Алматы облысы топырақтың ластануы, эрозияға ұшырау

 

 Топырақ эрозиясы (латынша erosіo – желіну) – топырақтың беткі

ұнтақталған құнарлы қабатының жел күшімен немесе су ағынының шаюы салдарынан құнарының азаюы. Жел эрозиясы кез келген топырақ типінде кездесіп, жел күшімен топырақтың беткі қабатын, кейде өсіп тұрған өсімдігімен бірге басқа жаққа ұшырып әкетеді. Әдетте жел эрозиясы жер бедері жазық, құрғақ, ормансыз шөл аймақтарында жиі болады. Тіпті шөлаймақтарындағы құмды алқаптардың шөп өспейтін бөліктері жел әсерінен     бір     орыннан     екінші     орынға     жиі     жылжып     отырады. Оларды жылжымалы құмдар деп атайды. Топырақ бетінде өсімдік жақсы өскен алқаптар жел эрозиясына ұшырай бермейді. Өсімдік тамырлары топырақтың беткі қабатын бекітіп ұстап тұрады, өскіндері жауын суының біразын өздеріне сіңіріп, қалғанын жер астына өткізеді, ал екпе ағаштар қар тоқтатуға және олардың топырақ бетінде біркелкі таралуына септігін тигізеді, желдің күшін азайтады, т.б. Ал бұл жерлерді кәдімгі қайырмалы соқамен жыртып, топырақтың майда ұнтақталған бос қабаты жер бетіне шыққан кезде олар желдің еркіне беріліп ұшады. Осындай жағдай тың игеру кезінде Қазақстанның солтүстік аймақтарында кең өріс алған. Табиғаттың бұл апатымен күресуде академик А.И. Бараев басшылық еткен Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты жақсы нәтижелерге қол жеткізді. Топырақты жел эрозиясынан қорғау үшін жасалған жүйенің негізінде топырақты      бұрынғыдай      қайырмалы      соқамен      жыртудың      орнына қайырмасыз етіп жыртып, терең қопсыту ұсынылған. Сонда топырақта өскен дақыл сабақтары топырақ бетінде қалып, қыста қар тоқтатуға, желдің күшін төмендетуге септігін тигізеді. Ең бастысы бос топырақ жер бетіне шықпай, біршама тереңдікте жатады. Жел эрозиясына жиірек ұшырайтын алқаптар жайылымдық жерлерде, топырағы жұқа шөл белдемдерінде кездеседі. Себебі шөл белдемдерінде өсімдіктер сирек өседі әрі жақсы дамымаған, сондықтан бұзылуға өте бейім топырақ түзіледі. Мал жиі жайылатын елді мекендер немесе мал суаратын пункттердің төңірегіндегі топырақ та жиі бұзылып, шаңы шығып, желге ұшады. Ондай жағдайларды болдырмау үшін ауыспалы жайылымдық жүйеге көшу қажет.

Тек миграциялық орта болып табылатын су мен атмосфералық ауадан айырмашылығы, топырақ техногендік ластанудың ең объективті және тұрақты көрсеткіші болып саналады, өйткені ол ластаушы заттардың (ластаушы заттардың) шығарындыларын және олардың қала аумағында нақты таралуын айқын көрсетеді. ГМ топырақта жиналып, топырақтың экологиясына      белгілі                          бір          дәрежеде            әсер    етіп,    улылығы   жоғары болғандықтан көптеген педобионттардың дамуы мен биологиялық белсенділігін тежейді. Алматының қала топырағында көптеген ЖМ пайда болуы қала жолдарында автомобильдер санының көбеюімен байланысты, өйткені Рb негізгі көзі қорғасынды бензинді пайдалану және жылу электр станцияларында қазба отындарын жағу; CD-машина қозғалтқыштарында және майлау майларында дизельдік отынды қолдану; Zn - асфальт жабыны, автомобиль дөңгелектері.

Ауыр металдармен ластанған топырақта нематодтар, фузариоз және бактериялар арасындағы қатынас сәйкесінше 40, 45 және 15% құрайтыны көрсетілді. Таза топырақта басым бактериялық формалар болды (85% дейін).                  Педобионттардың      өзгерген       құрамы:       нематодтардың, саңырауқұлақтардың және жалаңаш амебалардың басым болуы Алматы топырағының улылығын көрсетті. Бактериялар мен кірпікшелер ауыр металдарға сезімтал болып жіктеледі. Барлық қала топырағының құрамында ауыр металдар бар екені анықталды.

Алматы облысының территориясының топырақтарындағы ауыр металдардың жылжымалы түрлерінің мөлшері

 

 

 Қорғасын мен кадмийдің мөлшері нысаннан 400 м қашықтықта азаяды, содан кейін 10 км-ге дейін артады. Қорғасын мөлшері топырақта 2,68-6,15 мг/кг аралығында болады және ықтимал қауіпті деп санауға болады, өйткені ластану санатына сәйкес бұл топырақтар ластанудың орташа деңгейінен өте жоғары деңгейіне дейін өзгереді, сондықтан ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіру немесе кез келген детоксикация шараларын жүргізу. . Топырақтың кадмиймен ластануы фон құрамымен салыстырғанда 5 есе артып, топыраққа 0,09-0,58 мг/кг құрайды. Ауыр металдардың құрамы мен объектінің ластануы екі бағытта жүреді.

Эрозия (лат.             еrosіo             –             мүжілу), геологияда – тау жыныстары мен топырақ бетін аққан судың шаюы. Шайылу және ұсақ түйірлердің тасымалдану қарқыны тау жыныстарының қаттылығына, топырақ қабаттарының жатыс бағытына, су ағынының жылдамдығына және мүжілу нәтижесінде пайда болған массаның ірілі-ұсақтығына байланысты. Эрозиялық құбылыстың дамуына сол жердің топырақ-өсімдік жамылғысы және геологиялық құрылысы да әсер етеді

Ауыл шаруашылығы саласында түйіні тарқамай тұрған түйткілді мәселелер аз емес. Солардың бірі – эрозияға ұшыраған жерлер. Ауызекі тілде айтқанда жердің өзіне тән құнарлығын жоғалтуы. Бұл егін еккен диқандардың жұмысына қолбайлау болып отыр. Құнарсыз жерге егілген астық, дәнді-дақылдар бітік шықпай, жұмсалған шығын күзде өзін ақтамай жатады.

Эрозияға ұшыраған ауыл шаруашылығы жерлерінің ең көп үлесі Алматы, Атырау, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарында байқалады.

Эрозияға ұшыраған 30,7 млн га ауыл шаруашылығы алқаптарының 1,6 млн га егістікалқаптар, оның1,3 млн га(80,8%)негізінен эрозияға қарсы қарапайымшараларды қажетететін шамалы эрозияға ұшыраған топырақтар болып табылады. Егістік алқаптарында 303,1 мың га (17,8%) орташа эрозияға ұшыраған топырақтар бар, олар қарқынды дефляцияға және эрозияға қарсы мелиорацияны қажет етеді.

Егістік алқаптарында 13,3 мың га (0,8%) қатты эрозияға ұшыраған топырақ бар, оның 10,0мың гектары Ақмола облысынатиесілі. Бұлтопырақ эрозияға қарсы кешенді шараларды қажет етеді, сондықтан оларды егістік алқаптарынан алып тастап, кейін көпжылдық шөптерді отырғызған жөн.

Қорытынды:

Жердің ластануы деп топыраққа кез келген қатты, сұйық және газ тәріздес заттардың немесе энергия түрлерінің (радиоактивтілік және т.б.) тікелей және жанама түрде адамға, жануарларға және өсімдіктерге зиянды әсер ететін мөлшерде түсуі түсініледі.

Жердің ластануы топырақтың экологиялық жағдайының өзгеруіне, халықтың өмір сүру және еңбек жағдайларының нашарлауына, ауыл шаруашылығы жерлерінің өнімділігі мен алынатын өнім сапасының төмендеуіне әкеледі.

Ластанудың     негізгі     көздеріне     атмосфераға     шығарындылар, өнеркәсіптік кәсіпорындардың қатты және сұйық қалдықтары, энергетика, әскери-өнеркәсіп кешені, тұрмыстық қалдықтар, көлік құралдары жатады.

Әлеуметтік желілерде бөлісіңіз:
Facebook | VK | WhatsApp | Telegram | Twitter

Қарап көріңіз 👇