Тілек айту

Жүргізуші. Құрметті тыңдармандар, бұл – «Дұрыс сөйлейік» бағдарламалар циклі. Келесі біздің бір тақырыбымыз, ол – тілек айту, иә? Тілек айту жайында айтып өтсек, тілекті қалай айтқан дұрыс, тілек айтудың ерекшеліктері бар ма, осы мәселе жөнінде.

Анар ханым. Әрине, ерекшеліктері бар. Ерекшеліктері болғанда қандай! Мынау біздің тыңдап отырғандар «қазақ тілін үйренемін», «қазақы ортада өзін еркін сезінетіндей тілді білсем» деп отырғандар ғой енді, Нұрсұлтан.

Жүргізуші. Мм.

Анар ханым. Сондықтан тілек айтпаса қазақы ортада жүру, өзін еркін сезіну мүмкін емес. Бұл – ауызша қарым-қатынаста күнделікті біздің алдымыздан шығатын жағдаят, тілек айтатын жағдаяттар көп болады. Тіпті біз алдыңғы аудиокурстарда айттық қой, қоштасқанда да тілек айтып қоштасады қазақтар, амандасқанда да тілек айтып амандасады. Былай қарасаң, тілек айту – тек қана бір қуанышты оқиғаға байланысты болатын этикеттік норма емес, жалпы қазақтың тұрмысында өте жиі кездесетін жағдаят. Сондықтан қателерге ұрынбау керек. Біз енді курсымызда орыс тілінде болатын құбылыстармен салыстырып отырамыз, өйткені көбіне қазақ тілін үйреніп жүргендер орыс тілін жақсы білетіндер, орыс мәдениетін жақсы түсінетін адамдар, мысалы, солар орыс тілінің тілек айту нормаларын бізге әкеліп салады. Мысалы, мынадай мерекелерде, әсіресе ресми корпоратив дейді ғой, сондай жиындарда қазақтың қыз-жігіттері «Құрметті Бәленбай, ешқашан қартаймаңыз!» деп айтып тұрады. Бұл – қазақтың тілек айту дәстүріне жат нәрсе. Өйткені, енді өзің ойлашы, Нұрсұлтан, кім қартаймайды?

Жүргізуші. Иә.

Анар ханым. Сен де қартаясың, мен де қартаямын. Қартаймайтын, қалай ойлайсың, астафиралла, кім қартаймайды? Шайтан қартаймайды немесе өліп қалған адам қартаймайды ғой, жастай өліп қалған. Сондықтан қазақтың ақсақалдары әдетте «ешқашан қартаймаңыз» десе, «тәйт ары, мен саған немене шайтан ба едім?», - деп айтады, астафиралла. Сондықтан тілек айтқан кезде қазақы ортада егер сіз ол кісіге үлкен ғұмыр тілесеңіз, ұзақ ғұмыр тілесеңіз, «жасыңыз ұзақ болсын!», «ақ басты ақсақал, сары тісті әже болыңыз!» деп айтады. Бұл деген сөз – «сүйкімсіз болыңыз» деген сөз емес, бұл деген сөз – «жасыңызға жас қосылған сайын айналаңызда сізді қадірлейтін, құрметтейтін туыстарыңыз, немере-шөберелеріңіз көп болсын!» деген сөз. Сол сияқты әрбір ситуацияға байланысты тілектер көп, енді баяғы кезде мал бағып жүрген адамды кездестіріп қалсаңыз, далалы жерде, онда оны көрген кезде «бағар көбесін!» деп айтасыз. «Бағар» деген – «бағатын малың көбейсін» деген сөз. Енді, мысалы, диханшыны кездестіріп қалсаңыз «қырман тасысын!» деп тілек айтады, яғни «астығың көп болсын», «өнімді көбірек ал» деген жақсы, игі тілек. Енді осыны қазір осы, осындай қолданыстарды қазіргі заманға да икемдеп, әрбір кәсіп иесін көрген кезде, сол кәсіп иесіне қатысты тілектерді құрастырып айтуға болады. «Жазар көбейсін!» дейміз мысалы тілтанушылар бір-бірімізді көрген кезде қалжыңдасып, содан кейін енді мынандай, қазір «саулық тілеймін!» деген қолданыс көбейіп бара жатыр да, енді «саулық» деген сөздің өзі жеке дара тұрған кезде сау болушылық, аманшылық дегенді білдіреді. Бірақ «саулық» деген сөз – ол омоним сөз, мысалы, «он саулығың болғанша, ақ жаулығың болсын» деген мақалдағы «саулық» ол «қойды» білдіреді, қойдың аналығын, я? Сондықтан «саулық» деген сөздің өзін жеке-дара қолданғаннан гөрі, «денсаулық тілеймін!» деп айтқан жақсы. Сондықтан енді «салауат», «саламат» деген сөзді шатастырады, «сау-салауат» болсын деп айтқандарды да кезіктірдім, өйткені қазір қате қолданысты дәріптейтін телеарналар, журналистер, бағдарламалар, тіпті мынау қоғам қайраткерлері де көбейіп кетті. Қате қолданыс деп отырғаным – «салауатты өмір салты», «салауатты өмір салты» деп айта береді. «Здоровый образ жизни» дегенді.

Жүргізуші. Бұл дұрыс емес пе, сонда?

Анар ханым. Бұл – дұрыс емес. Өйткені «салауат» деген сөз қазақ тіліне араб тілінен енген, «салауат» деген – «рақымшылық», «амнистия», «кешірім» дегенді білдіреді. Мысалы, «сау-салауат» емес, «сау-саламат» деп айту керек, «саламат» деген «аманшылық», «денсаулық», «тірі болушылық», жаңағы «бүтін болушылық» дегенді білдіреді. Сондықтан мынау «салауат» пен «саламатты» шатастырмау керек. Енді тілек айту кезінде осындай түрлі-түрлі тілектер бар. Мысалы, үлкен кісіге амандасқан кезде, жасы үлкен амандасқан кезде немесе ол кісіге тілек айтқан кезде, ол кісі қайтара тілек айтады, «өркенің өссін!» дейді. Сол сияқты енді тіл үйренушілердің ішінде жасы үлкен кісілер болса, осындай тілектерді де жаттап алған абзал. «Өркенің өссін!», «бағың жансын!» деп әдетте бағалы жандарға айтады, «жолың болсын!», «маңдайың жарқырап жүрсін!» деген сияқты толып жатқан, өзінен жасы кішілерге арналған тілектер бар. Бір айта кететін, тағы да бір осы, көп кездестіретін қате, мысалы, тіпті жазып қояды, мысалы, асханаға барсаңыз, «асыңыз дәмді болсын!» деп жазып қояды. Мүмкін, қазір енді ол қолданысқа еніп, нормаға да айналып бара жатқан шығар, дегенмен де мынау қазақы, ұлттық таным тұрғысынан кез келген ас, кез келген ас – ол дәмді ас. Дәмсіз ас болмайды. Сондықтан да «ас болсын» деп айту керек. Кез келген. Ал енді жеп отырған тамағың ас болмайтын кездер де болады, бойыңа сіңбейтін кездер де болады. Бойыңа сіңсе де, жақсы болмай, ондайда қазақ «жегені желкесінен шықты» дейді. Сондықтан сол жегенің желкеңнен шықпас үшін, «ас болсын!» деп айту керек. Кез келген ас ол дәмді, дәмсіз болып бөлінбейді.

Жүргізуші. Рақмет сізге, Анар ханым! 

Толық нұсқасын 30 секундтан кейін жүктей аласыз!!!

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз:
Facebook | VK | WhatsApp | Telegram | Twitter

Қарап көріңіз 👇