Энштейн Гильберт әсері

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

 СӨЖ

Тақырыбы: Энштейн Гильберт әсері

Алматы, 2024 жыл

 Энштейн Гильберт әсері

 Альберт Эйнштейн (нем. Albert Einstein; 14 наурыз 1879 жыл, Германия, Ульм қаласы – 18 сәуір 1955 жыл, АҚШ, Нью-Джерси штаты, Принстон) — қазіргі Германия жерінде туып өскен физик-теоретик, заманауи физиканың екі негізгі тірегінің бірі болып есептелетін салыстырмалылық теориясының негізін қалаушы (екіншісі квантты механика). Эйнштейн ғылым философиясына қосқан елеулі үлесімен танымал. Ол масса-энергия эквиваленттілігінің формуласы E = mc²ойлап тапқандығымен әлемге әйгілі. 1921жылы "теориялық физикаға қосқан үлесі үшін, фотоэлектрлі эффект заңын ашқандығы үшін, кванттық теорияның дамуына қарай қадамдары үшін" физикадан Нобель сыйлығының иегері атанды. Атақты ойшыл және қоғам қайраткері, әлемнің алдыңғы қатарлы 20-ға жуық университеттерінің құрметті профессоры, КСРО Ғылым Академиясының шетелдік құрметті мүшесі.

 Гильберт Давид (нем. David Hilbert; 23 қаңтар 1862 — 14 ақпан 1943) —  немісматематигі. Оның зерттеулері математиканың көптеген салаларының дамуына едәур ықпал етті. Ол бүгінгі функционалдық талдаудың негізі болып табылатын Гильберттік кеңістіктертеориясын қалады.^[1]. Оның 1899 жылы басылып шыққан "Геометрияның негіздері" деген кітабында геометрияны аксиомалық тұрғыда құруға арналса, 1934 - 1939 жылдар аралығында неміс математигі Пауль Бернайспен (1888 - 1977) бірігіп жазылған "Математиканың негіздері" атты еңбегінде бүкіл математиканы формалды түрге келтіруге әрекет жасалған. Ол математикалық теорияларды көрнекі түрде баяндаудың шебері болған. Осы тұрғыдан алғанда оның 1932 жылы француз математигі Стефан Кон-Фоссенмен (1902 - 1936) бірлесіп жазған "Көрнекі геометриясын" атауға болады. Оның "Табиғатты танып білу" деген мақаласы "Біздің білуіміз керек - біз білеміз де" деген ұранмен аяқталған. Ол 1900 жылы математиктердің дүниежүзілік конгресінде жасалған "Математикалық мәселелер" деген баяндамасында әріптестерін математиканың көптеген салалары бойынша шешімі табылмаған мәселелерді атап, оларды шешу ісіне атсалысуға шақырған.

 Эйнштейн мен Гильберт кездесуі 1915 жылы орындалған, ал ең танымал түрде олардың кездесуі алгебраистік топология және кванттопология теорияларында орын алады.

 Эйнштейн-Гильберт теоремасы, ғалым Альберт Эйнштейн мен Давид Гильберт арасында келісімге жетті. Бұл теорема, квант механикасының керек шарттарын сақтау мәселесіне арналған. Аса мағынасы, ол квант механикасының барлығын толықтай анталдырып беретін жүйе жоқ деп айту болады. Бұл теорема осындай жүйелердің барлығын бірде-бір деңгейге келтіруге болады деп көрсетіледі.

 Эйнштейн-Гильберт теоремасы, квант механикасынан ауыстырылған бір теорема емес. Себебі, олар кез-келген өзгертулеріне қарсы болған ғалымдар еді. Бірақ, Эйнштейн-Гильберт теоремасы квант механикасының керек шарттарына сәйкес кемшіліктер туралы теорема. Алайда, бұл теорема квант механикасының ғана екі принциптерінен бірі болуы керек деп айтылады: энергияның квантталуы және електрондардың толқындалуы.

 Эйнштейннің басты еңбегі — ”Салыстырмалылық теориясы”. Бұдан бөлек 300-ден астам ғылыми еңбектердің, тарих, ғылымдар философиясы және публицистика саласындағы 150-дей кітап, мақалалардың авторы ретінде де танымал. Ол бiрнеше түбегейлi физикалық теорияларды жасады:

•  Арнайы салыстырмалылық теориясы (1905).
•  Жылу сыйымдылығының және фотоэффекткванттық теориясы
•  Бозе Эйнштейн кванттық статистикасы.
•  Броун қозғалысының статистикалық теориясы, флуктуациялардың теориясына негiзін салған.