Қазақ хандығына 550 жыл (Тарих - ғасырлар куәсі)

Батыс Қазақстан облысы
Ақжайық ауданы
Кешкі (ауысымды) ОЖББМ
Кадисова Акмарал Ержановна
«Тарих- ғасырлар куәсі» ашық тәрбие сағаты
(Қазақ хандығының 550 жылдығына орай)


Сабақ тақырыбы: «Тарих- ғасырлар куәсі» (сайыс кеші)

Сайыстың мақсаты:

Білімділік: қазақ хандығы құрылуының тарихи оқиғалар тізбегін еске түсіре отырып, танымдарын арттыру;

Тәрбиелілік: тарихи ұлы тұлғалардың ерліктерін насихаттай отырып, отансүйгіштікке тәрбиелеу;

Дамытушылық: өткенді еске түсіре отырып, болашаққа бағдар беруге баулу.

Сабақтың түрі: қайталау, қорыту сабағы

Сабақтың көрнекілігі: слайд шоу («Қазақ елі» видео ролик, қазақтың ұлы хандары мен батырларының фото суреттері, Қазақстан еліндегі батырларға арналған ескерткіштердің фото суреттері, халық күйлерінің жазбалары)

Сайыстың барысы:
Құрметті, оқушылар. Бүгінгі тәрбие сағатымыздың тақырыбы
«Тарих-ғасырлар куәсі». Сабақ қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойына арналған сайыс кеші түрінде өткізіледі.

Қазақстан Республикасы Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан
халқына арнаған 2015 жылғы Жолдауы қалай аталады? (Нұрлы жол болашаққа бастар жол» Жолдауы).

2015 жылы қандай атаулы мерейтойларды тойланады? (Қазақ
хандығының 550 жылдығы, Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Конституциямыздың 20 жылдығы, Ұлы Жеңістің 70 жылдығы).

«Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы. Қазақ тек бірігу, бірлесу жолында келе жатқан халық» – деп президентіміз Н.Ә.Назарбаев айтып өткендей бұл ғасырда өмір сүріп отырған барша ұрпақ ғылым саласында өзіндік жол салар дара ұрпақ болуы тиіс. Олай болса болашаққа нық қадам жасау бүгіннен басталады.

2015 жылы Керей мен Жәнібек Шу мен Талас өзендерінің арасындағы аймаққа орналасып, қазақтың туын көкке көтергеніне 550 жыл толады. Бұл оқиға қазақ халқының тарихындағы маңызды оқиға болды. Ол ұлан-байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық аумағын біріктіруде, қазақтың байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата аяқтауда аса маңызды және түбегейлі шешуші рөл атқарды.

Осыған байланысты, елімізде жастардың патриоттық сезімін барынша күшейту мақсатында бұл оқиғаны мерейтой күндерінің қатарына қосу мен Қазақ хандығының 550 жылдығын атап өтуге арналған іс-шараларды өткізу жөнінде мәселе қарастырылды.

Ата-бабаларымыз бізге бірліктің, ынтымақтың, тұтастықтың ұлы үлгісін көрсетіп кетті. Қазақстанның арғы-бергі тарихының ең ғибратты тағылымы, міне осында. Олай болса бүгінгі қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойына арналған «Тарих-ғасырлар куәсі» атты сайыс сабағымызды бастайық.

Сынып 2 топқа бөлінеді: І-топ «Керей тобы», ІІ-топ «Жәнібек тобы».

Сайыс соңында жеңімпаз топ мақтау грамотасымен марапатталады.

Сайыстың әділқазылар алқасымен таныстырып өтейін:

1.Бекмаганбетов Даньяр Зайдоллаұлы – тарих пәнінің мұғалімі

2.Хасенов Тлеужан Юрьевич– тарих пәнінің мұғалімі

ВИДЕОРОЛИК «Қазақ елі»

Сайыс барысы:

«Толған ел тарихын таспен жазады,
Тозған ел тарихын жаспен жазады» туры (тарихтан сұрақтар)

І. Қазақ хандығының құрылуы:

Алтын Орда ыдырағаннан кейін қандай жаңа мемлекеттер құрылды?
А) Сібір хандығы, Қазан хандығы, Астрахан хандығы

В) Жоңғар хандығы, Сібір хандығы

С)Моғолстан хандығы, Қазақ хандығы

Керей мен Жәнібек сұлтандар қай жерде қазақ хандығының ұлттық туын тігіп, 1465-1466 жылдары Қазақ хандығын құрды?
А) Батыс Жетісу жерінде
В) Орталық Қазақстанда
С) Шығыс Қазақстанда

Қазақ хандығының құрылуы туралы қай тарихшы жазды?
А) Әл-Марвази
В) Рашид ад-Дин
С) Мұхаммед Хайдар Дулати

Қазақ хандығының ұлттық туы тігілген жер?
А) Қозыбасы
В) Сайран
С) Түркістан

ХҮІ ғасырдың соңындағы Қазақ хандығының астанасы?
А) Сығанақ
В) Сайрам
С) Түркістан

Қазақ халқының ұраны болған сөз.
А) Шыңғыс
В) Жошы
С) Алаш

Қазақтың халық болып қалыптасуының барысын бұзған шапқыншылық.
А) Моңғол шапқыншылығы
В) Жоңғар шапқыншылығы
С) Орыс шапқыншылығы

1710 жылы жоңғарлар шабуылын тойтару мәселесін талқылай үшін
қазақ жүздерінің өкілдері бас қосқан жер.
А) Қарақұм
В) Қызылқұм
С) Қозыбасы

“92 баулы өзбек” шежіресінде қай хандық туралы айтылады?
А) Қазақ хандығы
В) Әбілқайыр хандығы
С) Ноғай Ордасы

Бұл кезеңде бейғам отырған қазақтар аямай қырылды. Жоңғарлар Жетісуды, Ұлы жүзді қырып-жойып, Ұлы жүз, Кіші жүз жеріне де жетті. Халық басы ауған жаққа шұбырды. Ұлы Жүз бен Орта Жүздің қазақтары Самарқан пен ходжентке қарай шұбырды. Кіші жүз қазағы хиуа мен Бұхараға ағылды. Босқындардың біразы Сырдың сол жағындағы Алакөл маңына топтасты. Халық бұл кезеңді қалай атады?
А) «Аңырақай» шайқасы
В) «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама»
С) Орбұлақ шайқасы

Қазақтарды «Ислам дініне сенетін халықтар» деп кім жазды?
А) Марко Поло
В) Рашид ад-Дин
С) А.Дженкинсон

Шығай хан мен Тәуекел сұлтанға Абдалах хан риза болып қай жерді сыйға береді?
А) Жетісу
В) Ходжент
С) Хантау

1598 жылғы шайқаста екі жақтың билеушісі де қаза болып, екі хандық хансыз қалды, бұл хандықтар:
A) Моғолстан мен Өзбек хандығы
B) Қазақ хандығы мен Өзбек хандығы
C) Ташкент билеушісі мен Қазақ хандығы
Бейбітшілік жағдайда ханның рұқсатынсыз жол берілмейді:
A) Көшіп-қонуға
B) Соғысты бастауға
C) Салықты көбейтуге
1726 жылы болған «Қалмақ қырылған» шайқасының маңызы:
А) Қазақстанның солтүстік-батысы азат етілді
В) Қазақ жері түбегейлі азат етілді
С) Жоңғарлар Іле өзенін бойлап, еліне қарай шегінді
16. XVI ғасырдың II жартысында Қазақ хандығының күш-қуатын беделін арттырған, жерін кеңейтуге себеп болған тарихи оқиға:
A) Мәскеуге қосылуды жақтаған Ноғай ұлыстарын талқандап, өзіне қосып алуы
B) Моғол ханын талқандауы
C) Ішкі талас тартыстардың тоқтатылуы
XVI ғасырдың II жартысында Жетісу қазақтарының жағдайын ауырлатқан оқиға:
A) Ойраттардың тонаушылық жорықтары
B) Моғол хандарының жиі шабуылы
C) Хақназар ханның қатыгездігі
18. Қазақ хандығының құрылымы сатыдан … тұрады:
A) төрт
B) бес
C) жеті
19. Ресейдің Шығыспен сауда қатынасын өрістету үшін Қазақстан «Кілт және қақпа» ролін атқарады деген патша:
А) I Павел
В) II Екатерина
С) I Петр
20. XVIII ғ. II ж. қазақ – орыс саудасының белгілі орталықтары.
А) Семей, Өскемен, Бұқтырма
В) Петропавл, Орынбор, Құлжа
С) Семей, Петропавл, Ақсу

Мәнді цифрлар туры
Қазақ хандары Сыр бойындағы қалалар үшін қанша жыл соғысты?
А) 20 жыл
В) 30 жыл
С) 25 жыл

Әбілқайыр хан Ақ Орда билігін өз қолына алу үшін қанша жылға жуық
күрес жүргізген?

А) 20 жыл
В) 15 жыл
С) 10 жыл

1643 жылы Қазақ ханы Жәңгір асығыс қол жинауға үлгермей, жоңғарлардың 50 мыңдық қалың қолына қанша жауынгермен Орбұлақ шайқасында қарсы тұрды?
А) 6000
В) 1100
С) 600

Есім хан Жетісу жеріне енген қалмақтарға қарсы жорыққа аттанады. Осыны пайдаланған інісі Тұрсын хан Түркістанды шауып, Есім ханның балалары мен әйелін тұтқындап Ташкентке әкетеді. Осыған байланысты тарихта Тұрсын хан бүлігі немесе “Қатаған қырғыны” болған жыл болып қай жыл танылады?
А) 1621 жылы
В) 1627 жылы
С) 1598 жылы

Қай жылы Айғыржар деген жерде қазақ-бұхар соғысы болды?
А) 1603 жылы
В) 1624 жылы
С) 1613 жылы

Хақназар қайтыс болғаннан кейін хан тағына Жәнібек ханның немере інісі, неше жастағы Шығай хан отырады?
А) 50
В) 90
С) 80

Қазақ хандығын Хақназар хан қанша жыл биледі?
А) 42
В) 32
С) 50

Қазақстанның Ресейге қосылуының басталған жылы:
А) 1726жылы
В) 1729жылы
С) 1731жылы

Есім хан қай жылы Имамқұли басқарған Бұхар әскерін жеңіп шықты?
А) 1611 жылы
В) 1613 жылы
С) 1621 жылы

Қазақтар қай ғасырларда ресми түрде ислам дінін ұстанды?
А) 16-17 ғасырларда
В) 14-15 ғасырларда
С) 13-14 ғасырларда



«Ұранды ердің – ұрпағы қайсар» туры (ел билігінде болған хандар туралы)
Қасым хан

Қасым хан қай жылдары ел биледі?
А) 1480-1512 жылдары
В) 1511-1518 жылдары
С) 1506-1542 жылдары

Қасым ханның кезінде Қазақ мемлекеті халқының саны қаншаға жетті?
А) 300 мыңға
В) 1 млн-ға
С) 800 мыңға

Қасым ханның қанша атты әскері болды?
А) 50 мың
В) 150 мың
С) 300 мың

Қасым ханның заңдар жинағы қалай аталады?
А) Қасқа жол
В) Ескі жол
С) Жеті жарғы

Хақназар хан

Хақназар хан қай жылдары ел биледі?
А) 1500-1508 жылдары
В) 1511-1518 жылдары
С) 1538-1580 жылдары

Хақназар хан кіммен «дос болып, өзара көмектесу» жөнінде «ант беріскен шарт» жасасты?
А) Баба сұлтанмен
В) Абд ар-Рашидпен
С) ІІ Абдаллахпен

Хақназар хан қай ханның баласы?
А) Тәуекел хан
В) Қасым хан
С) Есім хан

Хақназар ханның сыртқы саясаттағы бағытын өзгертуге әсер етті:
A) Шайбани ұрпақтарының жиі шабуыл жасауы
B) Сібір ханы мен Моғолстан билеушілерінің шапқыншылық жорықтары
C) Бұхар ханының наразылығы
Тәуекел хан
Тәуекел хан қай жылдары ел биледі?
А) 1511-1518 жылдары

В) 1523-1532 жылдары

С) 1582-1598 жылдары

Тәуекел хан Өзбек хандығының қай қаласын 20 күн қоршауда ұстаса да
ала алмады? Бұл шайқаста ол ауыр жараланып, өз әскеріне кейін шегінуге бұйрық беріп, көп кешікпей ауыр жарақаттан қайтыс болды.

А) Ташкент

В) Бұхара

С) Самарқан

Сібір хандығының қол астындағы қазақ тайпалары қай жылы Қазақ
хандығының құрамына келіп қосылды?

А) 1588 жылы

В) 1597 жылы

С) 1582 жылы

1583 жылы «Ант беріскен шартты » бұзып, Тәуекел хан Өзбек ханнан қайтарып алған қалалар:
A) Сауран, Түркістан, Отырар, Сайрам
B) Суяб, Ташкент, Түркістан, Отырар
C) Қойлық, Үзгент, Сығанақ
Есім хан

Есім хан қай жылдары ел биледі?
А) 1523-1518 жылдары

В) 1538-1580 жылдары

С) 1598-1628 жылдары

Есім ханның билігі кезінде 1613-1614 жылдардың шамасында оған
қарсы тұрған, Ташкент қаласында өзін тәуелсіз ханмын деп жариялаған кім?

А) Бұхар хан

В) Тұрсын Мұхаммед хан

С) Имамқұли хан

Есім хан Тұрсын ханға ілесіп, бейбіт елді ойрандауға белсене қатысқан
Қатаған руын жазалады. Тұрсын ханның бұл бүлігі тарихта қалай аталады?

А) «Қатаған қырғыны»

В) «Тұрсын хан қырғыны»

С) «Есім ханның ескі жолы»

Есім ханның басты мақсаты:
A) Қазақ хандығының әскери күш-қуатын арттыру
B) Хандықты бір орталыққа бағындырған мемлекет етіп құру
C) Билер кеңесін құру
Тәуке хан
Тәуке хан қай жылдары ел биледі?
А) 1582-1598 жылдары

В) 1598-1628 жылдары

С) 1680-1715 жылдары

Тәуке ханның тұсында жасалған заң жинағы қалай аталады?
А) «Жеті жарғы»

В) «Ескі жол»

С) «Қасқа жол»

Тәуке хан ел билеуде кімдерге арқа сүйеді?
А) сұлтандарға

В) билерге

С) батырларға

Тәуке ханның сыртқы саясаттағы мақсаты:
А) Өзбек хандығымен одақ құру
В) Иран шахымен қарым-қатынас орнату
С) Көрші мемлекеттермен одақ құру және бейбіт қатынас орнату












«Ерлікті таба білу, ерді тани білу» туры (ел билеген хандар қай ұрпақтан екенін табу)


1 Керей хан – Болат сұлтанның ұлы 5 Тәуекел хан – Шығай ханның ұлы
2 Жәнібек хан – Барақ ханның ұлы 6 Есім хан – Шығай ханның ұлы
3 Қасым хан – Әз Жәнібектің ұлы 7 Жәңгір хан – Есім ханның ұлы
4 Хақназар хан – Қасым ханның ұлы 8 Әз-Тәуке хан – Салқам Жәңгірдің ұлы


«Ерлік – ел есінде» туры (қазіргі өмірде осы қайраткерлердің алатын орны (ескерткіштер).


Керей мен Жәнібек ескерткіші, Астана қаласы, 2010 жылы ашылды. Авторы астаналық жас мүсінші Ринат Әбенов­. Ескерткіштің ұшар басына дейінгі жалпы биіктігі – 12 метр. Орналасқан жері – ҚР алғашқы президенті Н.Назарбаевтың мұражайының алаңында.

Сұрақ: Керей мен Жәнібек ескерткіші 2010 жылы қай қалада

ашылды?



Ескерткіш Тараз қаласында 1998 жылы Сүлейменов көшесіндегі университеттің бас корпусының алдына Мұхамед Хайдар Дулати мырзаның 500 жылдығына арналып салынған. Ескерткіштің биіктігі 3 м. Мұхамед Хайдар Дулати – көрнекті мемлекеттік қайраткер, дипломат, тарихшы, публицист. М.Х. Дулатидің бас еңбегі «Тарих және Рашиди» Орта Азия халықтарының тарихы туралы.

Сұрақ: Бұл ескерткіш Тараз қаласында 1998 жылы көрнекті мемлекеттік қайраткер, дипломат, тарихшы, публицисттің 500 жылдығына арналып салынған.

Петропавл қаласындағы Абылай ханның резиденциясы қазақ халқының ұлттық тарихының ескерткіші болып саналады. Кешеннің құрамына бір қабатты ағаш үйлер, канцелярия, келіп-кетушілерге арналған үй, монша, шаруашылық құрылыстары кіреді. Сұрақ: Петропавл қаласында қай ханның резиденциясы орналасқан?



Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауидің кесенесі 1385 по 1405 жылдар аралығында салынған архитектуралық ғимарат. Кесенеде Қожа Ахмет Ясауиден басқа ұлы қазақ хандарының – Абылай хан, Бөгенбай батыр, т.б. 300 жуық әйгілі адамдардың бейіттері сақталған. Кесене сол кездегі билеуші Әмір Темірдің бұйрығымен тұрғызылған.

Сұрақ: Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауидің кесенесі қай билеушінің бұйрығымен тұрғызылған?



Орталық Қазақстанның Ұлытау ауданы ежелден көшпелі тайпалар басшыларының сүйікті мекені болған. Осы маң Жошы хан және оның ұлдарының еншісі болған. Жошы хан кесенесі (1228-1230) Қаракеңгір өзенінің сол жағалауында, Жезқазғанның солтүстік шығысынан 55 км қашықтықта орналасқан. Автор, салушы және пайда болу тарихы белгісіз. Жергілікті халықтың арасында дәл осы маңда құпия жағдайда 1227 жылы аң аулап жүріп, Шыңғыс ханның ұлы Жошы хан қайтыс болған деген әңгіме сақталған.

Сұрақ: Бұл кесене 1228-1230 жж Қаракеңгір өзенінің сол жағалауында, Жезқазғанның солтүстік шығысынан 55 км қашықтықта орналасқан (жергілікті халықтың арасында дәл осы маңда құпия жағдайда 1227 жылы аң аулап жүріп ….хан қайтыс болған деген әңгіме сақталған).



Есет батыр кесенесі қазақ халқының біртуар ұлы, халық батыры Есет Көкеұлы бейітіне салынған бірден бір көркемді ескерткіш. Ол Ақтөбе қаласынан 44 шақырым жерде Бестамақ ауылында орналасқан. Есет батыр 82 жасында 1749 жылы қайтыс болды. Бестамақ ауылының төбесі, Елек өзенінің бойында Ақтөбе қаласының оңтүстік-шығысында 35 шақырымдық жерде жерленген. Бұл төбешікке Есет Көкеұлына 1750 жылдары кесене тұрғызылған. 1979 жылы сол жердің жергілікті тұрғындары ұлы батырға ақ кірпіштен құлыптас орнатты. Алайда ақырында құлыптасты орнынан түсіруге бұйрық берілді. Бүгінгі күннің кесенесі 1992 жылы 325 жылдығын тойлауда салынған.

Сұрақ: Бұл батырдың кесенесі Ақтөбе қаласынан 44 шақырым жерде Бестамақ ауылында орналасқан.

Солтүстік Қазақстан облысының Айыртау ауданы Мәдениет ауылының жанында биік төбешігінде қазақтың ұлы батырлары Қарасай мен Ағынтай жерленген. 17-ші ғасырда Есім ханның туы астында атақты Шапырашты Қарасай батыр мен Арғын Ағынтай батыр осы жерді жаулаушылардан қорғаған. Жоңғарларға қарсы қиын күресте Есім ханның әскерін он сегіз жасындағы Қарасай басқарды, ал Арғын Ағынтай оның көмекшісі мен адал досы болған. Бірге жүретін батырлар 48 жылдан астам уақыт бойы 200 астам рет қанаушыларға қарсы қанды шайқастарға қатысты. Олар екеуі Құлшынбай төбесінде жерленген. 1999 жылы 15 қазанда осы жерде алып мемориалдық ескерткіш ашылды. Батырларға арналған кесене Қазақстандағы барлық бірлік, достастық және ынтымақ нышаны болды.

Сұрақ: Солтүстік Қазақстан облысының Айыртау ауданы Мәдениет ауылының жанында биік төбешігінде қазақтың екі ұлы батырлары жерленген. 1999 жылы осы батырларға алып мемориалдық ескерткіш ашылды.

Бөгенбай батыр қазақ халқының тәуелсіздігі жолындағы күрескер, XVIII ғасырда жоңгар басқыншыларына қарсы соғыста қол бастаган даңқты батыр, көрнекті мемлекет қайраткері. 2007 жылы Астана қаласында Бөгенбай батыр даңғылында «Бөгенбай батыр» ескерткіші ашылды. Ескерткіштің биіктігі 11,3 метр.

Сұрақ: 2007 жылы Астана қаласында қай батырдың ескерткіші ашылды?

Аңырақай шайқасына арналған ескерткіш 2001 жылы Шамалған ауылы, Алматы-Бішкек жолының 36-ы км шамасында шайқастың 270 жыл толуына орай орнатылды. Жоңғар шапқыншылығы заманында атамекенді жаудан қорғап, бабаларымыздың қан төккен жері осы еді.

Сұрақ: Бұл ескерткіш 2001 жылы Шамалған ауылы, Алматы-Бішкек жолының 36-ы км шамасында қай шайқастың 270 жыл толуына орай орнатылды?

1994 жылы 1 қаңтарда «Ордабасы» тарихи-мәдени ұлттық қорығы ашылды. Ол Шымкент қаласынан батысқа қарай 40 шақырым жерде Бадам өзенінің сол террасасында орналасқан. Ордабасы тауының шыңында монумент көрініп тұр, бұл сол батырлық жылдар жайында еске түсіретін 28 м биіктіктегі стела. Мемориал 2001 жылы ұлы құрылтайдың 275-жылдығының жылында және тәуелсіз Қазақстанның 10-жылдығының жылында құрылған. Осы жерде 1993 жылы Қазақстан, Өзбекстан және Қырғызстан президенттері келісімшартқа қол қойған трибуна орналасқан. Қазақ тарихында 1723-1725 жылдардағы жоңғар шапқыншылығы «Ақтабан шұбырынды» деп аталған, қазақ халқы үшін осындай киелі жер ретінде Ордабасы болып саналады.

Сұрақ: 1994 жылы Шымкент қаласынан батысқа қарай 40 шақырым жерде Бадам өзенінің сол террасасында батырлық жылдарды еске түсіретін 28 м биіктіктегі стеласы бар қандай тарихи-мәдени ұлттық қорық ашыды?

Наурызбай Құтпанбетұлы жоңғарларға қарсы күрескен батыр. Шапырашты Наурызбай батырдың 2006 жылы 300 жылдық мерейтойына орай Алматы облысының Қарасай ауданының аумағындағы биік төбе басына ескерткіш орнатылды. Алыстан менмұндалап, ерлік пен өрлікке, бірлік пен берекеге шақырып тұрған алып ескерткіштің ашылуына елбасымыз Н.Назарбаев арнайы келген.

Сұрақ: Жоңғарларға қарсы күрескен бұл батырдың 2006 жылы 300 жылдық мерейтойына орай Алматы облысының Қарасай ауданының аумағындағы биік төбе басына ескерткіш орнатылды.

Қабанбай батыр белгілі қазақ қолбасшысы, айбынды жауынгер, оның шын есімі Ерасыл. Ол жоңғарларға қарсы күресте атағы шығып, Абылай ханның ту ұстаушыларының бірі болған. Ескерткіш 2009 жылы Талдықорған қаласында орнатылды. Ескерткіштің биіктігі 5 метр.

Сұрақ: Жоңғарларға қарсы күресте атағы шығып, Абылай ханның ту ұстаушыларының бірі болған батырдың ескерткіш 2009 жылы Талдықорған қаласында орнатылды.

Алматы қаласында 2012 жылы Райымбек даңғылы мен Пушкин көшесінің қиылысында жоңғар шапқыншылығы кезінде қазақ халқының бүтіндігі үшін шайқасқан тарихи тұлға Райымбек батырдың 12 метрлік ескерткіші ашылды.

Сұрақ: Алматы қаласында 2012 жылы жоңғар шапқыншылығы кезінде қазақ халқының бүтіндігі үшін шайқасқан батырдың 12 метрлік ескерткіші ашылды.



Қарағанды облысында 2014 жылы атақты Абылай ханның ақылшысы Бұқар жырау Қалқаманұлының еңселі ескерткіші бой көтерді. Кешегі балапан басымен тұрымтай тұсымен кеткен жаугершлік заманда Бұқар хан Абылайға жол көрсетіп, ақылшы болған. Қазақ халқының арман-тілегін арқалап, ынтымақ-бірлігін көксеген. Кемел ойдың кемеңгері атанған көмекей жыраудың тұғырлы ескерткіші Бұхар жырау ауданында бой көтерді.

Сұрақ: Қарағанды облысында 2014 жылы атақты Абылай ханның ақылшысы қай жыраудың еңселі ескерткіші бой көтерді?



Сөзжұмбақ « Қатаған қырғыны»
Ә Б І Л Қ А Й Ы Р
А Й Ғ Ы Р Ж А Р
Ж Е Т І С У
Т А Ш К Е Н Т
М А Р Ғ А С Қ А
И Р А Н
Е С Е Н Б Е Р Л И Н

Ө Т Е М І С Қ А Ж Ы
Б Ұ Қ А Р Ж Ы Р А У
О Р
Ж Е Т І Ж А Р Ғ Ы
О Т Ы Р А Р
А Н Н А
Б Ұ Р Ы Н Д Ы Қ


Аңырақай түбінде барлық жасақтарға қолбасшылық жасаған хан (Әбілқайыр).
Алғашқы қазақ – Бұхар соғысы қай жерде болды? (Айғыржар)
Жоңғар шапқыншылығынан қатты ойрандалған жер (Жетісу).
Тұрсын хан астанасы етіп жариялааған қала (Ташкент).
Есім ханның Тұрсын ханды жазалауы туралы жазған жырау (Марғасқа).
1740 жылы Кіші Жүздің шекарасына қауіп төндірген мемлекет (Иран).
«Көшпенділер» трилогиясының авторы? (Есенберлин)
«Шыңғыснама» тарихи шығармасының авторы (Өтеміс қажы).
Абылай ханның ішкі және сыртқы саясатына әсер еткен дарынды адам (Бұқар жырау).
1735 жылы Қазақстанның солтүстігінде өзен бойында салынған бекініс(Ор).
Ел аузында сақталған «Күлтөбенің басында күнде жиын» деген сөз осы кезден қалса керек. Осы Күлтөбенің басында күнде кеңес болған кезде қандай заңдар жинағы жасалды? (Жеті жарғы).
Тәуекел хан өзбек ханы ІІ Абдаллахпен шартын бұзып, қандай қалалардың бірін басып алады? (Отырар).
Кіші жүзді Ресейдің қол астына алу ұсынысын қабылдаған патша (Анна Иоанновна).
Жәнібек пен Керей хандардан кейін хан тағына отырған Керейдің ұлы (Бұрындық).
«Ата-баба мұрасы – сарқылмайтын қазына» туры (жыраулар туындыларын табу)
«Қырында киік жайлаған…» толғауының авторы кім?
A) Бұқар
В) Шалкиіз
С) Асан қайғы

Көтеш ақынның жас кезінде даңқын шығарған өлеңі қайсы?
A) «Ал, айтамын, айтамын…»
B) «Қоғалы көлдер, қом сулар…»
C) «Абылай, Ботақанды сен өлтірдің…»
Жиембет жыраудың «Еңсегей бойлы Ер Есім» толғауы жарық көрген жинақ қайсы?
A) «Жақсы үгіт»
B) «Садақ»
C) «Үлгілі бала»
Бұқар жырау бірнеше ханмен замандас болса да, солардың арасынан екі ханға ықылас танытқан. Олар кімдер?
A) Тәуке хан мен Қасым хан
B) Абылай хан мен Есім хан
C) Абылай хан мен Тәуке хан
Әйел, келін, қыздар туралы көптеген өлеңдер шығарған ақын кім?
A) Көтеш ақын
B) Шал ақын
C) Тәтіқара ақын
Төмендегі үзінді қай жыраудың шығармасынан алынған:
«Әмірің қатты Есім хан, Бүлік салып бұйырдың, Басын бер деп батырдың…»

A) Шалкиіз
B) Марғасқа
C) Жиембет
«Ақсақ құлан» күйі (күй үнтаспасы тыңдалады, оқушылар күй атауын табу керек)
– “Ақсақ құлан” күйі. Мойынқұм өңіріндегі Хан тауын Шыңғысханның үлкен ұлы Жошы хан мекендегенін тарих растайды. Бұл өңір ол кездері құландардың мекені болған деседі. Бірде Жошы ханның еріккен баласы қасында адамдары бар аңға шығады. Аңшылар сай-саймен бөлініп кеткенде хан баласы бір топ құланның үстінен түседі. Топтың ішіндегі құланның жасамысы баланың жасаған айбарына қарамай (құландардың күйлеп жүрген кезі болса керек, қызғаныш туғызыпты) ат үстінен баланы шайнап, жұлып алып таптап, тепкілеп өлтіреді. Хан қаһарына мініп құлан біткенді қырамын деп ор қазып құландарды қамаған жер, құланды қырған ор «Ханның оры» атанады. Олардың сілемдері әлі жатыр. Аңыз әңгімелерде осы оқиғаға байланысты «Ақсақ құлан» күйін ХІІІ ғасырда өткен, атақты күйші Ершедегей деген адам шығарған екен. Қырылған құландардың сүйегі тау-тау болып үйілген жерді кейін Ақсүйек деп атайды.

«Ерке сылқым» күйі
– «Ерке сылқым» күйі - күйші Әбдімомын Желдібаевтың ел арасында кең танылған күйі. Күйдің шығу тарихи жөнінде күйші Түркістан газетіне берген сұхбатында былай дейді:

«Бiз де бүгiнгi жастардай жiгiт болғанбыз. Бойдақтық өмiрдi бастан кештiк. Ауылдағы топ қыздардың арасынан жар таңдадық. Бұл күйдiң кейiпкерi өмiрде бар. Қайтейiн тағдыр бiздi бiр-бiрiмiзге қоспады. Соңғы рет кездескенде мен: “Бәрiбiр менiң саған деген махаббатымды ешкiм де өшiре алмайды” – деген едiм. Жас ұлғайып, шау тартты демесең ол ауылда аман-есен жүр. Көңiл шiркiн қартаймайды екен. Сол махаббатым қыз кезiнде қандай едi! “Толған айға” теңесем де, “ашылған гүлге” теңесем де сөзбен айтып жеткiзе алмайтын секiлдi болып, сенделiп ұзақ жүрдiм. Ақыры оны тек күйдiң жүрек қылын шертетiн әуенiмен ғана жеткiзуге болатынын сездiм. Сол сезiм жанымды жаулап алды. “Ерке сылқымның” әуенiн тапқанша 20 жыл уақытым кеттi”.

«Ел айырылған» күйі
– «Ел айырылған» – халық күйі. 1723 жылы Жоңғар шапқыншылығы кезінде болған «Ақтабан шұбырынды» ел босып жүрген кезінде, халық күйшілері домбыраның көмейінен «Ел айырылған» күйін күңіренткен. Қайғыға толы, орташа екпінде орындалатын күй.

«Балбырауын» күйі
– Құрманғазының “Балбырауын” күйі ауыл жастарының ойын сауығына арналған. Исатай көтерілісінің басылған кезеңінде қынжылу нәтижесінде туған «Кішкентайдан» кейін күйші уайым теңізіне бата бермей, онсыз да еңсесі басылып, шаршап отырған халықтың көңілін көтеріп, болашақтан үмітсыз емес екенін күй тілімен айтып бергісі келгендей «Балбырауын» күйін шығарған.

«Елім-ай» қазақ халқының әнін тыңдау: жоңғар шапқыншылығының ауыр кезеңіндегі (1723-1725) қазақ халқының басына төнген қауіп-қатер, азап-қиыншылықты, боскан елдің мұң-зарын толғайтын тарихи сазды өлең. Ол соңғы кездерге дейін “халық өлеңі” деп танылып келді. Кейінгі зерттеулерде оның нақты авторы – Қожаберген жырау Толыбайұлы делінеді.

Бағалау. Қорытындылау. Жеңімпаздарды анықтап, мақтау қағазымен марапаттау.
«Керей мен Жәнібек 1465 жылы алғашқы хандықты құрды, қазақтың мемлекеттілігінің тарихы сол кезден бастау алады. Бәлкім ол бүгінгі шекарасындағы, бүкіл әлемге осынша танымал әрі беделді, осы ұғымның қазіргі мағынасындағыдай мемлекет болмаған да шығар. Бірақ бұлай деп сол кезеңдегі басқа да барлық мемлекеттер туралы да айтуға болады. Ең маңыздысы, сол кезде оған негіз қаланды, біз – бабаларымыздың ұлы істерінің жалғастырушыларымыз. Бүгінде біздің еліміз барлық таяу мемлекеттермен көпғасырлық достық және тату көршілестік дәстүрлерін сақтап отыр. Осы қарым-қатынасты әрдайым сақтағанымыз жөн» Н.Ә.Назарбаев.