуіне болмайды және түн де күндізден оза алмайды, әрқайсысы аспан кеңістігінде қалықтауда», [11, Йа-син сү- ресі, 40-аят].

«Алланың аспаннан су түсіріп (жаңбыр

жаудырып), одан жердің бетінде қайнар- лар ағыздырғанын көрмедің бе? Кейін ол арқылы алуан түрлі егін шығарады, кейін ол (егінді) әбден қураған, сынғақ қиқымдарға айналдырады», [8, Әз-Зумар сүресі, 21-аят].

«Жұмсақ еттен жеулерің үшін және түбінен әшекей тастарды шығарып, әсемденулерің үшін теңізді бағындырды. Оның айдынын қақ жарып, жүзіп бара жатқан кемені кө- ресің. Сондай-ақ, Оның қазынасынан ри-

зық іздейсіңдер. Мүмкін, шүкіршілік етер- сіңдер. Сендерді шайқап теңселмеуі үшін жерге мығым тауларды орнықтырды, әрі жол табуларың үшін өзендер мен жолдар жаратты. Тағы басқа (бағыт көрсететін) бел- гілер жаратты, олар жұлдыздар арқылы да жол табады. Жаратушы (Алла тағала) жа- ратуға шамасы келмейтін (мақлұқтарға) ұқсай ма? Ойланбайсыңдар ма?!», [11, Ән- Нахыл сүресі, 17-аят]. -делінген.

 Осылайша, Құран бізге теңіз бен құр- лықтан, жер мен таулардан шығатын күш- қуаттардың Алла тағала тарапынан екен- дігін баян етеді. «Әлбетте, көктер мен жер- де, түн мен күндіздің ауысуында, ақыл ие- лері үшін дәлелдер бар» [11, Әли-Имран сүресі, 190-аят].

 Ислам діні адам тегін сақтауды қамқор- лыққа алады. Сол үшін ер мен әйелдің ша- риғи ақ неке арқылы ғана қосылуларын талап еткен. Сонда ғана адамның тегі та- залыққа, кәміл дәрежелерге жетеді. Ол жөнінде Құранда: «Әй, адам баласы! Сен- дерді бір кісіден (Адам атадан) жаратқан және Одан оның жұбайын (Хауа ананы) жаратып, ол екеуінен көптеген ерлерді, әйелдерді таратқан Раббыларыңнан қор- қыңдар» [11, Ән-Ниса сүресі, 1-аят], «Алла тағала өздеріңнен жұбайлар жаратты. Жұбайларыңнан сендерге балалар, неме- релер пайда қылды. Сондай-ақ сендерге тап-

таза нәрселерден рызық берді» [11, Ән-Нахыл сүресі, 72-аят], «Ей, мүміндер! Өздеріңді әрі үй іштеріңді (отбасыларыңды) отыны адам- дар мен тастардан болған (тозақ) отынан қорғаңдар» [11, Әт-Тахрим сүресі, 6-аят].

 Алла тағала адамзатты жаратып, оларға ризық пен нығметтерді үлестіруде оларды бірдей дәрежеде етпеді. Өзінің даналығы мен қалауына сай оларды бір-бірінен өзгеше қылды. Бұл өзгешелікті біз олардың дене бітімдерінен, ақыл-ойларынан, дүние-мү- ліктерінен байқаймыз. Құранда: «Біз олар- дың тіршіліктеріндегі несібелерін арала- рына үлестіріп, біреулері екіншілеріне жұ- мыс істеулері үшін кейбіреулерінің дәре- желерін көтердік», [11, Әз-Зухруф сүресі, 32-аят]. –делінген.

Әл-ауқаты төмен адамдар болса, ислам

оларды тіршіліктеріне қажетті қаржымен қамтамасыз ету міндетін өз қамқорлығына алды, ол қаржы ислам тіректерінің бірі – зекеттен түседі.

 Ислам әр адамға жеке меншік құқығын берді. Адам бір дүниеге иемденіп, оны шари- ғат белгілеген шеңберде пайдалануға және пайда келтіруге жарамды қылса, онда ол сол дүниенің қожайыны, иесі бола алады.

 Исламның экономикалық жүйесі әмбебап ережелерге, нақтылы негіздерге және ша- риғат белгілеген шектерге негізделген. Ис- лам қоғам игілігін қорғау үшін жеке адам-

ның алдына бірнеше міндеттер мен аттауға болмайтын шектерді қойды:

•  Ислам тіршілікке қаржы табудың түр- лі жолдарын ұсынды. Адал мен арамның арасын ажыратты. Адамдарға зиян келті- ретін, әдеп пен жүріс-тұрыстарына зиянды іс-әрекеттердің барлық түріне тыйым салды. Ислам шариғаты мас қылатын ішімдіктерді қабылдауға, оны біреуге ұсынуға, сатуға, сатып алуға қатаң тыйым салды. Сондай- ақ, зинақорлықты әрі оған итермелейтін ойын-сауық мекемелерін тұрғызуға, га- зет-журналдарды басуға, көркем фильм- дерді шығаруға, әдепсіз киімдерді тігуге, адамның құмарлығын қоздыратын өлең- дерді, билерді, әуендерді шығаруды арам етті. Мұнымен қоса, өсім алу, кісі ақысын жеу, пара алу, құмар ойындары, монополия, қанаушылық сияқты т.б. қоғам үшін зиян- ды еңбек түрлеріне тыйым салды. Ислам адам баласына дүниені өзіне де, өзгелерге де пайдалы болатын адал жолдармен ғана табуды бұйырды.
• Ислам адам баласына дүниені адал жол-

мен табуды бұйырғаны сияқты, оның тек адал жолға ғана жұмсалуын талап етеді. Сол үшін мұсылман адам тапқан дүниесін арам жолға, күнәлі іс-әрекеттерге жұмсамайды. Оны ысырап етпейді. «Әлбетте, ысырап етушілер – шайтанның бауырлары» [11, Әл- Исра сүресі, 27-аят].

•  Адам баласының иелігіндегі дүние- мүлкі өзінің тірішілігіне жұмсауынан, отбасын асырауынан артылып жатқан болса, оны жинап, шариғатқа сай сауда түрлерін жүргізуіне, өнеркәсіптерді іске қосуына толық құқылы. Кейін түсіп жат- қан пайдасынан пақырлардың үлесі зеке- тін беріп отырады. Мемлекеттің немесе қо- ғамның, болмаса туысқандарының одан көмек қажет ететін жағдайларында шама- сы келгенше бар ықыласымен жәрдем бе- реді. Адам дүниеден өткен соң дүние-мүлкі отбасына үлестіріледі. Ең алдымен ең жа- қын туыстарына бөлінеді. Бұл үлестіру шариғатта толық баяндалған. Егер оның артында ешбір туысы болмаса, дүниесі мұ- сылмандардың қаржы орталығына өтеді.

Исламдағы әрбір парыздың өзіндік пайда-

лары мен хикметтері болғаны сияқты, зе- кеттің де алтыдан астам пайдасы мен хик- меттері бар. Олар:

•  Зекет алдымен зекет берушінің өзін барлық күнәларынан арылтып, зекетін берген мал-мүлкінің берекесін асырып, кө- бейтеді. Зекет бәле-жаладан апат, ауру- сырқаудан, ұрлықтан сақтап, байлығының құрып кетпеуіне үлкен мүмкіншілік жа- сайды. Әз Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) өзінің хадис шәріпінде:
•  «Кімде-кім малының зекетін берсе, жамандығы кетіпті», –десе, екінші бір ха-

дисінде: «Малдарыңды зекет беру арқылы қорғаңдар, ауруларыңды садақа беру арқы- лы емдеңдер, бастарыңа келетін бәлелерді тілейтін дұғаларыңмен тойтарыңдар», – деп өсиет еткен.

•  Зекет қоғамдағы бай мен кедейдің ара- сындағы байланысты жақсартып, бауыр- малдыққа, кедей-кепшіктерге мейірімме- нен қарауға тәрбиелейді. Мал-дүниесі аз кедейлердің орташа өмір сүруіне ықпал жасап, өзара байланысты нығайта түседі, мемлекетті әлсіздіктен сақтайды. Пай- ғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.): «Зекет ис- ламның көпірі», – деп әлеуметтік өмірдегі табиғи түрде бай, кедей деп бөлінудің мәнін жойып, зекет арқылы бір дастарқан басына жиналатындығына ишарат етеді. Өйткені зекет бай мен кедейді жақындастыратын маңызды ғибадат.
• Зекет қоғамдағы ұрлық-қарылық, ал-

дап-арбау, адам тонау кісі өлтіру, құмар ойнау (казино, ойын автоматтары т.с.с) сияқты жаман әдеттердің алдын алады. Мысалы, бір нәрсеге мұқтаж болған кемба- ғал кісі мақсатына жету үшін жоғарыдағы айтылып өткен істердің кез келгеніне баруы әбден мүмкін.

•  Зекет ғибадаты, Алла тағаланың бер- ген байлық нығметіне шүкір болып са- налады. Зекет беруші мұсылман әрқа- шан қолындағы байлықтың Алла тағала

тарапынан берілген жақсылық екенін тү- сініп, өзінен де зерек, қабілетті, денсаулығы мықты талай адамдардың бұл нығыметтен мақұрым екендігін түсініп, сол нығметтер- ді өзіне нәсіп еткен Алла тағалаға шүкір етуі керек. Әр нығмет өзіне сай шүкір талап етеді. Ілімнің шүкірі оны басқаға үйретумен дене мүшеміздің шүкірі ораза ұстап, намаз оқу тәрізді ғибадаттармен орындалатыны сияқты байлық нығметінің де шүкірі мұқтаждарға көмектесіп, зекет беру арқылы жүзеге асады.

• Ең маңыздысы, барша пенделердің

арманы болған ақыреттегі ұлық мәртебеге жету. Алла тағала Құранда өзінің әмірлерін орындап, тыйған тыйымдарынан тиылған құлдарын ақыретте сый-сыяпатқа кенелтіп, өзінің мархаметіне бөлейтіндігі турасын- да сөз беріп, уәде еткен. Зекет те Алла та- ғаланың бұйырған әмірлерінің біреуі, сон- дықтан орындаушысы уәде етілген сый- сыяпатқа кенеліп, Алланың ризашылығына шомары сөзсіз. Сонымен қоса, зекет – [11, Тәубе сүресінің 103-аятында] білдірілген- дей, күнәлардың кешірілуіне себеп болады.

«Олардың малдары көбейіп және өздері кү-

налардан тазалануы үшін мұсылмандардың малдарынан садақа ал», – деген.

 Жоғарыда жазылған бөлімдерде келті- рілген зерттеулер бойынша айтылма- ған исламдағы орны ерек құндылықтар-

ға тоқталмастан бұрын, ислам құнды- лықтарының негізгі дені тазалық катего- риясынан бастау алатындығын атап өту қажет. «Тазалық» – жан және тән тазалығы болып бөлінеді. Исламдағы рухани құн- дылықтар жүрек тазалығынан, яғни руха- ни тазалықтан туындайды [115, 67 б.].

 Құран Кәрімде жүрек тазалығы мағы- насында «сәлим» сөзі қолданылған. Бұл сөздің «ислам» сөзімен бірдей түбірі бар. Сөздіктегі мағынасы бойынша «қалбус-сә- лим», яғни сырқатсыз, кемшіліксіз және күнәмен кірленбеген немесе кірленген болса да тәубамен тазаланған кіршіксіз жү- рек мағынасын білдіреді. Тағы бір ерекше мағынасы болса, исламнан басқа барлық нәрсеге жабық жүрек ретінде де сипат- талады.

 Әрбір күнә басқа бір күнә үшін шақыру болып табылады. Яғни, істелген әрбір күнә тізбектелген домино тастары секілді бір- бірін қуалайды. Осылайша жүрек тозда- нып нәрі кетеді. Құрандағы аяттарда және пайғамбарымыздың (с.а.у.) хадистерінде баяндалған «рейн» сөзі, күнәлармен жү- ректің тоз басуы, (кірленуі) мағынасын білдіреді. Күнәлар, тәубе ету арқылы жуы- лып-шайылып тазармаса жүректі кір ба- сады және осы жағдайдың қайталана беруі нәтижесінде жүректегі рухани жалын мүл- дем өшеді.

 «Қалбус-сәлим» яғни кіршіксіз жүрек иесі болу, Құранда мүмин құл үшін белгілен- ген қағидаларды бұлжытпай орындау арқы- лы жүзеге аспақ. Бұл сипаттама жалпыла- ма сипаттама болуымен қатар, осы мәселеге қатысты барлық жәйді қамтиды. Хазіреті Айша (р.а.) анамызға: «Алла елшісінің аһ- лақы қалай еді?», – деп сұрағанда «сіз құран оқисыз ба өзі?», – деп қайта сұрайтын,

«оқимыз», – деген жауап алған сәтте, «оның аһлақы Құран болатын», – деп жауап беру- ші еді [116, 81 б.].

 Қасиетті Құран Кәрім ең әуелі пайғам- барымыздың өз өмірін осы кітапқа негіз- деп сүруі үшін түсірілді. Кейін келе, имам- ға қарай артындағы үмметі де дәл осы ізгі жолмен жүруі тиіс болатын және барша Мұхаммед (с.а.у.) үмбеті іс-әрекеті мен амалын, ой-жүйесін осы негізде қайта құ- руы қажет еді. Мұнымен қоса, жүрек та- залығының, адам баласына зиянды нәр- селерден түпкілікті арылған жүрек ма- ғынасы да бар. Өйткені басқа бір хадисте:

«мұсылман, басқаларына қолымен және тілімен зиян бермейтін жан», – деп си- патталған. Бұл өте ерекше болуымен қатар, керемет сипаттама екенін айта кеткен жөн. Мұсылман қолымен және тілімен ешкімге зардап келтірмек емес.

 Жүрек тазалығы болуы үшін адам әуе- лі күфірден, күмәннен және шірктен

арылуы қажет. Бойын күфір билеген жан қаншалықты гуманистік әрекеттері болса дағы «қалбус-сәлим» немесе кіршіксіз жүрек иесі бола алмайды. Қазіргі таңда,

«менің жүрегім таза, өйткені мен адамдар- ды сүйемін, әрқашан адамзат игілігі үшін ізгілік күрескерімін», – дейтін жандар жетерлік, алайда бұл жандардың жүрегі жаратушысын жоққа шығару арқылы қа- лайша таза бола алмақ? Күфір билеген жүрек ешқашан таза болуы мүмкін емес. Өйткені ол ғаламның жаратушысын теріске шығарғаны үшін жүрегін күфір бойлаған. Негізінде адамзаттық құндылықтар өте маңызды. Алайда бұл құндылықтарды шынайы тұрғыдан түйсіну және түйсініп қана қоймай, осы қасиетті бойда тұрақтандыру тек иман арқылы болатын нәрсе. Иман болмаса, барлық жақсылық атаулы, ізгіліктер мен игі қасиеттер жалған немесе өткінші сипатта ғана. Сондықтан да ешқандай құны жоқ. Осылайша, амал болмаған иманнан да, иман болмаған амалдан да пайда жоқ. Осы екі жәйді бір-бірінен ажыратып тек жүрек таза деу бос әурешілік қана.

Мәселен бір адам өз Отанына, тіпті адам-

затқа пайдалы қызметтер жасаса, алайда сол Отанының заңдары мен басқару жүйе- сін танымаса, тіптен мойынсұнбай қарсы шықса, мұндай жан дереу ұсталып, әлгі мемлекет тарапынан жазаландырылып,

бұрын жасаған қызметтері де қаперге алын- бас еді. Осы секілді, бүкіл ғаламның жа- ратушысы және иесін танымайтын бір жан, Отанына және халқына қанша жер- ден пайдалы қызмет атқарсын, бәрібір жа- ратушысын мойындамайтындығы үшін ақыретте жазасын шегеді.

 Адам баласы көптеген жақсылықтарды жасауы мүмкін, алайда ең әуелі жүректің шірктен және күфірден арылуы қажет.

 Мұнан қалса, бұл жанның жүрегі, ис- лам негізіндегі өмірмен нәрленіп. Құран аһ- лақымен гүлденуі тиіс. Өйткені қандай да болсын жүрек құран аһлақынан жат болса, ондай жүректің «сәлим» таза болуы мүмкін емес.

 Алла тағала Хазреті Дәудке (а.с.) былай деген екен: «ол үйді Мен үшін (тазалап) босат, Мен ол үйге кірейін!». Бұл жүректің Алладан басқа барлық нәрсені өзінен аластауы ар- қылы тазаруы және шынайы «сүйіктімен» қауышуы болып табылады. Мұны тек халық арасында Хақпен бірге бола алатын, қайнаған халықтың ортасында әрқашан жүрегі Алла деп соғатын жандар ғана жүзеге асыра алмақ. Хақжолындағыардақтыжолбасшы- мыз және пайғамбарымыз: (с.а.у.) «Адам бір күнә істегенде жүректе қара дақ пайда болады, алайда адам өкініп, тәуба жасаса, жүрек қайта жарқырайды», – деген екен

[117, 45 б.].

 Бұл хадиске назар салсақ, «сәлим» яғни таза жүректің тек күнәлардан арылған және бүлікшіл емес рухтарда ғана болатындығын байқауға болады. Балаларды әкесінің тілін алмағаны үшін «тәрбиесіз» деп сөгеміз, алайда Жаратушының әмірімен парыз болған ғибадаттарды орындамаудың Аллаға бүлік жасау екендігіне мән бермейтіндігіміз өкінішті-ақ.

 Жүрек тазалығының белгісі ардақты пайғамбарымыздың керемет аһлақына сай аһлақ иесі болу. Себебі ол барша істе бол- ғандығы секілді бұл істе де үмметті үшін нағыз үлгі нағыз өнеге. Кез келген адам өз аһлақын пайғамбарымыздың аһлақына сәйкестендіргенде ғана таза (сәлим) жүрек иесі болып саналады. Әйтпесе өз-өзін ал- датушылық қана.

 Ендеше, қазіргі таңда ислам діні негізін- де өмір сүріп қызмет жасайтын мұсылман- дар да қолдарынан келгенше ғибадаттарын орындап жан дүниелерін кемелдендіру- ге күш салулары қажет. Мұнымен қатар, адамдардың дүниеде және ақыретте ба- қытқа бөленуі үшін саналы ғұмырын сарп етіп, жанкешті қызмет жасау, өз нәпсі- лерінің өмірдің қызығына батуға деген құштарлығын санамен жеңе біліп, бас- қаларының бақыты үшін қызмет ету, өзі үшін емес, басқалар үшін өмір сүру қа- ғидасымен қызмет жасау, осы заманда

шынайы мұсылмандардың ие болуы қа- жет ерекшеліктердің ең маңыздысы бо- лып табылады. Осылар ардақты пайғамба- рымыздың бізден қалауы, осындай ниет- пен қызмет еткенде жүрегімізді кірлете- тін істерге уақыт та қалмайды және жүрек тазалығына да кенелер едік.

 Құрандағы аяттардың бірінде сәлим және таза жүректі мал-мүлік пен бала-шағаның қарсысына қойып, «мал-мүлік пен бала- шағадан пайда болмайтын ол күнде тек қана қалбус-сәлим (таза жүрек) ғана пайда (кәдеге жарайды) береді», – делінген. Ен- деше, ақыретте мүминнің кәдесіне жарай- тын мал-мүлік, бала-шағаның көптігі емес, жүрек тазалығы болып табылады.

 Өміріңді жақсылықпен өткізу, артыңа із- гіліктер тастап, өлімге қауышу және осын- дай игіліктеріңмен қайта тірілу, ақыретте Кәусар бұлағының бастауына ұласу, ардақ- ты пайғамбарымыз тарапынан ұзақтан та- ныла білу, міне бұлар мүминнің аңсаған арманы болар. Сүйікті пайғамбарымыз:

«мен үмметімді танимын» дегенде, қалай танитындығы сұралған, сонда ол, «сіз, маңдайы қасқа, аяқтары ақ, сәйгүлікті жүздеген, мыңдаған аттың арасынан қа- лай танысаңыз, мен де үмметімді дәрет алып, «тазарған» ағзаларынан дәл солай танитын боламын», – деген екен. Алла ел- шісі қауымын «симаһум фи вужухихим

мин әсәрис сужуд» [11, Фатһ Сүресі, 49/29] аятымен бекітіле түскен жүздеріндегі сәж- де ізінен және дәрет алып (тазарған) ағза- ларынан танитын болады.

 Иманды болу – иманның талаптарын орындауменен мәнді бола түспек. Иманның талаптары болса, діннің мүминдерден жа- салуын талап еткен міндеттер мен жауап- кершіліктер болып табылады.

 Дәрет секілді әрі сыртқы әрі рухани не- гізі бар тазалықты орындамастан, намаз оқылмайды. Намаз адамды көптеген жа- мандықтардан алыстатады. Оразаның ар- қасында рухымыз, ақылымыз және жү- регіміз кемелденген үстіне кемелдене тү- седі. Оразаның арқасында адам өз нәп- сісін жеңілтектіктен арылтып, Алла ал- дында бағынышты құл бола отырып, ішкі дүниемізді лас ойлардан арылтып, сыртқы дүниемізді де жаман әдеттерден қорғап, рухымызды шыңдай түсеміз. Зекет адам- ның мал-мүлкін тазартып қана қоймай, көңілінің жай табуына да септігін тигізері анық. Қажылық ғибадаты болса, адамның ішіндегі менменшілдік, тәкәппарлық және өзін басқалардан үстем көрушілік секілді сырқаттардан арылтып, оны анасынан ту- ғандай пәк етеді. Осы ғибадаттарды орын- дамастан адамдағы жүрек тазалығын тілге тиек ету айтарлықтай қиын. Ендеше жү- рек тазалығының ең айқын белгісі адам

баласының өзіне парыз болған ғибадаттар- ды орындауы болып табылады.

 Қазақ халқының ұлттық салт дәстүрін- дегі нормалар ислам құндылықтарымен тығыз байланыста дамығандығына тарих беттері куә. Қазақтың шынайы тарихы ислам дінінен таралған мұсылмандық құн- дылықтардың қазақ даласының мәдениетіне етене араласуымен тығыз байланысты. Осы орайда, зерттеу нысанымыздағы дәйекті діни- әдептік ұғымдардың мәдени-аксиологиялық негіздерін сараптап, тұжырымдадық.

•  Тақуалық – ислам құндылығы ретін- де.Тақуалық, ұлы жаратушыдан (әділет- тілігінен) қорқу, харамнан және күдікті нәрселерден аулақ болу. Мұндай халді тақуа деп атайды. Ал тақуалыққа қол жеткізген жанды муттақи деп атайды. Муттақи жан сенімді және аманатқа берік қасиетімен ерекшеленеді. Мұндай жан ешкімге зиян келтірмейді. Ислам дінінде барша адамдар тең болып саналады, әйткенмен үстемдіктің тек тақуалық арқылы өлшенетіні Құранда былай деп баяндалған: «Күдіксіз, Алла алдында сіздің ең жақсыңыз ең тақуа бол- ғаныңыз!» [11, әл-Хужурат сүресі, 13-аят].
• Ықылас – ислам құндылығы ретінде.

Ықылас дегеніміз, қандай да болсын жа- салған амалды тек қана Алла ризалығы үшін жасау және мұндай амалға басқа ешқан- дай дүниелік немесе пендешілік пиғыл

араластырмау болып табылады. Жасалған әрбір амалдың қадірі-қасиеті ықыласқа қарай өлшенбек. Осыған қатысты Құран аяттарының бірінде: «Олар тек Аллаһқа ғибадат етуге, Оның дінінде таза, ықыласты болуға, намазды толық орындауға, зекет беруге ғана бұйырылды. Міне, осы таза дін» [11, әл-Бәйина сүресі, 5-аят], – делінген.

•  Ықсан – ислам құндылығы ретінде. Ықсан дегеніміз кешірімді болу, жақсылық жасау, садақа беру, қайырлы қызметтер атқару сипатымен ерекшеленеді. Ықсан әділеттіліктен де жоғары мәртебесі бар та- маша қасиет және осыған қатысты Құран аяттарының бірінде: «Ықсан жасаңыз, кү- діксіз Алла ықсан жасаушыларды сүйеді»,
• делінген. Осыған ұқсас тағы бір аятта:

«Ұлы Алланың саған ықсан жасағандығы секілді сен де ықсан жаса», – делінген.

•  Әдептілік – ислам құндылығы ретінде. Әдептілік бұл жақсы тәрбие және жақсы қасиеттерге ие болумен және ұятқа қал- майтындай абыройлы болумен ерекшеле- неді. Әдептілік адам баласының рухани қорғанышы, әдептілік адамды нәпсінің жетегінде кетуден қорғайды. Әдептіліктен жұрдай адам қоғам үшін аса қатерлі мик- робтан да әлдеқайда қатерлі.
•  Туралық – ислам құндылығы ретін- де. Туралық дегеніміз, әрбір істе туралық- тан және әділдіктен айрылмау, діннің және

ақылдың негізінде әрекет жасау болып та- былады. Осыған қатысты Құран аятында:

«Әмір етілгендей тура (истиқаметте) бол» делінген.

•  Мойынсұну (итағат) – ислам құнды- лығы ретінде. Мойынсұну алдымен Ұлы Раббымыздың әмірлеріне толықтай мойын- сұну, сонан соң жалпы тәртіпке бағыну, діни ережелерге қайшы болмаса, лауазым иелерінің әміріне бағыну болып табылады. Құранда: «Аллаға мойынсұныңыз (итағат етіңіз), Алланың пайғамбарына да, сізден болған басқарушыларға да мойынсұны- ңыз», – делінген.
•  Сенімділік – ислам құндылығы ретін- де. Мүмин жақсы және сенімді іс-қимыл- дарымен баршаның сеніміне ие болуы қажет. Ардақты пайғамбарымыздың Мек- кеде «әл Әмин» яғни сенімді деген лақап аты болғандығы белгілі. Аманатқа қия- нат жасамау, сөзінде тұру, уәдесіне берік болу секілді қасиеттер сенімділіктің ерек- шеліктері болса керек. Осы сөзімізді нық- тай түсетін бір хадисте: «Мүнафықтың үш ерекшелігі бар: өтірік сөйлейді, уәдесінде (сөзінде) тұрмайды және аманатқа қиянат жасайды», – деген екен.
• Үнемшілдік – ислам құндылығы ре-

тінде. Адамның үнемдеу арқылы берекетті өмір сүрууіне болады. Сүйікті пайғамба- рымыздың бір хадисінде: «үнемшіл жан

кедейболмайды»,–делінген.Үнемшілдіктің антонимі ысырапқорлық. Ысырапқор- лық, тұрмыстық өмірде, ішіп-жеуде, ақша жұмсауда белгілі бір тепе-теңдікті бұзып, ашып-шашуға апарады, ал бұлай жасау харам. Ысырапқорлық жеке адамның да, тұтастай қоғамның да іріп-шіруіне жол ашатын қатерлі сырқат. Сондықтан да Құ- ранда: «Алла, ысырап жасаушыларды сүй- мейді», – делінген. Мұнымен қоса сараңдық пен үнемдеу арасында да тепе-теңдік ұста- на білген жөн. Мүмин, барлық ісінде тепе- теңдік қағидасын ұстанып, басқан әрбір қа- дамына нық болуы қажет.

• Адамдармен жақсы қарым-қатiнаста

болу, сыпайылық – ислам құндылығы ре- тінде. Адамзат баласы қоғам ішінде өмір сүргеннен кейін өзара тығыз қарым-қа- тынаста болуы және сыпайылықпен, құр- метпен өзара байланыстарда диалог құрып, көпірлер орнатуы бейбіт өмірдің негізгі кепілі болса керек. Қоғамда өзара түсіністік пен диалогтың негізі де осыдан бастау алары анық. Сондықтан да болар ардақты пайғамбарымыз бір хадисінде: «Мүмин жақсы қарым-қатынас жасай отырып өзі де осыған лайықты болады. Жақсы қарым-қатынас жасамаған немесе жасалмаған мүминде қайыр жоқ. Адамдардың қайырлысы басқаларына қайырлы болғаны!»,

• деген екен.
• Ынсап – ислам құндылығы ретінде.

Бұл әділ, қанағатшыл, тура және салмақты болумен ерекшеленетін қасиет. Пайғамба- рымыз: «Ынсап діннің жартысы», – деп бекер айтпаған. Себебі ақиқат дін пайда- лы нәрселердің орындалып, зияннан бойды аулақ салуды, әділдікті, туралықты бұйы- рады. Ынсабы бар адам осыларды қабылдай отырып, рухани кемелденудің бір сатысына болсын, мәртебесі жоғарылай түспек.

•  Жылы жүзді болу – ислам құндылы- ғы ретінде. Адамдармен қарым-қатынаста күлімсіреп жылы шыраймен шынайы және көркем мінезді болу. Сұсты немесе қабағы түюлі болудың антонимі болып та- былатын бұл қасиетке қатысты ардақты пайғамбарымыз: «күлімсіреу садақа бо- лады», – деген екен. Ал имам Ахмад жет- кізген хадисте: «Алла, расында жұмсақ мі- незді және жарқын жүзді құлдарын сүйеді» [118, 13 б.], – деген.
•  Салмақтылық – ислам құндылығы ретінде. Кез келген істі асығыстыққа неме- се үстірттіке салынбай, салмақты ойланып барып жасау. Дегенмен уақыты жеткен не- месе шұғыл шешімді қажетсінетін істерді ойланып-толғанып жүре беруге де болмас. Осыған қатысты хадистерде: «Асығусыз (салмақты) әрекет жасау Рахманнан, асы- ғыстық болса шайтаннан», «Ақирет істе- рінен басқа барлық істе асығыссыз, аңдап қимылдау қайырлы болады», – делінген.

•  Құрмет – ислам құндылығы ретінде. Қарым-қатынастарда әрдайым сый-құрмет көрсету. Қазақта: «үлкенге құрмет кішіге ізет» дейді. Құрмет көрсету және құрмет- ке бөлену мүминнің өмірлік қағидасына айналуы қажет. Пайғамбарымыз (с.а.у.):

«Біздің үлкендерімізге құрмет, кішіле- рімізге мейірім жасамайтын бізден емес» [119, 99 б.], – деген.

•  Тафаккур (қайырлы пікірлер өр- біту) – ислам құндылығы ретінде. Тафак- кур, ойланып-толғану, бір мәселеге қатысты пікірді дамыта түсу мағынасын білдіреді. Ұлы Раббымыздың ғаламат өнерінің туындысы осынау әлемдегі барша жаратылысқа қатысты ойлану, пікір өрбіту ғибадат болып есептеледі. Көптеген ғылыми жаңалықтар да дәл осы та- факкур арқасында ашылған. Ал көптеген ғұламалар рухани кемелденудің шыңына шығуына тафаккурдің әсері үлкен болған. Тафаккурдің антонимі ғапылдық және ой- пікірден бейғамдық. Осыған қатысты бір хадисте: «Ұлы Алланың жаратқан нәрселе- рі туралы ойланыңыздар (пікір өрбітіңіз- дер), бірақ Алланың заты (өзі) туралы пікір өрбітпеңіздер, құрдымға кетесіздер», – деген екен.
• Кішіпейілділік – ислам құндылығы

ретінде. Өзін өте қарапайым ұстау және бас- қалардан үстем көрмеу. Кішіпейілділік өте тамаша аһлақ. Ал өркөкіректік шайтанның

қасиеті екендігі белгілі. Шайтанның адамға сәжде етпей тәкәппарлықпен Алланың әмі- ріне қарсы келуі мәңгілік лағынетпен аяқ- талғандығы адамдарға ғибрат болса керек. Адам баласына фани дүниеде берілген өт- кіншіатақ-данқ,салтанат,билік,мал-дәулет және ғылымымен тәкәппарлануының соңы қайырлы болмасы анық. Ардақты пайғам- барымыз: «Ұлы Алла үнемдегенді бай, ысы- рап жасағанды кедей қылады, кішіпейіл болғанды көтереді (мерейін үстем қылады), тәкәппардың сағын сындырады», – деген.

• Тәуекел – ислам құндылығы ретінде.

Аллаға сену, құлшылық парызды орындап, нәтижені Алладан күту, асқар асуларды Алланың көмегімен алуға болатындығына тәуекел етіп бел байлау. Тәуекел ете алмай- тын мүминде нұқсандық бар деген сөз. Алла тағала ғаламға себеп-салдар негізінде детерминистік жүйе орнатқан. Алайда Алла қаласа, себепті жасап, салдарды бол- дырмауға да құдіреті жетеді. Дегенмен осынау себеп-салдар заңдылығына мүлтік- сіз бағына отырып, мүмин, істерінің бар- шасында Алланың қайырлы нәтижесіне тә- уекел етіп, бел байлайды. Түйесінің тұсауы босап кеткен Амр Ибн Умая атты сахабаның

«Аллаға тапсырып тәуекел еттім», – деген

сөзіне ардақты пайғамбарымыз: «Әуелі тұ- сауын байла, сосын Аллаға тапсырып, тәуе- кел ет», – деген.

•  Табандылық – ислам құндылығы ре- тінде. Бұл сөзінде тұру, уәдесін орындау, қандай да болсын істе және сөзде табанды- лық, тұрлаулылық қасиеті. Табандылық табысқа жетудің алғышарты. Қайырлы және пайдалы істерде табандылық көрсету жақсы қасиет. Ал пайдасыз, бос істерде та- бандылық көрсетемін деп қыңырлану адам- ды құрдымға апаратын қауіпті жол.
•  Жомарттық – ислам құндылығы ре- тінде. Қолы ашық болу, өз нәпсісіне қа- тысты сараң болғанымен, басқаларға жо- март болу, реті келгенде, өз орнымен мұқ- таж жандардың қажеттіліктерін көңіл ризашылығымен өтеу. Жомарттық адам баласына жарасар тамаша қасиет. Жомарт- тыққа қатысты көптеген аят хадистер бар. Сондай хадистердің бірінде: «Жомарт жан- ның асы – шипа, ал сараңның асы – сырқат» [120, 74 б.], – деген екен.
•  Хуснуз-зан (жақсы ойлау) – ислам құндылығы ретінде. Не нәрседе болсын жақсы және әдемі ойлау. Мүминдердің кем- шіліктері мен қателеріне көз жұма оты- рып, олар туралы жақсы ойда болу. Мұның керісіншесі болса «суи-зан» яғни жаман ой- да болу. Әрдайым басқа мүминнің кемші- лік, күнәларын ақылда тұтып жаман ойда болу жақсы қасиет саналмайды. Құранда:

«Күдіксіз занның (басқалар туралы ой- пікірдің) кейбірі күнә», – деп баяндалған.

•  Хыфзы-лисан (тілге ие болу) – ислам құндылығы ретінде. Бұл тілді керексіз бос сөздерден сақтау халі болып табылады. Ақылды жандар, қажет болмаса, үнсіз қалуды артық көрген. Хазіреті Әбубәкір қажетсіз сөйлемеу үшін аузына тас салып жүргендігі белгілі. Көп сөз – бос сөз де- мекші, көп сөйлеу арқылы адамға өсек, өтірік, ғайбат секілді ауыр күнәлардың жолы ашылады. Пайғамбарымыз: «Кімде- кім Аллаға және ақирет күніне иман еткен болса, қайыр сөйлесін немесе үнсіз қал- сын», – деген екен.
• Хақ – ислам құндылығы ретінде. Хақ

сөзі Алла Тағаланың қасиетті есімдерінің бірі болып табылады. Тура және өзгертілуі мүмкін емес әрбір жәй хақ бола отырып, қазақшадағы құқық сөзінің де мағынасын қамтиды. Әрбір адамның табиғи хақтары немесе құқықтары бар және осы хақтармен бірге адам баласының міндеттері де бар. Басқа адамның хақтарын бұзбау осындай міндеттер санатына жатады. Құқық әр- қашан бейбіт өмірдің кепілі. Басқа жан- ның құқығын аяққа таптаған жан қоғам тарапынан жазаланады, бұл дүниеде жаза- ланбаса о дүниеде есебін беретіндігі сөзсіз. Мүмин қоғамдық ортада басқаларының құ- қықтарын бұзбауға және тиісінше құқықты қорғауға күш салуы қажет.

• Хикмет – ислам құндылығы ретінде.

Ілім мен амалдың бірлесуінен туындайтын дәрежесі өте жоғары сипат болып табы- лады. Білмейтін немесе білгенімен, амал жасамайтын мүмин хикмет иесі бола ал- майды. Барлық нәрсенің асылын немесе ақиқатын үйрену үшін қол жеткізген ілім- ді де хикмет деп атайды. Аһлақ және мәні терең насихаттарды да хикмет деп атай- ды. Хикмет иесі жанда кез келген жәйдің астарын, мән-мағынасын ұғыну, түсіну, түйсіну қабілеті болады. Құранда: «Хикмет берілген жанға расында көптеген қайыр (да) берілген», – делінген және осыны қуат- тай түсетін бір хадисте: «Хикмет мүминнің жоғалтқаны, оны қайдан тапса алады», – деп баяндалған.

• Сыла-и рахим (жақындарды зиярат

жасау) – ислам құндылығы ретінде. Жақын адамдарға зиярат жасау, кемшіліктерін ке- шіру, қажеттіліктерін өтеу, сыйлықтар беру сыла-и рахим болып табылады. Туысқандар жақын жерде болса, жиі-жиі оларды зиярат жасап отыру, алыста болса, байланыстарды үзбейхатжазып,телефонсоғыптұрғандұрыс. Бұл исламның туысқандық байланыстар- ға қатысты негізгі қағидаларына сай әре- кет болған болар еді. Сыла-и рахим жасау- ға қатысты пайғамбарымыз: «сыла-и рахим өмірді ұзартады» [121, 35 б.], – деп айтып кеткен.

• Парасат – ислам құндылығы ретінде.

Зеректік, алғырлық, не нәрсені болсын, тез ұғынып түйсіну, көрегендік мағыналарын білдіреді. Парасаттылық екі түрлі болады: біріншісі табиғи түрде шабытпен келетін көрегендік, екіншісі адамның өзін жетіл- діруі арқылы қол жеткізген парасаты бола- ды. Осыған қатысты ардақты пайғамбары- мыз: «мүминнің парасатынан сақтаныңыз- дар, себебі ол Алланың нұрымен қарайды»,

• • делінген.
•  Қанағат – ислам құндылығы ретін- де. Бұйырған несібеге риза болу, ішіп-жеу, киіну тұрмыста аз нәрсеге қанағат жасау қасиеті болып табылады. Қанағатшылдық жалқаулық нәтижесінде азға қанағат ету де емес. Көптеген қылмыстар, әсіресе ұрлық, парақорлық, тонау, мемлекет мүлкін та- лан-таражға салу, басқаның ақысын жеу се- кілді тойымсыздықтар қанағатсыздықтан туындайтындығы белгілі. Қанағатқа қатыс- ты бір хадисте: «Қанағат бітпейтін қазына»,
  • деп айтылған. Расында да қанағатшыл- дық қарын тойдыратын керемет қасиет. Қа- нағатшыл жан көңілі тоқ, абыройлы жан деген сөз. Тағы бір хадисте: «Қанағат еткен жанның мерейі үстем (азиз) болады, ашкөз жан болса масқара болады», – делінген.

 Жүректі жаман қасиеттерден арылту үшін әдемі аһлақпен нәрлендіру өте ма- ңызды. Әдемі аһлақ иесі болу үшін мықты иман, күнәға кері қайтпауға белді бекем

буған тәуба, күнәлардан алыстап қателері үшін өкіне білу, ұяла білу, Алла тағалаға құлшылық ету, сабыр ете білу, тақуалық, сөзінде тұру, аманатқа қиянат жасамау, опасыздықтан алыс болу, көрші құқығын құрметтеу, жомарттықпен басқалардың қарнын тойдыру, сәлем беруді ұлғайта түсу іс-әрекеттерін мінсіз жасау, ақиретті аңсап, фани дүниеге бой алдырмау, ақиреттегі есеп беруден қорқу, кішіпейіл болу, жәбір-жапа көрсетпеу, бәле-жала, қиыншылықтарға сабыр ету, әрдайым Алланың құзырында екендігін ұмытпау, нәпсіні ләззат алып, құмартатын нәрселерден тыйып жүру, жү- ректе қорқыныш пен үмітті қатар ұялату, жомарттық, кешірімшілдік, сүйіспеншілік, көмек беруге құштарлық, қайғы-қасыретте ортақ болу, басқа жанды өз нәпсісінен артық көру, жақсылыққа үндеу, абыроймен өмір сүру, Аллаға толықтай мойынсұну және сенім арту, ержүректік, қаһармандық, жү- ректе Алла сүйіспеншілігін күшейту, Ал- лаға қауышу арманымен және Одан ай- рылып қалу қорқынышымен өмір сүру, әдепті болу, барша нәрсені байыптылықпен жан-жақты, мұқият зерделеп асығыстық- тан аулақ болу, өз нәпсіңді әрдайым таразы- ға тартып есеп беріп отыру, ынсапты болу, басқалар туралы жақсы және оңды ойда болу, әрдайым саналы түрде шайтанмен және нәпсімен күресу қажеттігін ұғыну, қа-

жетсіз пікірталас және керістен аулақ болу, өлімді әрдайым еске алу, ұзақ өмір сүру құштарлығын тізгіндеу, Құранның қыр- сырын үйренуге талпыну, ойға оралатын жаман нәрселерден аулақ болуды үйрену, әрдайым Алла тағалаға мұқтаж екенді- гін және Оған сыйыну қажеттігін түйсіну, барлық жағдайда ықыласты (барлық істі тек Алла ризашылығы үшін жасау) болу қажет [122, 89 б.].

 Көркем мінез, әдемі аһлақ иесі болу үшін жоғарыда атаған жайлардың әрбірі негі- зінде үлкен ақиқаттар болып табылады. Мінекей мүмин осындай аһлақ иесі болуды мақсат етіп осығын қауышқанда ғана жү- рек тазалығына ұласуы мүмкін.

 Сонымен қатар, ислам құндылықтарын мазмұнына қарай интеллектуалдылық құн- дылықтар, өзектілігіне орай толеранттылық пен демократиялық ұғымдарды біріктіретін құндылықтар.

 Интеллектуалдылық құндылықтары ре- тінде әрбір мұсылманның парызы білім із- деу арқылы Аллаға жақындау, оған құлшы- лық ету болып табылады. Білім іздеуге жұмсалған күш-жігер Алла жолындағы күреске жатады. «Оқы» сөзі – Алладан адамға түскен жолдау. Білім іздеу арқылы адам әлемдегі нәрселердің жаратылысына ой жүгіртуге, оларды танып-білуге құш- тарландырады. Ол арқылы ой-өрісі, білім

мен ғылымға деген қызығушылығы оя- нып, адамзаттың көкжиегі кеңіді. Ислам ең басты кезекте ғылымды қолдады. Себебі исламда білім-ғылым иманның серігі, сон- дықтан ғалымның ғылыми еңбектері нә- тижесінде шариғат жанданып, ислам заң- дылықтары сақталады. Мысалы, Қасиетті Құран Кәрімнің Әл-Жасия сүресінің, 13- аяты: «Сендерге көктердегі нәрселерді де, жердегі нәрселерді де толық бағындырды, бұл нәрселерде ойланатын адамдар үшін, әлбетте, белгілер бар» [11, Әл-Жасия сү- ресі, 13-аят], – делінген. Сонымен қа- тар, «Аспанды және жер бетіндегі нәрсе- лердің бәрін Алла өз ықтиярымен сендерге қызмет еткізді. Жаратушының тағлымын мойындайтын адам үшін мұнда айқын дәлел бар» аятынан Алланың адам игі- лігі үшін жаратқан барлық дүниесін зерт- теп, зерделеп, тылсым қасиеттерді анық- тауға талпыну қажеттілігі жөнінде талап қоятындығы байқалады. Білім мен ғы- лымды қоғамда толыққанды бекіту үшін іс-әрекетті, еңбексүйгіштікті, жүйелілікті, уақытты үнемдеу мен табысты пайдалану- ды насихаттаған. Құран Кәрімде: «Қай қауым болсын өз жағдайын өзі өзгертпесе, Алла оның жағдайын өзгертпейді», Пай- ғамбарымыздың бұл жөнінде «Әрбір же- тістік, сол жетістікке сай адамдарға ғана беріледі», «Шындығында Алла жұмысты

аяғына дейін беріліп істейтін адамды жақ- сы көреді», «Алла еңбексүйгіш адамды жақсы көреді және олар тозақ отына күй- мейді», «Иман – тек Алладан тілек тілеу ғана емес, сонымен қатар ол адамның шы- найы жүрегі мен істеген амал-әрекеттері арқылы дәлелдеу», «Көптеген адамдарға екі нығмет берілген: олар денсаулық пен бос уақыт», «Тал бесіктен жер бесікке дейін білім іздеңдер», «Ғұламалар – пай- ғамбарлардың мұрагерлері» секілді ғиб- ратты хадистері мысал бола алады. Жалпы жоғарыда келтірген интеллектуалдылық құндылықтарының кез келгені ислам дінінің баға жетпес асыл құндылықтары болып табылады. Олардыңеңмаңыздыларыныңбірі уақыт болып саналады. Уақыт – исламның басты назарында, өйткені ислам уақытты игілікті істерді атқаруға міндеттейді. Ислам аясында Ибн Халдун, Ибн Сина, Әл-Фараби, Ибн Рушт, Әл-Ғазали, Әбу Ханифа, Ибн әл-Хайсам, ар-Рази секілді ғұламалардың дүниеге келуі, олардың неше ғасырлар бойы маңызы мен өзектілігін жоймаған ғылы- ми еңбектері ислам дініндегі интеллектуал- ды құндылықтардың қаншалықты мықты екендігін, оның әлеуетінің зор қуаты бар екендігінің дәлелі болмақ.

Ал демократиялылық пен толлерантты-

лық ұғымдарын біріктіретін құндылықтар- ға келер болсақ:

 Ислам әлемнің барлық тарапына, яғни бірнеше мемлекеттерді, бірнеше мыңжыл- дықтарды қамтитын бүкіладамзаттық дін. Ол бір ұлтты басқа ұлттан немесе бір елді басқа елден жоғары қойып, не төмен- детпейді. Құран Кәрімде мұсылмандар- дың барлығы тең екендігі айтылған. Бұл оның демократиялық негіздерді ұстана- тындығын көрсетеді. Сонымен қатар, ислам құндылықтарында ұлтшылдық, нәсілшіл- дікке жол берілмейді. Құран Кәрімнің Сәбә сүресінің 28-аятында Алла тағала: «Сені барша адамдарға куанту әрі ескерту үшін жібердім, бірақ адамдардың көбісі оны біл- мейді» [11, Сәбә сүресінің 28-аят], – де- лінген. Ал Қасиетті Құран Кәрімнің Әл- Әнбия сүресінің 107 –аятында: «Сені бүкіл әлемге рақым етіп жібердік»[11, Әл-Әнбия сүресінің 107 –аят], – делінгеніндей ислам тек мұсылмандардың және арабтардың мен- шігі емес, бүкіл адамзаттың игілігі үшін келген дін деп түсінген жөн.

Исламдағы бауырмалдық ислам мен

иман негізінде қалыптасатын рухани бай- ланыстардың бірі. Исламда жеке тұлға- ның, барша қоғамның, жалпы адамзаттың көздейтін бірегей мақсаты – тек бір Алланы танып, мойындау. Бүкіл ғалам ұлттары- ның, елдерінің, жерлерінің өзгешелігі мен алыс-жақындығына қарамастан, осы атал- ған ұлы мақсатқа бірігу жолында игілік,

жақсылық, шыңдық, туралық, әділдік, ынтымақтастық, ерік-бостандық, теңдік, бейбітшілік, тұрақтылық қасиеттері тек Алладан ғана нәсіп етіледі деп сенуі қа- жет. Сонда ғана адамның, отбасының, мү- ліктің, халықтың, Отанның, үмметтің, бас- шылықтың іс-әрекеттеріне деген мәртебе өз шыңына жетеді. Бұл туралы Қасиетті Құран Кәрімде: «Ей, адамзат! Сендерді Біз әуелде бір еркек, бір әйелден (Адам мен Хауадан) бір ата, бір анадан жаратып (өрбіттік), өза- ра қарым-қатынас жасауларың үшін көп- теген ұлт, ұлыс етіп көбейттік» [11, әл- Хужурат сүресі, 13-аят], «Ізгі істерге, тақуалыққа көмектесіңдер, күнә жасауға, жауласуға жәрдемші болмаңдар», «Маған да, ата-анаңа да рақмет айтыңдар», «Егер (бергеніме) шүкіршілік етсеңдер, оны та- ғы молайтамын», «Рухы таза адам сөз жоқ мұратына жетеді. Жанын жамандық жайлағандар қор болады», «Қалаған адам иманға келсін, қалағаны кәпір бола бер- сін», «Кім де кім тозаңның салмағындай жақсылық істесе, соның сауабын көреді, ал кім де кім тозаңның салмағындай жа- мандық істесе, соның зардабың тартады»,

«Жаңадан әскер қатарына алынғандарды

жақындастыратын – жан дүниесінің үйле- сімділігі, ал алыстатуы – жан дүниеле- рінің алшақтығы» делінген аяттар Алла тағаланың адамдардың өзара түсінісуіне

әкелетін хақ жол екені ашық көрсетеді [123, 9 б.].

 Исламда жүректің таза болуы үшін ары- латын исламдық емес құндылықтарды да атап өткен жөн. Олар:

•Қызғаныш; Алла тағаланың басқа жан- ға нәсіп еткен нығметінің жоқ болуын тілеуі.

• Ызақорлық; дұшпандық, кекшілідік және өшпенділік сезімдерінің жетегін- де кету. Бұл қасиет, сонымен қатар қыз- ғаныш пен өкпешілдік те тудырады.
• Тәкәппарлық; Адамның өзін басқалар- дан үстем көруінен туындайтын мен- меншілдік қасиеті.
• Өз-өзіне тәнті болу; Адам өзін ілім және амалдары бойынша кемелденген жан деп есептеуінен туындайтын менменшіл қасиет.
• Сараңдық; Мал-мүлікке болған құш- тарлық салдарынан басқалармен бөлі- су немесе көмектесу сезімінен жұрдай болуы.
• Екіжүзділік; Жақсы қасиеттерімен адамдарға жақсы көрінуге талпынудан туындайтын теріс қасиет.
• Атақ және даңқ құмарлық; Хаққа апа- ратын жолда аяққа тұсау болатын жа- ман қасиет. Әрине, Алла тағала өз ді- нінің кемелденуі үшін атақ пен даңққа бөлеген жандардың жөні басқа.

• • Мақтанқұмарлық; ата-бабасымен, тегі- мен мақтану. Бұл тиым салынған жа- ман қасиет болып табылады.
  • Өкпешілдік; тұла бойын ашу-ыза мен өкпе кернеген адамның жағымсыз қа- сиеті.
  • Ғайбат; Басқа бір мұсылман бауырың- ды естіген сәтте ренжитін бойындағы кейбір міндерін артынан айту. Мұсыл- ман бауырыңның дене бітімі, сөздері, іс-әрекеттері, ғибадаттары, күнделікті өмірі, киім-киіс, жүріс-тұрысы туралы артынан жағымсыз сөз сөйлеу ғайбат болып табылады.
  • Іріткі салушылық; Адамдар арасында іріткі салу мақсатымен сөз тасу.
  • Өтірік; Бір нәрсені болған күйінен бас- қаша етіп жеткізу. Бұл ең жиренішті күнәлардың бірі болып табылады.
  • Көп сөйлеу; Бұл да жағымсыз қасиет- тердің бірі болып саналады. Себебі кү- нәларды паш ету, өсек айту секілді көп- теген харам немесе мәкрүхтердің жа- салуына себепші болатын теріс қасиет.

 Бұлардан басқа теріс, жаман қасиеттер мыналар болып табылады: бұзылған на- ным-сенім, күнә істеу, тәубе етуді қою, парыз және сүннеттердің не екенін біл- меушілік, үйренуге талпынбау, алдап-ар- бау, басқаға тұзақ құру, опасыздық жасау, қанағатсыздық, ашкөздік, харам нәрсе-

лерге қызығып арбалу, бос және бәтуәсіз нәрселерге құлақ түру, жамандық орын алғанда қол қусырып қарап отыру, қарғап- сілеу, зина жасады деп жала жабу, ұры- су және жанжалдасу, жалған ант ету және өтірік куә болу, сайқы-мазақ ету, адамдарды менсінбеушілік, кек сақтау, айтысып-тар- тысу, адамдарға зиян келтіру, кекшіл болу, зұлымдық жасау, ысырап жасау, жөн-жо- сықсыз қалжың айту, аса сәндену және жайбарақат жайындалыққа бой алдыру, айдай анық істелетін күнәларды құмар- ту, көп жасау және көп табыс табуға деген құмарлық, ұятсыздық, қорқақтық.

Жүрек осы жаман қасиеттерден арылған-

да ғана тазалық шыңына ұласады. Алайда осы жаман қасиеттерден толықтай арылған жанның өзін «осылаймын» деп айтуы да дұрыс емес.

 Жүректі алдап-арбаудан және қызға- ныштан тазартуға қатысты өнегелі мысал келтірер болсақ; Әнәс Бин Малик (р.а.) бы- лай деген екен: «бір күні пайғамбарымыз- дың құзырында отырған болатынбыз, ке- неттен ол, «қазір сіздің араңызға жәннат халқынан бір жан келеді», – деді. Осылай деп айтқаны сол-ақ екен ансаралардан бір адам келді. Әлгі адамның сақалынан су тамшылап тұрған болатын. Аяқкиімін сол қолына ұстаған екен. Келесі күні Алла елшісі осы әңгімесін тағы да қайталады.

Сол-ақ екен әлгі адам дәл кешегі жағдайда тағы да арамызға келіп енді. Үшінші күні ардақты пайғамбарымыз тағы да екі күннен бергі сөзін қайталады. Сол-ақ екен әлгі адам тағы да күнделікті жағдайда арамызға енді. Үшінші күнде ардақты пайғамбарымыз мәжілісті бітіргесін отырған жамағат та- рады. Сахаба Абдуллах бин Амр бин Ас (р.а.) әлгі адамның жанына барып, «мен әкеммен жанжалдасып едім, үш күн бойы жанына бармайтындығыма ант еттім. Осы уақыт ішінде үйіңде мені қонақ етуіңді өтінемін»,

– деді. Әлгі адам «жарайды», – деді.

 Абдуллах бізге үздіксіз мына жайды баян- даған болатын. «Әлгі адамның қасында үш түн бірге болдым. Осы уақыт аралығында бір рет те болсын (түнгі) намаз үшін ұй- қысынан оянбады. Таң намазына дейін ұйықтап жатушы еді. Тек төсегінде оңға- солға аунағанда Алланы еске алып, тәкбир жасайды екен. Мұнымен қоса, аузынан ешқандай да бір жаман сөз естімедім. Үш түн біткесін әлгі жаннан: «Әкеммен арам- да қандай да бір реніш жоқ болатын, Алла елшісі мәжілісте үш күн бойы қатарынан

«қазір сіздің араңызға жәннат халқынан

бір жан келіп қосылады», – деп баяндады. Айтуы сол екен әрдайым арамызға сен келіп қосылдың. Мен болсам, саған қонақ болып жасаған амалдарыңды көргім келді және сол амалдарды жасағым келген болатын.

Шынын айтсам, соншалықты көп те ғиба- дат жасағаныңды байқамадым. Алла ел- шісі сүйіншілеген бұл мәртебеге қалай жет- тің?», – деп сұрадым. Әлгі адам: «Көріп бай- қағаныңнан басқа ғибадатым жоқ», – деп жауап қатты. Сөйтіп, қоштасып бұрылып кете бергенде әлгі адам арқамнан шақырды да: «Расын айтсам, көргендеріңнен басқа ешқандай ғибадатым жоқ. Дегенмен ешбір мұсылманға қарсы жүрегімде қандай да бір алдап-арбау ойы болған емес және кек сақтау мен қызғаныштан да аулақпын!», – деді. Мен: «мінекей, сені әлгі мәртебеге жеткізген осы қасиетің болар», – дедім» [124, 2/164].

Тарихи үрдістің бірлігін қамтамасыз

ететін, рухани сабақтастық пен ынты- мақтастыққа негіз болатын ислам құндылықтары еркіндік пен имандылық, қайырымдылық пен ізгілік, шығарма- шылық пен әділеттілік секілді рухани- лықтың мәңгі категорияларының арқа- сында қалыптасады және дамиды. Қазақ- станның тәуелсіздік алғаннан бергі жаһан- дану үрдісінде өзгерістермен астасып жатқан рухани өміріндегі қатынастарға трансформациялануы жағдайындағы ислам құндылықтарының рухани ерекшеліктері, оның моральдық, идеологиялық, мәдени- гуманитарлық және өркениеттік негіздері қазақ халқының рухани мәдениетімен біте қайнасып жатты.

 Ислам құндылықтары жалпы алғанда адамныңжетілуіне, кемелденуіне, үйлесімді өмір сүруіне қызмет етеді. Қазақ халқының мәдениетіндегі ислам құндылықтарының орнын саралағанда, дәстүрлі қоғам құры- лымының ғасырлар бойы негізін сақтап кел- ген, халық мұраларының тарихи үрдісін- де жоғалып кетпеуіне себепші болған күш

– адамгершілік принциптеріне негізделген руханилық болғандығын басты ұстам ретін- де қарастыру қажет. Осы тұрғыда гуманис- тік, әдептік принциптердің қазақ жерінде ежелден келе жатқан дәстүрлі басымды рөлі ислам құндылықтарының дамып, орны- ғуына басты дәнекер болғандығы сөзсіз.

 Зерттеу нысанамыздағы адамзаттың өр- кендеуі мен рухани гүлденуіне ұшаң-теңіз үлес қосқан ислам құндылықтарына сарап- тама жасау бүгінгі ғылымның өзекті ісі болмақ. Кеңестік заманда ислам дінінің эстетикалық заңдылықтары толықтай бұр- маланды. Соған қарамастан, исламдағы гуманистік сипат қазақ халқының мәде- ниетінде үстем рөлді атқарды. Бұл ретте бүгінгі күні жастарымыздың бойына ис- ламның озық құндылықтарын қалыптас- тыру маңызды мәселе. Көпұлтты әрі көп- конфессиалы Қазақстанның мәдени тұтас- тығы, оның ішкі бірлігі осы елді құраушы титулды ұлт қазақ халқының әлеумет- тік ортадағы ислам құндылықтарын, ғиб-

ратты қасиеттерін, асыл маржанды мінез бастауларын ішкі тұтастыққа негіздеуімен өзекті. Себебі, ислам құндылықтары мен мұраттарының бірлігі ел дамуының, қо- ғамды біріктіруінің басты факторы болып табылады.

 Рухани дамудың қайнар көзі – жүрек та- залығын сақтау. Ақыл жүрекке қызмет етуі керек. Қазақтың далалық дүниетанымы- нан оның ділінің түкпірінде имандылыққа деген құрметпен қараушылық, оны бағалау жатқанын аңғарамыз.

 Мұсылмандық руханилықты адамгерші- лік принциптері мен рух және жүрек таза- лығы принциптері құрайды. Осыған орай, қазақтың адамгершілік принциптерін жүйелеп түсіндіруде үлкен маңыз бар.

• • ЖАҺАНДАНУ ҮРДІСІ ЖӘНЕ ИСЛАМ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ

 В.Э. Багдасарян: «Ислам сам по себе уже есть глобализационный концепт. Сущност- но он представляет один из вариантов гло- бализации» [125, с. 69]

 Заман өзгеріп, жер дүниені қамтыған жа- һандану кезеңіндегі Қазақстан тәуелсізді- гінің көк туын желбіретіп, тарихи дамудың кең өрісіне қадам басқан сайын, өткеніне шүкіршілік айтып, болашағын бағдарлау үстінде. Көптеген ғалымдар жаһандану дәуі-

рінде ұлттың негізгі діңгегі ретінде әртүрлі идеялар ұсынуда.

 Жаһандану дәуіріндегі қазақтың болаша- ғы туралы ой қозғаған Ақселеу Сейдімбек:

«Ұлттық идея деген – ұлттың, мемлекеттің тек бүгін ғана емес, ұзақ мерзім аясында бақытты да кемел өмір сүруін қапысыз қамтамасыз ететін тетік және халықтың ынта-жігерін оятатын белсенді өмір-салт. Одан да нақтылап айтқанда, ұлттық идея деген – ішкі-сыртқы факторлармен мұқият санаса алатын, жалпы адамзаттық дамудың объективті үрдістерін қапысыз қаперде ұс- тап отыратын, сөйтіп, төлтума сипатта даму- ды мақсатты түрде нысана ететін мемлекет- тік мұрат және қоғамдық белсенділік» [126, 36 б.], – деп тұжырымдауының астарынан ислам дінінің қуатты күшін айқын сезіну- ге немесе көрсетілген теңеу сипатына ислам дінінің әлеуетін жатқызуға әбден болады.

Профессор, қазақтанушы философ, көр-

некті ғалым Жақан Молдабековтың ойын- ша: «Қазақтың мәдениетін, ділі мен дінін жаңа деңгейге көтеретін, жаңа қарқында дамытатын оралымды да оң кезең келді. Діни мәдениет пен ұлттық мәдениеттің идеологиялық жұмысты бір-бірімен үйлес- тіретін уақыт келді. Исламның әдебі мен қазақтың гүлденуіне жаңа өріс беріп жат- сақ, онда өркениет сырттан ғана емес, іштен де өрби түспек.

 Оның нысаны – Алла мен адам арасында- ғы рухани тұтастықтың табиғи көріністері мен ықпалын күнделікті тұрмысқа тарату» [127, 139 б.], – деген ой-пайымынан ғалам- дану заманында қазақшылығымызды Ис- лам дінінің тірегі арқылы табу көрсетіледі. Бұрынғы Басмүфти Әбсаттарқажы Дербіс- әлішеайтқанда,дәстүрлідінімізислам

• он төрт ғасырдан бері бүкіл адамзатты сенімі мен нанымына, тегі мен нәсіліне қарамай, бейбітшілік пен ынтымаққа, са- бырлылық пен тазалыққа шақырып келе жатқан Алла тағаланың бірегей діні. Тарих сахнасына көтерілгеннен бері, өмірдің өзі көрсеткендей, ислам дінінің ғылым-білім мен өркениеттің сарқылмас кәусар бұлағы екендігін әлем мойындауда [128, 45 б.]. Олай болса, жаһанданудың оң әсерлерімен қатар, теріс қағидаларын болашағымызға сіңірмес үшін ислам құндылықтарын жас- тардың өн бойына насихаттау бүгіннің тап- жылмас міндеті. Әрине, жаһанданудың оң- тайлылығын саясатта: демократия, толе- ранттылық принциптерінен, экономика са- ласындағы реформаларынан анық аңғаруға болады, ал мәдениетте Батыс өркениетін- дегі анайы, дөрекілікті адамзаттың ортақ құндылығы ретінде халқымыздың санасы- на жапсарлауы қауіпті. Жаһанданудың бұл аймағы қашан да алуан сұрақтарға же- телейді.

 Қазақстандық құндылықтанушы, фило- соф Серік Нұрмұратов: «... Кейбір күр- делі проблемалардың шеті бар екенін бай- қатты. Қазақстанның тәуелсіздігімен қоса, басқа Кеңес Одағындағы елдерде де өзіндік дербестік орнай бастады. Бал- тық жағалауының республикалары (Лат- вия, Литва, Эстония) бірден батыстық құн- дылықтарды мойындап, жылдам солар- дың өмір-салтына ауысып та кетті. Кавказ республикалары өзара жерге таласпен уа- қыт ұттырып, қазір экономикалық, саяси тіптен рухани құндылықтардың дағдары- сын басынан кешіп отыр. Ресей мен Бе- лоруссия жақын болғысы келеді. Украина өз жолымен дамығысы келеді. Ал, Орталық Азиядағы елдер де әр түрлі мәдениеттердің, өркениеттердің, құндылықтық жүйелердің ықпалын сезінуде. Соның қатарында ірге- лі исламның әр түрлі көрінісінің байқалуы (мәселен, ваххабизм). Бұндай, радикалды діни ықпалдан Қазақстан да қауіптенеді» [83, 170 б.], – деуі, исламдағы ағымдардың тарихына көз жүгіртуге салмақтайды.

Дін қағидалары келешектегі өмір түгі-

лі, қазіргі тыныс тіршілігімізден де үлкен айырмашылығы бар дәуірде қалыптасқан деп ойлайтын адамдар да бар. Сондықтан олар дін кез келген кезеңдегі өмірлік мәні бар мәселелер бүгінгі өмір талаптарына тіп- тен сәйкес келмейді деп тұжырымдауда.

Әрине, бұл түсінік қазіргі кейбір қосалқы діндерді дәл бейнелеуі мүмкін. Бірақ, ис- лам дінінің жалпы сипатына қарама-қай- шы. Өйткені, ислам кез келген уақытқа, жағдайға, толыққанды тіршілікке арнал- ған дін. Ол адамның өзекті мәселелерінен бір мезет те қалыс қалмайды. Сондықтан ислам, біріншіден, адамзаттың өткенімен де, бүгінгісімен де, болашағымен де тығыз байланысып өмір сүре береді. Екіншіден, замана ағымынан, өркениеттен қалып қоя- тындай керітартпалыққа жол бермейді. Ис^- лам әр адамның ізденіп, зерттеу жасауына және өз заманының қайғы-қасіретіне шипа боларлық шара іздеуіне кеңінен жол ашады. Ең ғажабы, шариғат талаптарынан ал- шақкеткен,қыңыр-қисықағымдардың өкілдері бізге бұзық пікірін итермелеп қана қоймайды, соның бәрін діннің атын жамы- лып, дін хақына қол сұғып, өздерінің жансақ түсініктеріменкеліспегенадамдыдіннен шықты деп кесім айтады. Діннен шығару, күпірлікке балау өздерінің дүниетанымы- на сәйкес келмейтін ойшылға жала ретінде жаба салатын оп-оңай іс болып қалды. Бұл турасында Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Егер біреу бауырына: “Әй, кәпір!” – десе, ол міндетті тyрде екеуініy біреуіне yайта- ды. Яsни, айтyаны дyрыс болмаса, өзі

кәпірге айналады» – деген [129, 7 б.].

Жаһандану дәуірінде ислам әлеуеті шек-

сіз зор болмақ. Ислам діні Алла тағала та- рапынан адамзатқа жіберілген соңғы жолдама болғандықтан, ол – ақырғы, толыққанды дін. Жаратушымыз Құранда: “Бүгін діндеріңді кемеліне жеткіздім және нығметімді толықтастырдым. Сондай-ақ сендерге Ислам дінін қоштап ұнаттым”,- дейді [11, Мәидә сРресі, 3-аят]. Бұл Пайғамбарымызға (с.а.у.) түскен ең соңғы аят болып саналады.

 Алайда дініміздің реформа жасауға ке- летін және келмейтін тұстары бар. Ешқа- шан да ислам негіздерін өзгертуге немесе әлде бір жағдайларға қарап жаңартуға бол- майды. Оған әр мұсылманға парыз болған амалдар, адал мен арам (халал, харам) жа- тады. Мысалы: Намаз діннің тірегі, оны орындау әр мүмінге парыз. Оны әлде бір сылтауларды тауып өзгертуге, яғни парыз емес, орындамаса да болады деп жоққа шығаруға болмайды. Сондай-ақ ақылды аздыратын арақ, есірткі сияқты заттар харам нәрселердің қатарына кіреді. Оны да әлде бір сылтауларға сүйеніп, адал деп ақ- тауға болмайды. Сондықтан дін негіздерін өзгертуге, жаңартуға ұмтылған адам има- нынан айрылып, исламнан шығады, бір сөз- бен айтқанда кәпір болып қалады.

Исламныңмән-мақсатынзаманатынысына

сай түсіну әр мұсылман үшін өте маңызды. Осыған орай насихат тәсілдерін жаңғыртып, жетілдіру – кезек күттірмейтін міндетті

шара. Сүйікті Пайғамбарымыз (с.а.у.): “Расында, Алла таsала осы yмбетке әр sасыр сайын дін заyдылыyтарын жаyа yырынан жетілдіретін кісіні (sалымды) жібереді”, – деген [130, 13 б.].

 Ислам діні: “Ыждағаттылыққа (Іздену, талап ету. Араб тіліндегі «ижтиһад» сөзінен алынған) құлшынған мұсылман қателессе – бір сауап, дұрыс шешімге келсе – екі сауап жазылады”, – дейді. Қателескен мужтаһид- ке (ізденушіге) сауап жазылуы исламдағы кеңшілік дәрежесінің биіктігіне дәлел бола алады. Бұған төрт фиқһи (ислам заңдары, яғни шариғат) мазхабтарының құрылуы ай- қын дәлел. Ыждағаттылыққа ұмтылуға кез келген мұсылманның құқығы жоқ. Оған құқылы адамды “мұжтаһид” (ізденуші) дейді. Бірақ оның өзіндік шарттары бар. Мұндай адамның білімі өте жоғары болуы, араб тілін ана тіліндей жетік меңгеруі, араб сөздерінің синонимдерін, баламаларын білуі керек. Өйткені, исламның негізі – Құран мен хадистер араб тілінде баяндалған. Соны- мен қатар, Құран Кәрімді толық жаттап қана қоймай, Құран ғылымын (аяттардың түсу тарихын, нәсіх пен мәнсух аяттарын т.б.) жетік, кеңінен игеруі шарт. Оның ең қиын шарттарының бірі – өте көп (кейбір ғалымдардың айтуынша 100000-нан астам) хадисті Пайғамбарымыздан (с.а.у.) бізге дейін жеткен тізбегімен бірге жатқа білуі

керек. Өйткені бір мәселеге дәлел келтір- ген кезде жадында сақталған аят, хадистен бірден мысал айтуы тиіс.

 Исламның көрнекті ойшылы Мұхаммад Иқбал: «Ижтигад – ислам әрекетіні4 yа и- дасы» – деп өте орынды айтқан [125, 144 б.]. Өйткені, өмірдің өзі әрдайым қозғалыс, да- му үстінде, ал ижтиһад бейне оны жаңартып, жаңғыртып отыратын өлмес рух тәрізді. Де- мек, ислам діні ижтиһадқа жол ашады, ал оны қолданбауды күнә санайды. Тіршілік- ке қажет іс-әрекеттерді ұдайы дамытып отыруды қолдайды. Сондықтан ол – өмір қаншалықты құбылып, күрделене түссе де, бүгінгі таңдағы әрі келешекте шиеленіс- ке түсер түйінді мәселелерді шешуге толық қауқары жететін дін.

Ислам әлеміне шығыста немесе батыс-

та пайда болған қандай да бір жаңа сая- си, экономикалық немесе философия ағы- мының желі жетсе, соның ықпалымен кей- біреулер көпшілікті бас сала қорқытып, үрейлендіруді әдетке айналдырып алды. Олар дініміздің құндылықтары мен мұсыл- мандарды осы ағымдардың қауіп-қатері- нен сақтау жолындамыз деген оймен олар- ға карсылық білдіре бастайды. Олардың көзқарастары бойынша әлгі ағымдар ис- ламға қарсы мұқият түрде жан-жақты қа- растырылған шабуыл жоспары (диверсия) тәрізді.

 Ал ислам әлеміндегі бұған мүлде қарама- қарсы бағыттағы басқа бір топ, шығыстан немесе батыстан жеткен барлық ой-пікірді тексеріп, сараламастан, ойланбастан қабыл алуда, оны насихаттау жолында жанын пида етіп, өздеріне қарсы шыққандарды надан, артта қалған және керітартпа деп айыптау- да. Бұл топта дамыған елдерден келген мұндай ілімнің бәрі даму мен өркениеттің көзі деген тұжырым қалыптасқан. Біздің елімізде де дәл осылай.

 Сөйтіп, көбінесе осы екі топ: түгелдей қарсы немесе түгелдей қостаушы болып, қаншама уақыттары мен күш-қуаттарын нәтижесіз, пайдасыз дауға жұмсап, таусыла таласып-тартысып жатады. Мәселен, Батыс өркениетіне жалпы көзқарас, батыстағы шығыстануға бағытталған көзқарас немесе соңғы жылдары кеңінен етек алған батыс- тандыру мәселесін алға тартуға болады.

 Осы топтың екеуі де бірбеткейлік таны- тады да, мәселенің дұрыс-бұрысын тиісті дәрежеде зерттеуді, ой таразысына салып, әділдікпен шешуді қаламайды.

 Бүгінгі ислам әлемінің белгілі де беделді ойшылы, Египет Араб Республикасының Уақф министрі, профессор Махмуд Хамди Зақзуқ былай дейді:

 “Біз әу бастан, жаһанданумен бірге де емеспіз, не оған қарсы да емеспіз. Бірақ біз жаһандану мәселесіне де, бөтен ағымдарға

да үлкен қырағылықпен қарауға тиіспіз. Мұсылмандар қай мәселені болсын, жан- жақты сараптап және нақты, биік ой-өріс тұрғысынан пайымдап, осылайша, бір жа- ғынан, ақиқатты айқындау жолында еңбек етсе, екінші жағынан, әрбір жаңа ағымға беталды жабыса бермей, оны ақыл тара- зысына салып, салмақты пайымдау жасау- лары керек деп ойлаймын.

 Осыған орай төмендегі өте маңызды бір- неше мәселеге тоқталғанды жөн көрдім:

• • •  Ислам, дін тұрғысынан алғанда, бөтен ағымдардан қауіптенетіндей уақытша бір құбылыс немесе философиялық бір ағым емес. Ол ислам болмысындағы тамыры те- реңге жайылған ақиқатқа жаңсақ, жасанды ағымдар әсер ете алмас діңгегі мықты дін. Мұсылмандар ислам дінінің негізгі мақсат- мүддесін жете түсініп, оның мән-мағына- сын терең түйсінген кезде, ішкі және сырт- қы ағымдар қандайлық күш-қуатқа ие бол- са да, олардан келіп-кетер ешқандай қауіп- қатер болмайды.
    • Жаһандану – ақиқат, оны елемей қою-

дан еш пайда жоқ. Ол бастапқыда экономи- ка саласынан бастау алып, бірте-бірте сая- сат пен мәдениет салаларына да аяқ басқан құбылыс. Бұл көз алдымызда болып жатқан ақиқат шындық, оны жоққа шығарудың ешбір мәні жоқ.

• • • Бұл әлемде өмір сүріп жатқан жал-

ғыз біз ғана емеспіз. Біз технология саласы күрт дамып, ақпарат пен байланыс үдеген, ғарышқа жол ашылған ғасырда өмір сүріп жатқанымызды ұмытпағанымыз жөн. Олай болса, бөлектенуден, оқшауланудан келер пайда жоқ”.

 Жаһандану үдерісінің алға қойған мақ- саты – ұлттар мен халықтар арасындағы геоэкономикалық, саяси, мәдени, зама- науи кедергілер мен мемлекеттердің шека- раларын жою және қандай жолмен болса да Батыс өркениетін, яғни үстемдік өрке- ниетін орнату. Ендеше, бойымыздағы бай- салдылығымызды жоғалтып алардай үрей- ленудің қажеті жоқ. Өйткені, оны жоғал- ту біз үшін тиімді емес. Тіпті ойлануға да мұрша бермейді. Жаһандану үрдісі (үрдісі) бізге бетпе-бет келіп отырғаны шындық. Негізінен алғанда бұл – тұтастай жаман да, жақсы да емес. Бірақ қалай болғанда да біз онымен санасуға, бірлесіп әрекет етуге міндеттіміз.

Жаһандану болмысы мәнді және мәнсіз

негіздерді қамти отырып, әлемдегі барлық адамзатты жан-жақты қоршап алғаны анық. Мысал келтірер болсақ, «Шаурма» және “Coca Cola» сияқты дайын тағамдар мен ішімдіктер, «Джинси» сияқты киімдер, жастардың санасын жаулайтын «Валентина күні» сияқты идеологиялар, жақсы-жаман бейне фильмдер, бағдарламалар мен өнердің

түрлі салалары, алуан түрлі көңіл көтеру құралдары.

 Жаһанданудың ақ ордасына айналған Батыс елдерінде кеңінен таралған қоғам, жынысжәнежанұяқарым-қатынастарының белгілі бір түрлерін дамытуға жол ашуы тасыған селдің гүрілдеген үніндей бізді де елеңдетуде. Бұған қарсылық белгісі ретінде есік-терезені тарс жауып тастасақ та, оның отандастарымызға спутниктік антенна (жа- санды жер серігі), көгілдір экран және ға- ламтор арқылы жетуіне тыйым сала ал- маймыз. Ендеше біз шындықпен бетпе-бет келгенімізді мойындап, саналы түрде дұрыс мәміле жасағанымыз жөн.

Бұл жөнінде профессор Махмуд Хамди

Зақзуқ: «Менің пайымдауымша, жаһан- дану мұсылмандар үшін өзара сын айты- сып, есеп-қисап жүргізуге шақырар қо- сымша үндеу (шақыру) десе болады. Әри- не бұл үндеу жаһандандырушылардың қа- лауынсыз-ақ туындайды. Кейбіреулер жа- һандану мұсылмандардың наразылығын өршіту рөлін атқарып отырған құрал деп те топшылайды. Әйтсе де егер мұсылмандар ашуға бой бермей, ақыл-парасатпен дұ- рыс іс-әрекет жасайтын болса, онда бұл құ- былыс пайдалы қырынан көрніс береді деп ойлаймын», – деп нақты ойын білдіреді [131, 12 б.].

Исламның жаһандануда экономиканы,

саясат пен мәдениетті адамзат мархабаты үшін дамуына негіз болар әлеуетіне тоқ- талсақ:

•  Экономика жаһандану қамтыған ең маңызды салалардың бірі болып саналады. Оған ырықсыздандыру (либерализация), еркін сауда-саттық саласы әрі оған қатысты сауда, қызмет, қаржы және бағдарлау топ- тарының алдындағы бөгеттер мен шек- теулерді алып тастау, алыс-беріс есігін ашу, дамыған елдерді қамтитын ірі эко- номикалық одақтарды құру салалары жа- тады. Сол сияқты, әлемдік экономиканы басқаруға елеулі ықпал ететін, кірістері оңтүстік кедей елдерінің есеп шотына жи- налатын халықаралық ірі ұйымдар мен ха- лықаралық банктер, валюта қорлары се- кілді бүкіл әлемдік қаржы бірлестіктері, мемлекетаралық алпауыт серіктестіктер де осыған кіреді.

Негізінде, жаһанданудың экономикалық

ұйымдарды құруға ықпалы мұсылмандар- ға ой салуы тиіс. Яғни, жедел түрде Ис- лам экономикалық ұйымдарын құрып, ха- лықаралық, әрі жергілікті ұйымдар мен серіктестіктерге кірулері керек. Дүние- жүзілік бәсекелестікке қабілетті елдердің қатарына енулері үшін өнім сапасын жо- ғарғы деңгейге көтеріп, әр түрлі тауар өн- дірісін арнайы бағытқа салуды реттеу және жетілдіру қажет. Осы орайда, Елбасымыз

Н.Ә. Назарбаевтың сапалы тауар өндіруді ынталандыру мақсатында «Алтын сапа» Президенттік сыйлығын тағайындауы – дер кезінде қолға алған көрегендік пен дана- лықтың айқын айғағы болды. Қазіргі кезде ислам әлемі елдерінің өзара ашық сауда байланысының үлесі, өкінішке орай, оның сыртқы әлемге қатысты жалпы саудасының 10 %-ын ғана құрайды екен. Мұсылмандар осы салаларда жетістікке қол жеткізсе, ислам әлеміне жаһанданудың экономикалық саласы тарапынан төнген қауіп сейілер еді. Егер біз жаһандану бағытындағы экономика күшіне дәл сондай дамыған экономикалық күшпен қарсы тұрсақ, онда бағыныштылық танытудың орнына оған серіктес болып, көшін, бағыт-бағдарын түзеулеріне елеулі үлес қосар едік. Шын мәнінде, Ислам әлемі барлық саланы қамтитын орасан зор экономикалық күш-жігерге ие екені баршаға аян. Әрі Ислам – ерекше жағрапиялық орны бар, табиғи қазбалары, кен байлықтары мен еңбек ресурстары мол әлем. Экономикалық тәжірибесі мен ғылыми жарамдылығы, еңбек күші үйлесімділігі де биік деңгей- де. Солай бола тұра, өз мүмкіндігін толық пайдаланбай, көкейде ғана қалған, күллі ал- ғышарттары бар мұндай экономикалық да- муға қол жеткізу үшін бізге тек ауызбірлік, ықылас-жігер, ынта және белсенділік керек.

• Жаһандану үдерісінің саясат саласын-

дағы ерекше сипаттары – демократия, адам құқығы және саяси құбылыстар болып та- былады. Осы бағыттағы ислам құндылығы мен тағылымын жете түсінген адам, оның жаһандану үдерісінен көш ілгері, озық еке- нін және кеңесу (шура), адам құқығы, сая- си құбылыстар негіздерін әлдеқашан қа- лыптастырып қойғанын байқайды. Ислам жауапкершілікті міндеттеу қағидаларына негізделген шура (кеңесу) қаулысын қабыл- даған кезде, мұсылмандарға оны әр ғасырға сай келерлік түрде жүзеге асыруға ерік бе- рілген. Оның бүгінгі таңдағы бір көрінісі

• депутаттарды сайлау тікелей, жалпы

халықтың бәріне тән еркін сайлау аркылы жүзеге асырылса, келешекте әр ғасырдың талабына сай басқа бір сипатқа ие болуы мүмкін. Ислам адам құқығын сақтау түсінігі көкейімізде орнығуына және шынайы өмір- де жүзеге асырылуына катты көңіл бөле- ді. Алла тағала адам баласын құрметті етіп жаратқан. Оларды нәсілдеріне, ұлттарына, түрлеріне және сенімдеріне қарап алаламай, тең жаратып, адамзат арасында әділет та- разысын орнатуды бұйырды. Ислам ша- риғаты адамның тәнін, жанын, нәсілін, сенімін (ақидасын), ақылын, мал-мүлкін және ар- ұжданын қорғауға ерекше көңіл бөлуі – оның (шариғаттың) қаншалықты құнды екенін білдіреді. Бұған қосымша, адамзат бұрын-соңды кездеспеген жаңа

дәуірге қатысты басқа да құқықтар бар. Сондықтан адам құқығы мен демократияны талап ететін жаһанданудан үрейлене қор- қудың қажеті жоқ. Саясаттың сан түрлі құ- былатынын ескерсек, оның жағымсыз жа- ғынан сақтанған жөн. Ислам дін істерінде ыждағат етуге рұқсат береді, ендеше дү- нияуи істерде ыждағат ету тіпті орынды. Осыған орай Пайғамбарымыздың (с.а.у.) өзі: “Сіздер дүние істеріңізді менен де жақсы- рақ білесіздер”, – деп бағыт-бағдар берген. Олай болса, саясаттың құбылмалылығы исламда бидғат (жаңалық) немесе тыйым салынған іс емес, керісінше, күннен-күнге дами түсетін қоғамдық өміріміздегі барлық салалардың өсіп-өркендеуіне жеткізер ең абзал жолды іздеу құралы болып табыла- ды. Сондықтан оның, Ислами моральдық, әдептік құндылықтар жүйесін қамтитын берік қорған екенін ұмытуымызға болмай- ды. Пайғамбарымыздың (с.а.у.): “Өзіңе де, біреуге де зиян келтіруге болмайды” деген әйгілі нақылы бар. Біз, мұсылмандар демократия құндылықтарын, адам құқық- тарын сақтауымызды басқа біреулер біз- ден талап етулерін күтпестен, сол құнды- лықтарды әлемге іс жүзінде дәлелдеп, паш етуіміз қажет. Оның бәрі ислам тағлымы- ның тұңғиығынан алынған, адамзаттың жақсылыққа, игілікке қолжеткізуіне деген құлшынысын тудыратын құндылықтар. Ға-

лымдардың арасында: “Алланың шариғаты бар жерде игілік те, жетістік те бар” деген кеңінен таралған қанатты сөз бар. Олай болса, біз демократия, адам құқықтары және көрнекті саясат құндылықтарын пай- далануға, қалыптастыруға оң, яғни дұрыс ықпал беріп, ат салысуымыз керек. Осы құндылықтарды қалыптастыруға белсенді түрде ат салыссақ, оның адамгершілік қа- сиеттерімізге тигізетін барлық кері әсерінен сақтануға үлкен үлес қосатын едік. Міне, сонда ғана ислам әлемі жаһандану төндіре- тін қауіп-қатерлерден сақтана алады.

• Жаһанданудың мәдениет саласындағы

ықпалына келсек, егер ол адамға, адам- заттың баршамызға ортақ өркендеу жолын жете түсінуіне және қоршаған ортамызға төніп тұрған экология, ядролық қару, топтық қылмыс, құмарпаздық, спид сияқ- ты қауіп-қатерлердің бар екенін жете түйсінуіне ықпал ететін әлемдік ортақ мәселелерді меңзейтін болса, бұл жөнінде бір дау туады деп ойламаймыз. Бірақ жа- һанданудың ұлттар мен халықтардың мә- дени ерекшеліктеріне қауіп төнгізу мүм- кіндігі шын мәнінде талас-тартыс, дау- дамай тудырады. Дәлірек айтқанда, Батыс өркениетінің қанат жайып, кеңінен та- ралуы ұлттар мен халықтардың мәдени ерекшеліктеріне қауіп төндіріп, тіпті мүлдем жойып жіберуі мүмкін. Міне,

бұл исламият кеңістігінде наразылық ту- дырар күрделі мәселе, тіпті оны ислам құн- дылықтарына қарсы бағытталған ап-ай- қын үстемділік белгісі деп бағалауға бола- ды. Бірақ, бұл мәселені сан қырынан тал- дап, қарастыру керек. Ислами ақыл-сана, ой-өріс өте биік болғандықтан, белгілі бір мәдениеттегі кейбір ерекшелікті исламға жат деп тосырқамайды, қабылдаудан қаш- пайды керісінше, оны таразылап, жете зерттеп, мәдениетіміздің өркендеуіне ық- пал ететін пайдалы жерлерін ала біледі. Бұған Пайғамбарымыздың (с.а.с): “Дана- лыy момынны4 (мyсылманны4) арманы, тапyан жерінде-аy yа ып алады” – деген сөзі дәлел. Сонымен қатар:“Білім ffы- тайда болса да іздеп бары4дар”, – дегені мұсылманшылықты ұстанбайтындардан немесе жердің түбінен болса да білім алың- дар дегені. Мұсылмандар өз өркениетін қалыптастыру барысында, сол заман- дағы барлық мәдениеттің озық жетістік- терін пайдалана білген. Осыған орай бел- гілі философ Ибн Рушд: “Шариғат бұрын- ғылардың кітаптарына үңіле зер салуды жүктейді, олай болса, болашақтағы әрбір жаңа нәрсеге үңіле ден қою да әлбетте соған жатады”, – деген. Оған қоса: “Олардың өз кітаптарында айқындап айтып бергендері ақиқатпен ұштасса қуана қабыл алып, оларға рақмет айтамыз, ал егер ақиқатқа

сай келмесе, ескерту жасап, басқаларды одан сақтандырып, оларға (қателіктеріне) кешіріммен қараймыз”, – деуінде үлкен мән жатыр [131, 17 б.].

 Міне, Ибн Рушд өзге мәдениеттерге осындай сындарлы көзқарас білдіреді. Біз де өз заманымызда сырттан келетін өзге мәдениет көріністеріне ақыл-парасат тұр- ғысынан қарап, өз ұстанымдарымызға үй- лесетін тиімді жерлерін ғана алуымыз керек. Ата-бабаларымыздың: “Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен”, – деген даналық қағидасын жадымызда сақтағанымыз жөн.

 Ислами ақыл-парасаттың ұрпағымызды жасанды, жалған ағымдардан қорғар қор- ғандай берік, биік әрі діни және өркениет құндылықтарына сүйене білер икемді, жұм- сақ екенін айқын аңғаруға болады.

 Ислам күллі жаһанға түсірілген дін. Адамзаттың түрлері, түстері, тілдері және ұлттары сан алуан болса да, барлығы бір атадан тарағандығын ескерте отырып, бір-бірімен танысуға, түсіністікке және жәрдемдесуге дайын болуға шақырады. Тартысуға, бұзықтыққа, сондай-ақ жан- жалдасуға тыйым салады. Осыған орай, Алла тағала қасиетті Құранда: “Ей, адамдар! Шынында Біз сендерді бір ата мен бір ана- дан (Адам мен Хауадан) жараттық. Сендер бір-бірлеріңмен танысып, білісулерің үшін ұлттар мен ұлыстарға бөлдік. Алланың

алдындағы ең ардақтыларың тақуала- рың”, – деп, [11, Хужрат сүресі, 13-аят] әлемдегі барша адам қай жерде және қай кезде болсын, бір-біріне бауыр екендігін меңзейді.

 Демек, ислам – хақиқи жаһандық дін. Бірақ ислами жаһандану мен қазіргі жаһан- дану құбылысының айырмашылықтарын атап айтпасақ болмайды. Қазіргі жаһан- данудың жағымды, жақсы әсері болғаны- мен, жағымсыз, зиянды ықпалы басы- мырақ. Халықаралық ірі ұйымдар мен алпауыт серіктестіктердің өкілдері идео- логия, мораль және адамгершілік құнды- лықтарының атын жамылып, адамдарды алдап-арбап, басынуда.

 Ал ислами жаһанданудың алға қойған мақсаты – адамгершілік пен көркем мінез- құлық ұстанымдарын тарату, әр кісінің қа- дір-қасиетін, еркіндігін, теңдігін қорғау, жанұяға қамқорлық көрсету, барлық пен- делер арасында әділдік таразысын орнату, адамның нәсілін, дінін, ақылын, ар-ұж- дан, дүние-мүлкін қорғау және зұлымдық- қа, басынушылыққа тосқауыл қою болып табылады.

 Ислам діні және мұсылмандар басынан бастап әр түрлі зиянды іс-шаралар мен ағымдарға кез болды. Бұлардың бір бөлігі тікелей исламға бағытталса, бір бөлігі мұ- сылман қауымды көздеді. Сондай-ақ ислам

дініне, мұсылмандарға қарсы шабуылдар жүргізілді және солардың нәтижесінде пай- да болған ағымдар кейде жеке адамдарға бағыттталып, өтпелі болса, кейде ұйым- дық қоғамдық сипатта болды. Алайда бар- лығының ортақ мақсаты – ислам нұрына кедергі жасау, ислам жарығының адамзат- қа түсуіне қарсы болу, Мұсылман қауымы- ның бірлігі мен тұтастығын ойсыратып, дамып жетілуіне кедергі жасау болды [132, 20 б.].

 Исламға және мұсылмандарға қарсы кү- рес жүргізгендер көптеген әдістер қолдан- ды және әр түрлі мәселелерді қарастырды. АлдыменҚұрануахиінжоққашығардыжәне Оның Алланың сөзі еместігін, Мұхаммед тарапынан ойдан шығарылғандығын айт- ты. Сондықтан, ислам пайғамбарының өті- рікші, сиқыршы, көріпкел, ақын болуы мүмкін еместігін айтты. Сондай-ақ, оны ата дініне, пұтқа табынушылыққа, әлеумет- тік, экономикалық және басшылық жүйе- ге қарсы шыққан көтерілісші немесе бай- баламшы ретінде көруге және көрсетуге тырысты. Құран Кәрім бізге бір жағынан бұл өтірік сөздер мен жалалар туралы мә- селелердің басын ашып берсе, бір жағынан арандатулар мен теріс сөздерге жауап бер- ді. Құранның Алла кітабы, Мұхаммедке де уахи еткендігін, шындықты үйреткендігін айтты .

 Исламның қарсыластары жағымсыз және негізсіз сөздерін қоғам арасында, жұмыс және сауда орындарында, базарларда, көр- мелерде және жиналыстарда таратып, өзде- ріне жақтастар, ал исламға дұшпан жи- науға, көзқарастарын қалыптастыруға бағыттады. Яғни, ұйымдасқан түрде ис- ламға және мұсылмандарға қарсы күрес жүргізе бастады. Ислам пайғамбары Мұ- хаммедті сөйлетпеуге, ал сөйлеген күнде де шу шығарып, айтқандарын теріске шы- ғару, қарсы сөздер айту және жағымсыз насихаттар жүргізу, қорқыту және жұр- тынан бездіру, тыйым салу, соғыс ашу және т.б жағымсыз істерді жүзеге асыру ислам қарсыластарының кеңінен етек жайған әдістері болып табылады. Нәтижесінде ис- лам қарсыластары ұйымдасып «политеис- тер – Бір Тәңірге сенбейтіндер қауымының» пайда болуына әсер етті.

Енді Мұсылмандар ортақ мүдде және

сенімдер шеңберінде бас қосқан меккелі пұтқа табынушылар қауымының ұйым- дасқан шабуылдарына ұшырады. Дін және намыс бостандығын алу немесе кедергі жасау, барлығы бірдей ғибадат ету, Қағбаға бару, діни сенімдерін үйрену және үйрету хақтарын күшпен тартып алу, жаны мен малдарын құрту, Мұхаммедтің (с.ғ.с.) ұлысын және тегін Меккеден шығару, «қоғамнан аластау және бәріне бірдей өлтіру жазасын» беру, тонау,

бүлік шығару сияқты іс-шараларын жүзеге асыру, ислам пайғамбарын және меккелік мұсылмандарды өз жұрттарынан зорлықпен шығарып көшіру, Мәдинада соғыс ашып, исламды және мұсылмандарды жер жүзінен аластату меккелік алғашқы мұсылмандарға жасалған шабуылдардың негізгілері болып табылады.

 622 жылы болған «Хижра» оқиғасы жаңа бір кезеңнің басталуына себеп болса да, ис- ламға және мұсылмандарға қарсы бағыт- талған ұйымдасқан шабуылдарды тоқта- та алмады. Меккелік пұтқа табынушылар қауымы, еврейлер, сонымен қатар бірне- ше христиан қауымдар, мемлекеттермен соғысуға мәжбүр болған мұсылмандар бұл кезде жаңа бір әрекетке кез болды. Ислам тарихында «Өтірікші пайғамбарлар және діннен безгендер ағымы» ретінде көрінген бұл оқиға құрал-әдістері тұрғысынан қазір- гі кездегі «зиянды мәдени антропология- лық ағымдар және миссионерлік әрекеті» арқылы маңызды болып саналады. Әлеу- меттік және экономикалық құрылымдар- дағы қақтығысулар, жағымсыз жағдайлар, аймақтық және этникалық проблемалар, кіріс бөлінісіндегі әділетсіздіктер, күн- делікті өмірдегі мәселелер пайдаланылып, білімі жоқ мұсылмандар алдауға түсті, исламға және мұсылмандарға қарсы тәр- биеленді, кейіннен діндерінен бездірілді.

 Ислам пайғамбары Мұхаммедтің (с.ғ.с.) кезінде басталған бұл ағым ол өлгеннен кейін басқа аймақтарға таралып жайылды, мұсылманқауымда«алғашқылаңкестікжәне анархиялық әрекеттер» немесе «алғашқы бөлуші және зиянды ағым» ретінде тарихта орын алды. Мұсылман мемлекеттердің және ұлттардың қарым-қатынастары, бейбітшіл саясаттары да әрі іштен әрі сырттан келген зиянды іс-шараларға, күйретуші әрекеттерге және бөлуші оқиғаларға кедергі жасай ал- мады. Әсіресе орта ғасырда Иран және Рим империяларының мұсылмандар тара- пынан тарих сахнасынан алынып таста- лынуы, жақтастары мен діндестерінің әр- дайым исламға, оның ішінде мұсылман қауымға қарсы болуына, қарсы саяси істер жүргізуге, зиянды және күйретуші іс- шаралар өткізуге, лаңкестік-анархиялық оқиғаларды ұйымдастыруға түрткі болды. Исламның адамзатқа ұсынылып отырған ынтымақтастық, тыныштық, бейбітшілік және әділеттілік ортасы ұзаққа бармады. Көптеген саяси және діни, идеологиялық және этникалық оқиғалардың орнын аз уа- қыт өткеннен кейін лаңкестік, анархизм басты. Пайғамбар 632 жылы 8 маусымда қайтыс болғаннан кейін мұсылман қауы- мы расында діннен безу және кейбір діни жауапкершіліктерге қарсы шығу әрекетте- рі, алғашқы үш халифалардың өлтірілуі, ІІІ

Халифат Осман (р.а.) кезіндегі ірі бүлікші- лік оқиғасы, ІҮ Халифа хазіреті Али (р.а.) кезіндегі Жамал және Сыффин соғыстары исламның алғашқы жарты жүз жылдығын- да лаңкестік пен анархизмнің көп ілгеріге жылжығандығын көрсетеді. Сонымен бір- ге, Умая ұлдарының халифатты патшалық- қа ауыстыруы, пайғамбарымыздың немере- сі Хусейннің (р.а.) Кәрбалада шәйіт болуы, Қанды Аббасид көтерілісі, саяси-діни маз- һабтардың, философиялық ағымдардың пайда болуы, крест жорықтары алғашқы жарты жүзжылдықта жүзеге асырылған және бейбіт өмірдің тыныштығын бұзып, бей-берекетін қашырған, исламға және мұ- сылман қауымға бағытталған ең басты күйретуші – зиянды ағымдар болып табы- лады. Бұған қосымша кертартпалық және экстремизм, надандық және ұлтшылдық, идеологиялық тұрғыдан арандатушылық, саяси дүние құмарлық және сол сияқты жағдайлардан бастау алатын жағымсыз іс- шараларды да айтуға болады [133, 76 б.].

Еврей мен христиан қауымдары, сионист,

масондық, миссионер және крестшіл орта- лар, коммунист және империалист күштер көрсетілген жағымсыз жағдайлар мен оқи- ғалардың ислам әлеміне таралуына, бөлу- ші және күйретуші әрекеттердің мұсылман қауымды табан астына салуына көп қолдау көрсетті.

 ХХІ ғасырда мұсылман елдер мен қо- ғамдарды әлеуметтік, саяси, экономика- лық және мәдени тұрғыдын қанын ішіп, жанын алуға, нәсілдерін құртуға бағыт- талған мәдени антропологиялық ағымдар, евангелистік, миссионерлік, масондық және империалистік әрекеттер осы аталмыш жағдайлар мен оқиғалардың жалғасы десе де болады. Ислам әлемінің дұшпаны болып есептелетін кейбір мемлекеттер мен ұлттар осы ағымдар мен ұйымдар арқылы араға іріткі салушы іс-шараларын қарқынды түрде жүргізуде.

Исламның сонау көне дәуірден бастап

пайда болған әртүрлі діни және саяси топ- тар мен мұсылман қауымдардың саяси, әлеуметтік, экономикалық құрылымдары және кейбір ішкі мәселелері зиянды ағым- дардың және ұйымдардың жайбарақат өз жұмыстарын жүргізулеріне мүмкіндік берді. Ислам әлемінің бұрыш-бұрышынан көрініп тұрған саяси, идеологиялық бөлі- нулер, дау-дамайлар және әлеуметтік-мә- дени проблемалар арандатушы және зиян- ды саяси-діни ағымдардың жемісі.

 Мұхамед пайғамбар (с.ғ.с.) кезеңінде және Рашид (әділ) халифалар дәуірінің ба- сында елдегі аймақтар арасы үстемдік, саяси-әкімшілік үстемдік күрестері, Хижаз, Сирия, Ирак, Иемен және сол сияқты аймақтарда байқалған әлеуметтік-

экономикалық проблемалардың, исламға қарсы күштердің ұйымдастырған ашық және жасырын іс-әрекеттерінің нәтижесін- де мұсылмандық қоғамда харижидтер, ши- иттер, мутализиттер деп аталатын саяси, мәдени антропологиялық топтар немесе

«мазһабтар» пайда болды. Бұл мазһабтар осы күнге дейін өз іс-әрекеттерін жүргізіп келген, бірақ әрдайым бөлінудің, фанатизм мен экстремистік әрекеттердің жемі болып келді. Соңғы жүз жылдықтарда әр түрлі мұсылман елдерде немесе мемлекеттер- де пайда болған «саяси, әлеуметтік, мәдени және философиялық, топтар» ұйымдар мен мектептердің, лаңкестік және анархистік оқиғалардың, радикал және экстремистік кауымдардың қайнар көзі де міне осы топтар болды. Батыни-шии карматилік, керрами- лік, саббахилік, нусауриелік, исмаилилік, ба- бизм-бахаизм, вахабилік, хизбут тахрир сияқ- ты саяси, діни және философиялық топтар, Щии-Бухйви және Фатими мемлекеттері көрсетілген сипаттағы формацияларға мысал бола алады [134, s. 8].

Исламды, Құранды және Сүннетті қор-

ғап, бұларды әрі қарай жалғастыруды негізгі міндеті деп білетін Әһли сүннет уәл-жамағаттың бірлігі мен тұтастығын бұзуды, динамикаларын әлсіретуді көз- деген бұл саяси, идеологиялық, мәдени антропологиялық ағымдарға, миссионер

орталарға қарсы кешегі күнгідей, бүгінгі таңда да қарсы тұрмау мүмкін емес.

 Егеменді елдің демократиялық бағытта дамуы республика халқын емін-еркін өз ана тілінде сөйлеп, ата-баба ұстанған дінде Жаратушысына құлшылық етуге, сөйтіп ұлттық, халықтық ерекшеліктеріне бет бұруына мол мүмкіншіліктер берді.

 Солардың қатарында жоғалтқанымен қайта қауышқан мұсылмандар ендігі жерде ислам дінін өмір сүру салтына еңгізіп, күн- делікті тіршілігін байланыстыруды мақ- сат етіп, мешіттерге келе бастады. Ал- ғашқы діни білімдерін мешіт ұстаздары мен имамдарынан алғандар құлшылық-ғи- бадаты мен діни ұстанымдарында ауыт- қушылыққа жол бермеді. Десе де солардың ішінде кейбіреулері тағатсыздық танытып, бірден терең білуге ұмтылып, өздігінен із- денумен болды. Олар дер кезінде білгір ұс- таздарды таппай, қолдарына іліккен діни кітаптарды оқып, білімдерін толықтырды. Сөйтіп жүріп олар мешіт жамағаты құл- шылық-ғибадаты, діни ілімдері мен оқыған кітаптары арасында алшақтық барын да байқады. Бірақ ондайлар өздерінің білім деңгейі дәрежесінен діндегі мәселелерді ор- нымен түсіне алмады. Сонда да өздігінше салмақтап, жауабын табуға тырысты. Дін- ді азды-көпті білетіндерге жүгінді. Ин- тернеттен іздеп, онда бар мағұлматты мүм-

кіндігінше сіңірді. Дәл сол кезеңде жөн сілтеп, ақыл қосатын діндарлар да жоқтың қасы болды. Мешіттегі имамдардың басым көпшілігі бастауыш діни біліммен жұмыс істеді. Олар негізінен көрші Өзбекстан діни оқу орындарының түлектері еді. 90-жылдар емес, жаңа ғасыр басында да жағдай өзге- ре қоймады. Ол жөнінде профессор Әбсат- тар қажы Дербісәлі былай деген болатын:

«Ал енді бүгінгі күннің шындығына келетін болсақ, көптеген аудандар мен ауылдардың әлгі екі жылдық курсты бітірген имамдар- ға да қолы жетпей отырған жағдайы бар». Сонымен қатар, еліміздегі діни ахуалдың дамуына тиісті діни оқулық, кітаптардың тапшылығы да өз әсерін тигізбей қоймады [114, 555 б.].

 Тұрғылықты мұсылмандардың дініне бет бұрып, мешіттерге келе бастауы тыс- қары елдердің де назарынан тыс қалмады. Елімізге Сауд Арабиясы, Үрдің, Біріккен Араб Әмірліктері сияқты араб елдері мен алыс-жақын Пәкстан, Түркия елдерінен ресми, бейресми ұстаздар мен діни уағыз- шылар келіп, білімге құштарлар қарапайым халықты, оның ішінде жастарды жандарына тартып, үйретуді қолға алды. Олар алғашында қошемет пен құрметке ие болып, жұмыстарын емін-еркін жүргізді, әрі олардың не оқытып жатқанын тексеру де мүмкін болмады. Осыдан да болса керек олардың арасында

кейбірі жергілікті жер ерекшелігі мен ұстанымын ескеруге мән бермеді, тіпті қажет деп ойламады. Енді біреулері өздерінің мақсаттарына сай оқытумен болды. Олардың барлығы Құран мен хадисті тілге тиек етіп сөйлегендіктен, діни білім алушылар үшін ұстаз ретінде қабылданды.

 Дәл осы жағдай Кеңес Одағының бұ- ғауынан босаған өзге тәуелсіз елдер тір- шілігінде де көрініс тапты. Олардың кей- біруінде исламды халықты біріктірудегі басты күш деп біліп, жекеленудің басты туына айналып, діни төзімділіктен шығуға жол берді. Мұндай жағдай 90-жылдардың басында Тәжікстанда көрініс берсе, кейін Ресей мен Өзбекстанда орын алды. Аяғы қантөгіске ұласып, қаншама жазықсыз адамдарды қайғы-қасыретке ұшыратты. Олардың барлығы, түптеп келгенде, саяси мақсатты көздегені анық. Бірақ зардабын қара халық көрді.

Діни жандану үрдісі Қазақстанда да қар-

қынды сипат алып, көкейкесті мәселе- лердің біріне айналды. Мына бір айтылған сөздер соған куә: «... әр түрлі секталар келіп жатыр. Келеді енді, келме деуге бізде шама жоқ. Менің айтайын дегенім ол емес. Енді исламның атын жамылған, исламды өзі- не шіркеу етіп, зонтик ретінде пайдаланып қазақ топырағында бұрын-сонды болмаған қайсыбір ағымдар келіп жатыр» [135, с. 27].

 Өзге діндерді айтпаған күннің өзінде, ислам дінінің негізінде түрлі ағымдар кө- бейді. Олардың пайда болуына, алдымен республиканың оңтүстік аймақтарында мұсылман елдері көмегімен ашылған оқу орындары: Шымкент қаласында Қа- зақ-Кувейт университеті мен Алматы қаласында «Таиба» колледжі үлкен әсер етті. Сондай-ақ шет мұсылман елдерінен келген түрлі пиғылдары миссионерлер мен Сауд Арабиясы, Ливан, Сирия, Мысыр және Пәкстан елшіліктерінің өз елдеріндегі діни оқу орындарына тікелей түрде шәкірт жіберулері де зор әсер етті.

Осылардың негізінде республика мұсыл-

мандары өздерінің дәстүрлі діни ұстаны- мы – Ханафи мәзһабынан басқа сәләфи- лер, уаһһабшылар, хизбшілер, ахмадия, таблиғшылар және кейін құраншылар деп бөлінгенін білмей де қалды. Оларға қоса,

«исматуллашылар», «Алла-аят», «Ата жо- лы», «Аққулар», «Сұңқарлар» тобы қо- сылып, дін жолын өздерінше дәріптеп, құлшылықтарын өтеушілер де пайда бол- ды. Дәстүрлі діни жолдан тайғандар өз ұстамдарын дәріптеп қана қоймай, жер- гілікті ханафи мәзһабындағыларды жазғы- рып, олардың діни сенімі мен ұстанымы- на құлшылық-ғибадатына күмән келтіріп, кінәләуға жол берді.

Олар Алла тағаланың мұсылман үм-

метіне: «Ей, иман келтіргендер! Аллаға, пайғамбарға және өз араларындағы бас- шыларыңа бой ұсыныңдар. Егер өзара бір нәрсеге келісе алмасаңдар, оның жайын Алладан, пайғамбардан сұраңдар. Аллаға, қиямет күніне сенетіндерің рас болса, бұл сендер үшін қайырлы әрі тиімді» [11, «Ниса» сүресі, 59-аят], деген ескертуін қаперлеріне де алмады.

 Шариғаттың негізгі мәселелері Құран мен хадисте қамтылған десе, ондай ағымдар- ды жақтаушылар хазірет Мұхаммед пай- ғамбардың (с.а.у.) ислам қауымына: «Мен сендерге екі нәрсені қалдырып барамын. Егер оларды бекем ұстап, амал етсеңдер, ешқашан адаспайсыңдар. Олар – Алланың кітабы (Құран Кәрім) және Алла Елшісінің Сүннеті» деген өсиетін ұстанбады.

Ағымдар ішінде әсіресе «Уаһһабшылар»,

«Хизб-ут-тахрир», «әт-Такфир уәл-һижра»,

«Ахмадия» сияқтылардың ілімдері діни- саяси экстремизм мен фанатизмді жандан- дырып, еліміздің тұрақтылығы мен бір- лігіне, қауіпсіздігіне тікелей қауіп төндірді [136, 13 б.].

 Діни кері ағымдардың зияндылығы мен әрекеттері жайына ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев «Сындарлы он жыл» де- ген кітабында ерекше тоқталды: «Діни қауымның белгілі бір бөлігі діни төзім- сіздік идеясын ту ететін шетелдегі ислам

орталықтары миссионерлерінің ықпалына ілігеді. Мұндай ахуал біздің елдің оңтүс- тік өңірінде айрықша байқалып отыр. Мә- селен, Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарының аймақтарында астыртын ұйым құрған шетелдік «Таблиғи Жамағат» радикалды қозғалысының үгіт-насихат әрекеттері анықталған. Сондай-ақ «Хизб- ут-тахрир» ұйымы да белсенділік танытып отыр» [135, 272 б.].

 ҚДМБ-ның аппарат басшысы Балтабай Мекеженовтың ойынша: «Уаһһабшылар- дың» пайымдауларында діни ғұламалар- ды дәріптеуге, олардың және ата-баба әруақтарының басына барып, дұға бағыш- тауды, бал ашуды, тұмар тағуды және т.б. күнә деп айыптайды. Олар үшін «діни се- німге жаңалық еңгізіңдер» – кәпірлер. Со- пылық та олар үшін кәпірлер қатарына кіреді. Уаһһабшылар бір құдайшылықтан сәл ауытқыған мұсылманды такфирге, яғни кәпірге шығарылады[135, 272 б.].

Уаһһаби ілімі көптеген ғалымдардың

ойынша, өзінен төрт ғасыр бұрын тараған Ахмад ибн Таймия (1263-1328ж.) ілімінің жалғасы. Ол Таймияның кім де кім ша- риғатты білмей, тек «Алла біреу, Мұхаммед оның Елшісі» деп айтумен шектелсе, ол мұсылман бола алмайды деген пікірін қуат- тайды. Сондай-ақ Таймия дүниеден өткен- дерге зиярат салуға, пайғамбарлар мен

әулиелер басына барып дұға бағыштауға қарсы шығып, өзін сәләфтардың жолын жалғастырушылар қатарына жатқызған. Оның ілімін жалғастырушылар сәләфилер деп аталды.

 Жалпы «сәләф» сөзінің мағанасы «ал- дыңғы өткендер», «бұрынғылар» дегенді білдіреді. Ал «сәләфи» ұғымы мұсылман ғұламалар пікірінше, пағамбарымыз Мұ- хаммедті (с.а.у.) көзі көргендер (сахаба- лар), көзі көргендерді көргендер (табиғин- дер) әрі табиғиндерді көргенднрге (табаа табиғиндер) қолданылды» [135, 272 б.].

 СәләфилермұсылмандардыАлланың бірлігінешақыру,исламдінінкейін енген хұрафат-бидаат амалдарын тазалап, дініміздіПайғамбарымыз(с.а.у.)зама- нындағы қалыпқа келтіру, араб әлемін бі- ріктіруге саяды. Біздің елімізде ол ілімнің дамуы«уаһһабилік»дегенатпенбелгілі болды. Оны ұстанушылар соншалықты діни ілімдері болмаса да, өздері киім кию үлгісі- мен құлшылық ғибадаттағы өзгешеліктер- мен, ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрі- міздітолықмойындамауыменерекшеленеді. Уаһһабилік біздің имам Ағзам мәзһабы талап-тілектері мен ұстанымын ғана емес, өзге мәзһабтарды да мойындамайды. Сон- дықтан да оны қолданғандар мұсылмандар арасында ғана емес, жалпы қоғам арасында іріткі салу, дау-жанжал шығаруға бейім. Ал

бұл енді даму бағытымызды анықтап алған біздің еліміз, діни сеніміміз үшін зиянды екені анық.

 Сәләфилер идеясынан бастау алатын «әт- Такфир уәл-һижра» ілімі бойынша өздерінің пікірін алмай, жамағатына қосылмаған- дар – кәпір. Олардың ойынша, кім де кім имамдардың немесе сахабалардың сөзін дәлел ретінде қолданса, қияс, маслахат әл- мурсала, истихсан және басқа дәлелдер, құжаттармен мәселе шешілсе, ол – мүшрік әрі кәпір. Осылайша мұсылмандар арасын- да ынтымақ пен бірлікті бұзып, іріткі салу- шы ағымды зиянды деп білген жөн.

 «Ахмадия» немесе «Қадияни» ағымына келетін болсақ, ол мұсылмандар арасында жік салушы немесе исламға қарсы мұсыл- ман тобы болып саналмайды. Олар Құ- ран Кәрімді өз қасиетіне тән сыйлап құр- меттемейді, өз көсемдері Мырза Ғұлам Ах- мадқа түскен кітап бар, соны өздеріне құран деп есептейді.

 Ахмадилік ислам әлемінде үлкен қарсы- лыққа ұшырады. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы да бүкіл мұсылман елдер қауымымен біріге отыра, осы қауымның кәпір екендігіне байланысты пәтуә берді.

 Діни экстремизм идеясын ашық дәрітеу- ші ұйымының бірі – «Хизб-ут-тахрир». Олардың басты талабы – халифат құру. Бүкіл идеясын осы мақсатқа жұмылдырыл-

ған. Сондықтан олар мемлекеттік шекараны мойындамайды. Олардың ойынша, бар- лық мұсылмандар бір халифа құру керек. Осы мақсатқа жету үшін дінді перде етіп алған «Хизб-ут-тахрирді» саяси ұйымдар қатарына жатқызған дұрыс.

 Мысырлық зерттеуші Мұхаммед Әбу Зех- раның айтуына қарағанда, уаһабшылар ибн Таймияның іліміне ешқандай да жаңалық енгізбеген.Бірақ,оларибнТаймияның ұстанымын одан ары қатал дамытып, өз пікірлерін тәжірибеде іске асыру үшін кей- бір жаңа көзқарас пен тәсілдер пайдаланды. Қасиетті Мекке каласының муфтиі Ас- Саид Ахмад бин Зайни Дахлан (р.а.) өзінін “Әл-футухатул исламийа” кітабының “Фит- натулуаһһабийа”(“Уаһһабилербүлігі”) атты тарауында олардың түсініктері мен идеяларыныңжалғандығынжәнеолар- дың мұсылмандарға көрсеткен зорлық-зом- былықтарын әшкерелеп жазды. Бүл кітап 1968 жылы Каирде, 1975 жылы Стамбулда

жарық көрді.

 Уаһабшылар жаңалықтарына тоқталар болсақ:

 а) Уаһабшылар Құран мен сүннеттің белгілеген және ибн Таймияның ұстанған сенім түсінігімен шектеліп қалмай, өзде- рінің үрдістерін барша мұсылмандарға мін- дет ретінде жүктеді. Олар темекі тартуды харам деп, оны тартқан өзге мұсылмандарға

жақтырмай қарайтын. Олар, осы тұрғыда күнә жасаушыны кәпір деп білетін хара- життерге ұқсайтын еді.

 ә) Уаһабшылар әуелгіде кофе және осы- ған ұқсас сусындарды ішуді де харам деп білді. Бірақ, кейін бұл мәселелерде біраз жұмсарды.

 б) Олар өз пікірлерін тек бейбіт түрде на- сихаттаған жоқ, қажет кезінде күш жұм- сауға дейін барды. Өздерін қолдамаған- дарды дұшпан санап, бейне бидағат (дінге жаңалық қосушылар) жасаушылармен күрескендей болатын. Олар өздерінің бұл әрекетін Құран мен сүннеттің «әмр бил мағруф, нахи анил-мүнкар» (жақсылыққа шақырып, жамандықтан тию) бұйрығын жүзеге асыру деп түсіндірді. Әсілі, олардың пікірін қылыштың жүзімен жүзеге асырған Мұхаммед ибн Сауд болатын. Ол Мұхаммед ибн Абдулуахабтың жездесі еді. Мұхаммед ибн Сауд өзінің қатал әрекетін «сүннетті тірілтіп, бидағатты өлтіру» деп ұқтырды. Кейбір, зерттеушілердің пікірінше Мұхаммед ибн Сауд Осман билігіне қарсы тұру үшін уаһабшы пікірінің жақтаушысы болған. Осман билігі уаһабшылар қозғалысын басу үшін бірнеше рет әскери жорықтар ұйымдастырды. Нәти- жесінде Мехмет Али пашаның жазалаушы әскері оларға күйрете соққы берді. Осман- дықтардан жеңіліске ұшыраған уаһабшы- лар өз пікірлерін өзгелерге күштеп таңуға

мүмкіндіктері азайды. Бұдан соң олардың пікірін тек Рияд төңірегіндегі жұртшылық ғана қолдады.

 г) Олар қала мен қыстақтардағы кесе- нелерге мұсылмандардың зиярат етуін Аллаға серік қосушылық деп қабылдап, олардың барлығын қиратады. Бұл әрекет- терінің шариғатқа қайшы еместігіне Пай- ғамбарымыздың (с.а.у.): «Иаһудилердің өз пайғамбарларының қабірлерінің жанына мешіт тұрғызуын қош көрмеген», – деген сүннетін дәлел ретінде алға тартты.

 д) Уаһабшылар жәй кесенелерді ғана емес, Нәжит аймағындағы бүкіл сахабалар- дың кесенелерін де қиратты. Бұдан кейін мазарлардың орнында тек бұл жер қабірс- тан деген белгі ғана қалды.

 ф) Олар Аллаға серік қосушылықты жоқ- қа шығара отырып, ұсақ-түйек нәрселерге дейін қатты мән берді. Айталық: суретке түсуге қарсы шығатын.

 е) Уаһабшылар өкілдерінің бидағат жасау- шылыққа қарсы тұрғандығы соншалық, Пайғамбарымыздың (с.а.у.) қабірінің үс- тіне жаңадан жабу жабуды да бидағат деп білді. Осы себептен Пайғамбарымыздың (с.а.у.) қабірінің үстіне жабылған жабудың әбден тозығы жеткен болатын. Кейін, корөл Абдулазиз әл-Сауд бұған қарсы шығып, Пайғамбарымыздың (с.а.у.) қабіріне жаңа- дан жабу жапты. Өздеріне «салафия» деген

ат берген олар ибн Таймияның пікірлерін берік ұстанып, бидағат ұғымының аясын тым кеңейте түсті. Ғибадатқа еш қатысы жоқ кейбір іс-әрекеттерді де бидағатқа жатқыз- ды. Жоғарыда айтып өткен Пайғамбарымыз- дың (с.а.у.) қабірінің үстіне жабу жабудың ғибадатқа ешқандай да қатысы жоқ. Ол тек Алла Елшісінің (с.а.у.) қабірінің көзге сұрықсыз көрінбесі үшін жасалған. Егер, мұндай эстетиканың барлығын бидағат дей- тін болсақ, мұсылмандардың басқалардан көп артта қалатыны сөзсіз. Олар өз пікірлерін ғана ақиқат санап, өзгелердікін теріске шығарды. Кесенеге зиярат етуді Аллаға се- рік қосушылық деп түсінеді. Яғни, уаһабшы- лар адамдардың жеке тұлғаға деген құр- мет көрсетуі мен Аллаға табынушылықтың аражігін ажыратып жатпайды [137].

Профессор Сабри Хизметлидің айтуына

қарағанда, Мұхаммед ибн Сауд пен Мұ- хаммед ибн Абдулуахаб Дериде «Китабут- Тәухид» деген кітаптарын халыққа тара- тып, мұсылмандарды Аллаға серік қоспау- ға шақырды. Бұл екеуі уаһабшылар сенімін қолдамағандарға қылыш жұмсауға пәтуә береді [133, 61 б.].

 Олар әулиелердің (Алланың достарын) шапағат ететіндігін қабылдамайды. Алла- мен адамдардың арасындағы байланыс құ- ралы «тәуассул» түсінігін теріске шығарып, Аллаға жақындау үшін елшілерді көпір

етуді «тауһид сеніміне қайшы» деп, бұл сенімді Аллаға серік қосушылық деп ұқты.

 Хижаз өлкесінің төрт мазһаб ғалымы, олардың арасында Ибн Абдул-Уаһһабтың туған інісі Сүлеймен, әкесі және Ибн Абдул- Уаһһабтың ұстаздары бар, оның кітапта^- рын зерттеп, ислам дінін бұзуға бағытталған жалған пікірлеріне қарсы жауап жазады. Сүлеймен бин Абдул-Уаһһаб өзінің ағасына жауап ретінде “Сауа’иқул-илаһийа фи радди ‘алал уаһһабийа” [138] атты кітап жазады. Бүл кітап 1975 жылы Стамбулда басылып шықкан.

 Бірақ әһли-сүннет ғалымдарының жаз- ған жауаптары оларды теріс жолдан қайта- ра алмады. Керісінше, олар мүсылмандарға қарсы дүшпандықтарын күшейте түсті.

 «Жиһад» сөзінің ұғымы өте ауқымды, әрі бұл сөзді араб тілінен қазақшаға аударғанда белгілі бір мақсатқа қол жеткізуге тырысу, сол жолда күресу, бар қажыр-қайратымен, ынта- жігерімен ең қымбат саналатын уақытын, дәулетін, тіпті жанын да сол мақсатқа жетуге арнау жайында деп айтылып та жазылып та жүр. Негізінде мұндай түсінік «Жиһад» сөзіне тілдік тұрғыдан қарағанда қалыптасқан. Ал енді бұл сөзді ислам дінімен байланыстырып, діни сенім-наным тұрғысынан қарайтын болсақ, онда «Жиһад» дегеніміз адамзат баласының Жаратушы Хақ Тағаланы дұрыс танып-білуіне, Оның бұйырғандары мен

тыйымдарын орындауда, дінді еркін түр- де толық ұстануға мүмкіншілік тудыруға кедергі болатын тосқауылдарды барынша, әрі мүмкіндігінше жою. Осы кедергілерді жою жолында әрбір мұсылман ақыл-санамен, денемен, мал-мүлкімен өз үлесін қосуға міндеттелу дегенді білдіреді .

 «Жиһад» сөзі мұсылмандардың қасиетті кітабы Құран Кәрімде отыз бес рет әр сүреде әр түрлі мағынада айтылады. Осы аяттар- дың төртеуі ғана көпшілікке үрей салатын қолға қару-жарақ алып дін дұшпандары- на қарсы тікелей соғысу мағынасында кел- ген. Ал қалған аяттарда басқа мағыналарда қолданылған. Ғұламалар жиһадты жалпы екі жолмен қарастырады. Біріншісі майданда- ғы жиһад. Ол шайқаспен, қолмен, тілмен, жүрекпен іске асады. Екіншісі бейбітшілікте адам өз нәпсісі және шайтанмен күресу.

Бірақ жеке тұлға немесе жеке тұлғалар-

дан құралған топ «жиһад» деп жариялай алмайды. Оны тек мемлекет және оның бас- шысы жариялайды.

 Сондай-ақ, сауатсыздық, әлсіздік, әлеу- меттік жағдайдың төмендігі, ерік-ойға, санаға жасалған шектеулер сияқты жара- тушы мен адамның арасындағы бөгеттер- ді жою үшін жасалатын барлық іс-шара да

«жиһад» делінеді.

 Мұсылман адам нәпсісінің, шайтанның алдауына, жетегінде жүрмейді. Нәпсісінің

азғындаған уақытында Алла тағалаға құл- шылығын ұмытпай, ғибадатқа жақын бо- лады. Нәпсісінің азғыруына қарсы төтеп беру үшін Алла тағаланы көп зікір етіп, Құ- ран Кәрімнің мән мағынасын түсінетіндей көп оқып, әрдайым Алла тағалаға дұға етеді. Нәпсі мен шайтанның азғыруынан мүлде құтыла алады деп айта алмаймыз, деген- мен, бұл шариғи үкімдер адам бойына сіңіп, тура жолдан адаспайды деген үміттеміз. Ізгі амалдар нәпсі мен шайтанның адамға деген ықпалын жоғалтуға көмекші құрал бола алады. Құран Кәрім аяттарында: «Ал олар қашан арсыздық істесе не өздеріне зұлымдық жасаса, Алланы естеріне алып, күнәларының жарылқануын тілейді. Күнәларды Аллаһтан басқа кім жарылқайды. Сондай-ақ олар істеген істеріне біле тұра қасарыспайды»,

«Тақуаларға шайтан тарапынан бір сыбыс тисе, олар Алланы еске алады да қырағылық істейді». «Әлде кім Рахманды еске алудан көз жұмса, оған шайтанды ерікті қыламыз да сонда ол, оның жолдасы болады» деп бағалаған. Нәпсінің азғыруынан Алла та- ғаланы еске алып, Одан кешірім тілеп, қорған іздеп паналайды. Пайғамбарымыз (с.а.у.) бен сахабалардың бекем ұстанған әдістері осылай болған. Бұл әдіс өз кезегінде олардың Алла тағала ризалығына жетуіне себепші болған.

 Ал егер мұсылмандар өздерін-өздері тү- зетпеген жағдайда, дүниенің түпкір-түп- кіріндегі мұсылмандардың хал ахуалы күн

өткен сайын нашарлап, қазіргідей аянышты жағдайға түсе бермек. Міне сондықтан әр- бір мұсылман ең алдымен сыртқы емес, ішкі өз бойындағы кемшіліктерімен күреспесе, істеген іс-әрекеттің барлығы дерлік нәтижесіз бола бермек.

 Бүгінгі таңда дініміздің жаулары ислам- ға және мұсылмандарға өз кесірлерін тигі- зіп, мұсылмандарды исламнан алыстата- тып, көңілдерін суыту әрекеттерін уақыт өткізбестен жүзеге асыруға өз күштерін салып бағуда. Мұның бәрі мұсылмандарды бір- біріне айдап салу, діни топтарға бөліп, іштей іріткі салып, елдегі ішкі татулықты бұзу, жас ұрпақты өздеріне тарту, араларында ұрыс- тартыс шығару жолдарымен іске асатыны айтпаса да белгілі.

 Қазіргі жаһандану заманында мұсыл- мандардың сенім-нанымына, ұстанған дініне, пайғамбарына тіл тигізу, балағат- таулар мен жала жабу батыстық БАҚ бетінде жиілей түскені жасырын емес. Біздің айтпақ ойымыз қай елде болсын, мұсылмандар дипломатиялық жолмен сенім-нанымын, дінін, Пайғамбарын қорғауға міндетті.

 Алла тағаланың пенделеріне бұйырған әр- бір әмірінде пайда, әрбір тыйымында зиян бар екендігін мұсылман жамағаты жақсы білуі тиіс. Мұның бәрі Алла тағаланың адамзатқа деген мейірімінің белгісі емес пе? Құранда Алла тағала: «Раббың бай, әрі мейірім иесі. Қаласа, сендерді кетіреді

де, сендерді басқа қауымның ұрпағынан жаратқанындай сендерден кейін қалағанын орындарына келтіреді». «(Мұсылмандар:) Бізге осы дүниеде және ақыретте жақсылық жаза көр! Күдіксіз біз Саған бет бұрдық (дейді). (Алла тағала): Мен қалағанымды азабыма ұшыратамын, рақметім әр нәрсені сыйдырды. Мархаметімді сондай тақуа- лық қылғандарға, зекет бергендерге және аяттарымызға сенгендерге жедел жазамыз деді».

 Мұхаммед пайғамбардың (с.а.у.) өмір- баянына көз жүгіртсек, Оның (с.а.у.) бүкіл адамзатқа деген мейірімділігін, ис- ламды насихаттауда ұстанған әдісін, жо- лын таразылап керейік. Ол кісінің (с.а.у.):

«Мейірімді бол андар а, Раyымы мол Алла та аланы4 мейірімі тРседі. Жер бе- тіндегілерге мейірімділік етсе4дер, аспан- да ылар я ни көктегілерде (періштелер Алланы4 yалауымен) сендерге мейірімділік етеді» деген сөзін мұсылмандар талай рет естігені даусыз? Соғыстың бірінде сахабалар Пайғамбарымызға(с.а.у.) мүшріктерге қарсы қарғыс айтуын сұрағанда: «Мен ла нет Ршін емес, тек раyымды болу Ршін ана жіберілдім» деген сөзін жадымыздан шығармауға тиіспіз. Пайғамбарымыз (с.а.у.) өзіне дұшпандық еткен адамдарға лағнет айтудың орнына керісінше, оларға жақсы дұға ететін еді.

 Басты назарда ұстанатын жайт ислам соғысқа емес, бейбітшілікке шақырады.

Бұны Пайғамбарымыздың (с.а.у.) Иранға, Византияға жіберген хаттарынан көре ала- мыз. Алла тағаланың бұйырған соғысы жүректегі кек не дұшпандықтан немесе қандай да бір пайда, яки олжа үшін туын- дамайды. Тіпті соғыс бола қалған күннің өзінде дұшпанға мейірімділік көрсету көп- теген қиыншылықтардан өту бұл адамдарды, мұсылмандарды Алла тағала жолында тәрбиелеу үшін қолданылған.

 Алла елшісі (с.а.у.) өмірінде мүшрік, кә- пірлердің жеке басына қатысты тигізген зияндарына еш мән бермеді. Имам Бухари мен Имам Муслимнің «Сахихтерінде» риуаят етілген мына хадис таң қалдырар- лық: «Бір еврей әйел Пайғамбарымыздың (с.а.у.) тамағына у қосып, өлтірмекші еді. Мұны сезген Пайғамбарымыз (с.а.у.) оған:

«Алла тағала сені бұл мақсатыңа жеткізбес еді» деп қана қойып, оған қарсы ешбір шара қолданбаған. Күндердің бірінде бір бәдәуи Алла елшісі (с.а.у.) ағаш көлеңкесінде де- малып жатқандығын көріп, талда ілулі тұр- ған қылышын қынынан шығарып, оған:

«Сені енді менің қолымнан кім құтқарар екен?» деп оны өлтірмек болып ұмтылғанда Пайғамбар (с.а.у.) оған: «Аллаһ!» дегенінде әлгі бәдәуидің қол-аяғы дірілдеп, жан- дүниесін қорқыныш кернеп, Пайғамбардың (с.а.у.) алдына тізе бүгіп, кешірім сұрайды. Алла елшісі (с.а.у.) оны ешбір жазаға тартпай кешіре салған».

 Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев әлемдік және дәстүрлі-ұлттық діндердің халықаралық съезін өткізуге халықаралық ынтымақ- тастыққа, түсіністікке сүбелі үлес қосып, бастама көтеріп, көрегендік саясат ұстанып келе жатқанын бүкіл әлем мойындап отыр. Елбасымыздың бастамасымен Астана қа- ласында өткен діндер съезінің салиқалы жиыны соның айғағы. Елімізде өткізілген, әрі жоспарланып жатқан дінге қатысты мә- селелердің барлығы ислам дінінің ақиқат дін екендігін алға тартып, ол лаңкестіктен алшақ, өзге діндерге құрметпен қарайтын дін екендігін дәлелдеуге негіз болып отыр [140, 4 б.].

 Ислам басқа діндерді ұстанушыларға өз- дерінің ең жақын серіктестіктері ретінде қарайды. Сол арқылы олардың бәрін осын- дай жақындыққа лайық деңгейде ықпал- дасу үшін кемел көкжиектер ашып, оларды бір Хаққа табынуға және қандай да болсын көпқұдайшылықтан бас тартуға шақыра- ды. «Былай айт: «Уа, Кітап иелері! Біздің арамызбен сендердің араларыңа бірдей бір сөзге келіңдер; бір Аллаһқа құлшылық етейік, Оған ешнәрсені ортақ қоспайық. Сондай-ақ Аллаһтан өзге бір-бірімізді тәңір тұтпайық». Мұсылмандарға олардың құр- малдығын жеуге де, олардың әйелдеріне үйленуге рұқсат еткенде, нақ сол, ислам: «... Кітап иелері қолына берілгендердің тағамын

жеу саған рұқсат етіледі, сіздің тағамыңызды жеу үшін оларға рұқсат, сондай-ақ құлшылық етушілерден ары таза әйелдеріне және өздеріне дейін Кітап түсірілгендердің әйелдеріне үйленуге рұқсат». Ислам бейбітшілік пен тыныштыққа шақырады. соғысты басқалар таңған қажеттілік, себеп ретінде ғана қарастырады».

 Пайғамбарымыздың (с.а.у.) мына бір хадисін де аударсақ: «Денеде бір ет бөлшегі бар, егер ол жаyсы, тРзу болса, бРкіл дене жаyсы болады. Ал егер ол бyзылса, бРкіл дене бyзылады. Біліп yойы4дар ол – жРрек» – деген болатын.

 Адамның жан-дүниесі Алла тағалаға құлшылық ету ниетінен алыс тұрса, онда ақылдың жалғыз өзі логикалық прин- циптерді мойындағаны жеткіліксіз бола- ды. Сондықтан ең алдымен ислам діні жайында үгіт-насихатты мұсылмандардың өз арасында жүргізу қажет. Өздерінің өмі- рін дұрыс жолға түсіріп, исламның шы- найылығын терең түсініп, оның тәлім-тәр- биесін бойларына сіңдірген адам ғана бас- қа кісілерге нағыз исламды таныстырып, олардың дінге бет бұруына әсерін тигізері сөзсіз. Өзін ислам дінінің насихаттаушы- сы ретінде санаған әрбір мұсылман жүре- гін мейірім мен рақымдылыққа толтырып, жүрегіндегі тәкаппарлық пен өзімшілдік қасиеттерден арылуы керек. Елдің ынтымағы мен бірлігіне, халықтар достығына, өзара

түсіністігі мен татулығына сызат түсірмеуі қажет. Бұл өте маңызды, һәм басты мәселе. Егер мұны орындау қиындық тудырса, онда Алла тағалаға жақындау жолын, тағат- құлшылықты дұрыс үйрететін ислам дініне қайта-қайта көз жүгіртіп, оны дұрыс үйрену қажет.

 Казіргі Қазақстанда ислам дінінің орнығып дамуы біркелкі емес. Әуелде асыл дінімізбен қауышуға асыққан мұсылман жамағаты ендігі жерде діни сенім негізінде дау-дамайға беріліп, бір-біріне құлшылық ғибадатын жоққа шығаруға жол беруге дейін баруда. Бұл өз кезегінде дінге енді бетін бұрған жастарды, құлшылығын бастаған азаматтарды екі ұдай, дүдәмал халде қалдыруда.

 Осы ретте еліміздегі халықтардың бір- лігі мен ынтымағын, достығы мен татулы- ғын сақтап, қолымыз жеткен тәуелсіздік- ті баянды етіп, іргесін қымтау мақсатын- да мемлекет біршама оң қадамдар жасады. Алдымен түрлі діндер мен діни ұйымдар- дың қызметін назарға алып, белсенділікте- рін заңмен реттеді. Ең бастысы, Қазақстан өзін мекендеген этностардың тілі мен діни сеніміне, мәдениетіне құрмет көрсетуді елі- міздің тұрақтылығының алғышарты деп біліп, конфессияаралық төзімділік пен түсіністікті дамытуға баса көңіл бөлді. Айқын айғак ретінде Елбасымыздың өзі бас болып, жүйелі түрде өткізіліп келе жатқан әлемдік діндер басшыларының съезін атауға болады.

ҚОРЫТЫНДЫ

Қазақ мәдениетінің негізгі қайнар көзі

• ислам діні. Біздің елде мұсылманшылық ертеден қалыптасты. Ислам таңы атқан беті, яғни мұсылмандардың ІІ халифасы Омар ибн Хаттабтың (р.а.) (VII ғ.) тұсында- ақ Пайғамбарымыздың (с.а.у.) сахабалары Орта Азияға исламды тарата бастады. Көп ұзамай, қазақ жеріне де жетті. Асыл дініміздің қылыштың жүзімен таралмағаны баршаға мәлім. Өйткені, мұсылмандар белгілі бір елді басып алу үшін емес, қараңғылық түнегінде мүлгіген бүкіл әлемге жарық сәулесін түсірген ислам нұрына бөленуге шақырып, Жаратушы мен пенделердің арасындағы соңғы жолдама- ны, ақиқатты жеткізу мақсатында жорыққа шыққан. Сол кезде біздің дана, қайсар ата- бабаларымыз исламның хақ дін екендігін жете түсініп,оныеріктітүрдеқабылдаған.Халқымыз аз мерзімнің ішінде исламды толық қабылдап, оны түрлі қырынан зерттеп, әлемге әйгілі ислам ғалымдары біздің байтақ жерімізде дүниеге келгендігі ұрпақ мақтанышы. Қараханидтер (IX-X ғ.) кезінде Ислам мемлекеті ретінде танылғанымызға Қытай хандарымен жүр- гізілген келіссөздерге қойылған мөр дәлел. Қараханидтер мемлекетінің негізін құрушы Қарахан 960 жылы қайтыс болғаннан кейін оның баласы Мұса исламды мемлекеттік дін деп жариялағаны белгілі. Мұның бәрі қазақ халқының оған дейінгі отқа, ай, күнге, пұтқа табыну сияқты т.б. қараңғылық нышандарынан арылып, мұсылманшылықты берік ұстанып, ондағы барлық құндылықтарды қадірлеп

қанына, санасына сіңіргендігіне дәлел болады. Яғни, біздің ел қазақ болып танылғалы мә- дениетінің негізі мұсылманшылықтан бас- талып, ондағы құндылықтарды бойына сіңірген. Қазіргі күнде де халқымыздың салт- дәстүрі, әдет-ғұрпының Құран мен сүннеттен нәр алатындығы дәлелденді.

 Исламның қазақ даласына енген алғашқы әрі одан кейінгі кезеңдерінде дүниетанымдық көпқырлылығы, әсіресе, адамгершілік мәселелері адамның күнделікті тіршілігінде ғана емес, Даланың ұлы дана ойшылдарының философиялық тұжырымдарында да көрініс тапты. Біздің ойымызша, исламның ерекше мәдени жетістігін және оның диалог пен тү- сіністікке негізделген әлем мәдениетінің айнасы екендігін атақты жерлес бабамыз, өз заманында ғылымға жан-жақты ойшыл- дығымен танылған Әбу Насыр әл-Фараби, одан кейін оның ізбасары, энциклопедия- лық білімдар және де ғылым қақпасын аш- қан Ибн Сина өзінің «тауил» теориясы арқы- лы Қазақстанға суфизмнің кең таралуына жол ашқан Матуриди, бүкіл түркілердің осы таным арқылы ислам дінін қабылдауына әсер еткен Халлаж Мансұр. Қазақ даласының пірі, данагөйі, барша түркі елінің тәлімгері әрі ұстазы Қожа Ахмет Яассауи, ұлы ойшыл және әлем мәдениетінің данышпаны Абай мен оның ізбасары, ойшыл Шәкәрім шығармаларына жүгіну арқылы ашуға болады. Абайдың қара сөздерінің түпкі желісінде Яассауи мен ғұлама Дауанидің шығармалары жатыр. Қазақстанда ислам философиясының қалыптасуы мен дамуына түркі сопылығының ұлы өкілі Қожа

Ахмет Яассауидің рухани қызметі үлкен әсер етті. Оған дейін түркі тілінде нақылдық, дидактикалық және әдептік жүйелердің арнасын салған Баласағұн мен Иүгнеки бар. Яассауидің философиялық және әлеуметтік ойды дамытудағы айрықша «дәрежесі» мен дүниетанымының ерекшелігі, біздіңше, қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымының топырағына құдайлық таным мен сопылық- исламдық тұжырымдамасын әкелуі дер едік.

 Біз өмір сүріп жатқан күрделі әрі қа- рама-қайшылықтарға толы бұл ғасыр өткен ғасырлардан мүлде ерекше. Себебі, ол технологиялық, ақпараттық-комму- никациялық төңкеріс, спутниктер, бағдар- ламалар және клондау, жаһандану әрі интернет дәуірі болып табылады. Бұл замана жетістіктері жер шарындағы барлық адамзат баласына ортақ. Күн сайын жарық көріп жатқан таңқаларлық ғылыми жаңалықтар мен жетістіктерді игеруге жеке адамның қауқары жетер емес. Кейбіреулер мұндай қарқынды құбылыстың жалпы дін атаулының бәріне, әсіресе ислам дініне келіп-кетер қаншалықты кері әсерінің барын білгісі келсе, ал базбір адамдардыңкөкейінде“Осы қыруаржетістіктер иіріміне түскен қазіргі адамзаттың өмірінде діннің орны қандай, оның елеулі ықпалы бар ма, әлде екінші кезектегі мәселе болып қалды ма?” – деген сауалдар туындауда.

Негізінде ислам дінін бүгінгі таңда, келер

ғасырларда да қоғам тынысынан оқшау қалдыруға болмайды. Өйткені, оның негізі адамзат өмірінің материалдық және рухани қырын жан-жақты әрі кеңінен қамтиды. Нақты

айтқанда, қоғамдық өмірдің барлық саласына бағытталған.

 Жаһандану кезеңіндегі адам болмысы- ның негізгі ауқымды трансформациясы, құндылықты-бірегейлік дағдарыс және тиімді әлеуметтік дүниетанымдық бағдардың жоғалуы бүгінгі таңда мәдени және этникалық бірегейлік, өзіндік бірегейлік мәселелерінің өзектілігін айқындап отыр. Заманауи кезеңде жеке тұлға көз алдындаөтіп жатқан әлеуметтік өзгерістерге бейімделуге даяр. Дүниетанымдықаспектідеруханиадамгершілік құндылықтарын материалдық прагматикалық құндылықтар зор жылдамдықпен ығыстыруда. Нәтижесінде пайда мен рационалдық өлшемдеріненегізделгенруханилық талаптардың атрофиясы жасақталуда. Әлемге деген адамның құндылықтық қарым-қатынасы бүгінгі таңда адамның жеке өзін қорғау кон- текстінде өте өзекті, себебі адамның жеке тұлғалық қасиеттерін сақтау арқылы сол адамның өмір сүріп отырған ортасындағы мәдениет сақталады. Осы тұрғыдан руха- ни және адамгершілік құндылықтардың қайнар қөздерін зерттеу, олардың ислам құндылықтарымен байланысын анықтау, сонымен қатар ислам құндылықтарының антологиялық мәртебесіне сипаттама жа- сау бүгінгі күннің өзекті мәселесі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев «Біздің ата-бабаларымыз қа- зіргі Қазақстанның дарқан даласын, өмірді тану мен сезінудің ерекше рухын қорғап, бізге мұрагерлікке табыс етті. Ол рух еркін сүйгіштік рухы тарихтың дүрбелең кезеңінде де өз күшін жоймады, себебі аға буын өкілдері өз бастарына

қиын күн туған сәттерінде де бұл рухты сақтай білді» [128, 6 б.] деген дана сөздері алға үлкен міндеттер жүктейді.

 Дін – бірігудің пәрменді факторы, яғни ықпалдасуды жүзеге асырудың оңтайлы жолы болып табылады. Халықтың діннен алатын ортақ негізі мен ортақ құндылығы біріктіруші бастау болғанда ықпалдасу үрдістері іске асатындығы исламның қазақ даласындағы таралуы мен қалыптасуының мәдени, рухани және тарихи ерекшелігімен тұжырымдалды.

 Егемендік алғаннан бері қазақ халқының сана-сезімі, ұлттың намысы мен ұлт ететін ділі мен діні туралы зерттеулер қайта жаңғыртылуда. Тәуелсіздікпен бірге тұрмыс- салтымыз, имандылығымыз, мәдениетіміз, Кеңес кезінде қуғын-сүргінге ұшыраған әдебиетіміз қайта оралып, жан-жақты жаңаша зерттеулерді талап етуде. Сонау Х ғасырлардан бастау алатын ойшылдардың қазақ әдебиетіне қосқан көркем және асыл сөздеріндегі ислам құндылықтарының шынайы мағынасының кең арнада тұжырымдалуы қазақ халқының сан ғасырларын қамтыған ел намысын, мұратын, ерлігін, тіршілігін, парызын,

«Отанды сүю – иманнан» деген басты мәдени құндылығын жырлаған ұлттың дана сөздерінің асыл-маржандарының көркем сипаты ұлттық идеологиямыздың кәусар бұлағы іспетті.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

• Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі. Аударған Халифа Алтай. – Мәдина. – 1991. – 604 б.
• Дербісәлі Әбсаттар қажы. Қазақстан мұ- сылмандарының діни басқармасы. – Алматы: 2003. – 7 б.
• Затов Қ.А., Нұрғалиев Қ.Т. Ислам өркениетінің Орталық Азия мен Қазақстан аймағында таралуы

// халықаралық конференция материалдары. – Алматы: Атамұра. – 2009. – 223 б.

• Грэссе Р. Империя степей. – Алматы, 2006. – 304 б.
• Бакина Н.С. История культуры тюрков. – Алматы: Үш қиян, 2006. – с. 180
• Путешествие в восточные страны Плано Карпини и Гильом де Рубрука. – Алматы, 1993. – с. 245
• ИбнБаттутасаяхаттары.

• Религия и верования Дешт-и-Кыпчака в ХІІІ-ХІҮ веках // История и культура Золотой Орды. – Санкт-Петербург: Славия. 2005. – с.264
• Сборник материалов по мусульманству. Том 2. // Под ред. Наливкина, В.П. – Ташкент: Типо-Литог- рафия бр. Порцевых, 1990. – с. 32
• Бартольд, В.В. Двенадцать лекций по ис- тории турецких народов Средней Азии. – Алматы: Жалын, 1998. – с.392
• Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі. Аударған Халифа Алтай. – Мәдина. – 1991. – 604 б.
• Дербісәлі Шейх Әбсаттар қажы. Ислам- ның жауһарлары мен жәдігерлері. Тарихи- филологиялық және теологиялық зерттеулер, эссе- очерктер, жолжазбалар, сұхбаттар. – Алматы : Атамұра, 2008. – 487 б.

• Уложения Тимура. – Ташкент, 1992 . – с.211
• Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тысячелетий. – Алматы, 1992. – с. 250
• Өсерұлы Н. Шариат. – Алматы: Қайнар, 1996.

– 352 б.

• Мустафина, Р.П. Представления, культы, обряды у казахов. – Алма-Ата, 1992. – с. 67
• Жүсупов С. Религиозная, межэтническая ситуация. Ислам в Казахстане: прошлое, настоящее, будущее // Политическая аналитика. Исследования. – Алматы: Arna-b, 2008. – c.652
• Султангалиева А.К. Ислам в Казахстане: История. Этничность, общество. – Алматы: 1998. – с. 172
• Есім Ғарифолла. Адам-зат. Философиялық эсселер мен новеллалар, зерттеулер. – Астана, 2002. – 55 б.
• Махмұт Хамди Зақзұқ. Ислам және сұқбат мәселелері. – Алматы: Шапағат Нұр, 2006. – 320 б.
• Молдабеков Ж.М. Қазақтану. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 137 б.
• Нұрмұратов С.Е. Рухани құндылықтар әлемі: әлеуметтік философиялық талдау. – Алматы: 2000.

– 123 б.

• Абдигалиева Г.К. Проблема ценностей в истории философии. –Алматы: Қазақ университеті, 2005. – с.133
• Байтенова Н.Ж. Дін халықтың рухани негізі

// Егемен Қазақстан. – 2010. 16 наурыз. – 3 б.

• Бөлекбаев С.Б. О параллелях между мировоззрением Древнего Востока и современной теоретической физикой. // Материалы Международного научного симпозиума «Роль тюркского мира в диалоге цивилизаций». – Алматы: 2009. – 33 б.
• Нұрышева Г.Ж. Философия лекциялар курсы.

– Алматы: «ЗиятПресс», 2006. – 142-143 бб.

• Алтаев Ж.А. Исламская философия: новый взгляд. – Алматы: «Көкжиек – Б». 2010. – 240 б.
• Жарықбаев Қ. Қазақ психологиясының тарихы. – Алматы: Қазақстан, 1996. – 39 б.
• Қазақ даласының ойшылдары. 2-ші кітап / ред. Нысанбаев Ә. –Алматы: ФСИ, 2001. – 28 б.
• Әл-Фараби философиясы // Қазақ халқының философиялық мұрасы. 20 томдық. – Астана: Аударма, 2005. – 2 том. – 460 б.
• ХV-ХVIII ғасырлардағы қазақ поэзиясы / редактор Дербісалиев Ә. – Алматы: Ғылым, 1982. – 308 б.
• Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең – Алматы: Ғылым, 1999. – 256 с.
• Ғабитов Т.Х. Қазақ философиясы: ұлттық идея кеңмәтінінде. – Алматы: «Раритет», 2010. – 241 б.
• Уәлиханов Ш.Ш. Қытай империясының батыс өлкесі // Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1980. – 136 б.
• Әбішев Қ. Философия. – Алматы: Ақыл кітабы, 1998. – 259 б.
• Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 362 б.
• Сейдімбеков А.С. Күңгір-күңгір күмбездер. – Алматы: Өнер, 1984. – 240 б.
• Бейбіт мәдениет жолында // редактор Нұр- жанов Б.Ғ. –Алматы: ҚазҰУ – ЮНЕСКО, 2000. – 176 б.
• Кенжалиев К. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. –Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 125 б.
• Нұртазина Н. Қазақ мәдениеті және ислам (тарихи-мәдениеттанулық зерттеу). – Алматы, 2002. – 3-6 бб.
• Грюнебаум, Густав Эдмунд фон. Основные черты арабо-мусульманской культуры. – М., 1981.

– 9 б.

• Ислам: проблемы идеологии, права, политики и экономики. – М., 1985. – 147-с.
• Камалиденова А. Особенности ислама в Казахстане. Обычное право // Власть как ценность и власть ценностей: сетамарфозы свободы. – Алматы, 2007. – с.402
• Кодар А. Мировозрение кочевников в свете степного знания // Культурные контексты Ка- захстана: история и современность. – Алматы, 1998. – с.59-60
• Шубаева Ұ. Ұлттық менталитеттің діни негіздері: философия ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дис- сертациясы: 09.00.13. – Алматы: ҚазҰУ. – 9 б.
• Хакимов Рафаиль. История татар и народов Евразии. – Казань, 2005 – с. 887.
• Ғабитов Т.Х. мәдени мұра және ислам //

«Имам ағзам Әбу Ханифа мәзһабы және қазіргі заман» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалы. – Алматы: Атамұра, 2009. – 296-297 бб.

• Козыбаев М.К., Козыбаев И.М. История

Казахстана. – Алма-Ата, 1993. – с.21

• Валиханов Ч.Ч. Следы шиманства у киргизов. Собр.соч. в 5 т. Т.4. – Алма-Ата: Главная редакция Казахской советской энциклопедии, 1985. – С.182
• Абирова Б.И. Культурфилософские аспекты суфизма. – Алматы: ТОО «Алла Прима», 2006. – с.173
• Давлетшин Гамирзан. Очерки по истории духовной культуры предков татарского народа. – Казань: татарское книжное изд-во, 1889. – с. 204.
• Касымжанов А.Х. Пространство и время великих традиции. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 301 б.

54.

55.

1405/1985

• • «Материалы по истории средней и центральной Азии Х-ХІХ вв.». – Ташкент: Издательство «ФАН», 1988. – с. 370.
  • Сейтбеков Смайыл, «Иман негіздері», – Алматы, «Көкжиек» баспасы, 2008. – 376 б.
  • «История Казахстана в персидских источ- никах». Том 1. – Алматы: «Дайк-Пресс», 2005. – с. 416.
  • Нысанбаев Ә. Нұрмұратов С. Ислам дініндегі әдептік ұғымдардың тарихи-философиялық маңы- зы. // халықаралық конференция материалдары, – Алматы: Атамұра, 2009. – 75 б.
  • Порохова В. Коран. – Дамаск, 2005. – с. 754.
  • Ислам негіздері (имандылық әліппесі): – Алматы, 2008. – 64 б.
  • Клахкон Клайд Кей Мейбен. Адам үшін айна.

// ХХ ғасыр мәдениетінің антропологиясы. – Алматы: Жазушы, 2005. – 123 б.

• • Баласағұн Жүсіп. Құтадғу білік. – Алматы:

Жазушы, 1986. – 182б.

• • Қашқари, Махмұд. Түрік сөздігі. Үш томдық.

– Алматы: Хант, 1997. – 25 б.

• • Иүгінеки А. Ақиқат сыйы. – Алматы: Ғылым, 1985. – 128 б.
  • Есім, Ғарифолла. Абай дүниетанымындағы Алла мен Адам болмысы. / Философия ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы. – Алматы, 1994. – 345 б.

67.2005

68.1993

69.

70.2004

• Құнанбаев А. Қалың елім, қазағым. – Алматы:

«Атамұра», 2002. – 240 б.

• Ержан қажы Малғажыұлы, “Таным тұғыры”, 39 бет. «Ғибрат» баспа үйі, Алматы, 2013 ж.
• Қалқаманұлы Бұхар жырау. Шығармалары. Алматы, 1992. – 240 б.
• Он ғасыр жырлайды. Редколлегия алқасы: Бердібаев Р., Мағауин М., Тілеухан Б., Айталы А., Қирабаев С., Егеубаев А., Дәуітұлы С., Смақова А.

– Алматы, 2006. – 408 б.

• АлтынсаринЫ.Тазабұлақ.–Алматы: Жазушы, 1988. –180 б.
• Құдайбердиев Ш. Шығармалары. – Алматы, Жазушы, 1988. – 192 б.
• Әубәкір К. Қазағым. – Алматы: Жазушы, 1993.

– 256 б.

• Мақатаев М. Жылап қайттым өмірдің базарынан. – Алматы: Жалын, 1994. – 184 б.
• Бабалар сөзі – даналық көзі. – Алматы, 1996. – 184 б.
• Байдельдинов Л.А. Теориялық саясаттану. – Алматы: Интерлегал, 2005. – 216 б.
• Құлсариева А.Т. Қазіргі заман мәдениеті, – Алматы, 2008. – 130 б.
• Hayrani, A. Ibn Sina metafizigi. – Ankara: Elis Yay, 2008. – s.182.
• Нұрмұратов С.Е. Рухани құндылықтардың қалыптасуы мен дамуы (Әлеуметтік-философиялық талдау): Философия ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы:

09.00.11. – Алматы, 2000. – 23 б.

• Уайтхед А.Н. Избранные работы по философии.

– М., 1990. – с.306

• Ценностиисимволынационального самосознания в условиях изменяющегося общества.

– Москва: Институт этнологии и антропологии, 1994. – 170 с.

• Каган М.С. Человеческая деятельность. – М., 1974 – 206 с.
• Анисимов С.Ф. Духовные ценности: производство и потребление. – Алматы, 1986. – с. 165
• Фролов И.Т., Юдин Б.Г. Этика науки: проблемы и поиски. – М., 1986. – с. 167
• Тугаринов В.П. О ценностях жизни и культуры.
  • Ленинград. 1960 с. 124
• Дробницкий О.Г. Проблемы нравствености. – М., Наука, 1977. – с.351
• ЧавчавадзеН.З.Культураиценности.– Тбилиси: Издательств Мецниереба, 1984. – 171 с.
• Выжлецов Г.П. Аксиология культуры. – Спб., 1996. – с.43
• Фромм, Эрих. пер., с анг., – М., АСТ, 2006. – с. 307
• Бакарудзе, О.М. Истина и ценность . // Вопросы философии. – 1966. – №7. – с.46
• Спиноза Б. Этика. Ч.ІІІ, опред. 6. – М-Л: 1932.

– с. 604

• Шалабаева Г.К. Этнос. Культура. Самосознание.
  • Алматы: Атамұра, 1995. – 306 б.
• Абдигалиева Г.К. Философско-этические проблемы культуры.Учебное пособие. – Алматы:

«Қазақ университеті», 2008. – 106 с.

• Рахман Фазлур. Аударған: Алпарслан Ачык- генч, М. Хайри Кырбашоглу Ислам және өркениет. İslam ve Çağdaşlık. – Анкара: Феджр баспасы, 1990.

– 240 б.

99.1993

100.1983

• William, F. Value and Valuation. – New York: Mac Milan, 1967. 8 том. – 229 p.
• Insah ve degerleri. Kucardy. – Ankara, 1998. 260 б.
• Түркче сөзлүк. Түрік Тілі Қоғамы, 1 том. – Анкара, 1990. – 345 б.

• Samsedin Samy, Kamus’I turki. – Istanbul: Cargi, 1978. – 840 б.

105.1993

106.1994

• www.islamicuniversity.nl/Akgunduz,A. Нормы и ценности в Исламе – 2 б
• Әділбаева Ш. Хадис – ғұрпымыз, сүннет – салтымыз. – Алматы: Көкжиек. 2006. – 280 бб.
• Вебер, М. Избранные произведения. – М., 1990.

– с.420.

• Вышеславцев Б.П. Этика преображенного Эроса. Проблемы закона и благодати. – Москва: 1994. – с.99
• РезванЕ.А.Умма//Ислам.Энциклопедический словарь. – М., 1991. – с. 672
• Осман Нұри Топбаш. Иманнан Ихсанға Та- саввуф. – Алматы, 2007. – 600 б.
• Рифаъи М.Ф. Ислам мәдениеті. – Алматы: Кітап, 2007. – 240 б.
• Әбсаттар Дербісәлі және шығыстану мен руханият мәселелері. – Алматы: Қазақ универ- ситеті, 2007. – 50 0 б.
• Fazlur Rahman, Tarih boyunca Islam metodoloji sorunu. – Ankara: okulu Yay, 1995. – s.345.
• Mesut Kaynak, Kur’an da sevgi. – Istambul: Yay Matbaacilik LTD, 1998. – s. 280.

117.2000

118.1993

119.2004

120.Ahmet Efe, Islam’in temel esaslari. – Ankara: Baser Basim Yayin LTD, 1999. – s.476.

121.

2000.

122.

2004

123.Hayrani A. Islam Ahlaki. – Ankara: Akgag Yay., 1999. – s. 340.

124.1992

• Очерки арабской культуры. – М., Главная редакция восточной литературы изд-ва «Наука», 1982. – 230 б.
• Сейдімбек Ақселеу Ұлттық идея. // Қазақ альманағы. – Алматы, 2009. №1. – 36-48 бб.
• Молдабеков Ж.Ж. Исламда өмір мен өркениетке ишарат айқын. // халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

// – Аламаты: Атамұра, 2009. – 139-бет

• Ислам және өркениет. – Алматы, 2002. №8. – 4-5 б.

2001.

2006

2001.

• Изгоев А.С. Национальные и религиозные вопросы в современной России // Русская мысль. – Москва. Цит. По: Россия и современный мир. 2001.

№ 4. – 20 б.

• Хизметли Сабри, «Орта Азия Түрк респуб- ликаларындағы зиянды ағымдар және миссио- нерлік». – Алматы: «ЭВЕРО» ақпарат, – 2006. – 257 б.
• Nureddin Es-Sabuni, Maturidiyye Akaidi, ergume eden: Bekir Topaloglu. Diaynet Isleri Baskanligi Yay., 8.baski. – Ankara, 2005. – s.s.215.
• Мекежанов Б. Қазақстанда ислам дінінің дамуы жағдайындағы кері ағымдар мәселелері. // «Имам Ағзам Әбу Ханифа Мәзһабы және қазіргі заман» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары – Алматы, 2009. – 272 б.
• Уджфалфи С.Д. Орта Азияға құрылған тор. – Стамбул, 1878. – 130б.

1983.

• Абдул-Уаһһаб бин Сүлеймен. Уаһһабилерге қарсы бағытталған Алланың найзағайы. – Стамбул, 1975. – 164 б.
• Сборник материалов республиканской конференции: «Религия, наука и СМИ: диалог и сотрудничество». – Астана, 2006. –192 с.
• Назарбаев Н.Ә. Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің ІІ съезінде сөйлеген сөзі // Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлері мен құрметті қонақтарының екінші съезінде сөйлеген сөздер жинағы. – Астана: Өнер, 2006. – 4 б.

ҚОСЫМШАЛАР

Сурет 1 – 737 һижри жылы (1337 ж.) басылған теңгеде «Ас-Сұлтан әл-Ағзам Өзбекхан» деп сұлтанның өз аты жазылған.

 Сурет 2 – XV ғасырда Қазақ Хандығы құрылып, ислам әлемінің ажырамас бір бөлігі болғандығы

көрсетілген.

 Сурет 3. І–ІІ мыңжылдықта қазақтың киелі даласындағы исламның дамуы территориалдық

шекара арқылы көрсетілген.

Дамуы территориалдық шекара арқылы

көрсетілген

МАЗМҰНЫ

ОҢҒАРОВ ЕРШАТ

ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІ ЖӘНЕ ИСЛАМ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ

(ffазаy тілінде)

Редакторы лyттыбек Байділдаyлы Дизайнері Наsым Нyрмyханбетов Техникалық редакторы Гyлмаржан Сәбитова

Компьютерде беттеген Әйгерім Молдахметова

Басуға 02.09.14 ж. қол қойылды. Пiшiмi 60х90¹/ . Офсеттiк

басылым. Әрiп түрi “MM Mekteptik”. Офсеттiк қағаз. Шартты баспа табағы 22,0. Есептік баспа табағы 10,2.

Таралымы 2000 дана.

«Баспалар үйі» АҚ. Алматы қаласы, Абай даңғылы, 143-үй.