Ашу және тыныс алу. Ашу және тыныс алудың энергетикалық байланысы. Тотыға фосфорлану. АТФ синтезі

Алматы технологиялық университеті

Реферат

Тақырыбы: «Ашу және тыныс алу. Ашу және тыныс алудың энергетикалық байланысы. Тотыға фосфорлану. АТФ синтезі»

Орындаған:

Жоспар:1. Кіріспе: Ашу және тыныс алу терминіне анықтама.

2. Негізгі бөлім: Ашу және тыныс алудың энергетикалық процесі.

3. Тотыға фосфорлану, АТФ синтезі.

4. Қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер.

Кіріспе:

Ашу, ашыту — органикалық заттардың ферментті тотығу-тотықсыздану процесі. Оның нәтижесінде организмдер өмір суруге қажет энергия алады. Ашу организмдер дамуының ерте сатысына тән және ол энергия алудың тиімсіз түрі болып есептеледі. Ашу процесі жануарларда, өсімдіктерде және көптеген микроорганизмдерде жүріп жатады. Кейбір бактериялар, саңырауқұлақтар, қарапайымдылар тек ашудан алынатын энергия арқылы өсіп-өнеді. спирттер, органик. қышқылдар, аминқышқылдар, пуриндер, әсіресе, көмірсулар ашуы мүмкін. Ашитын заттың құрамына және оның метаболизміне байланысты ашыту нәтижесінде спирттер (этанол т.б.), органик. қышқылдар (сүт, май т.б.), ацетон, кейбір органик. заттар, көмір қышқыл газы, ал кейде сутек те түзіледі. Осы процестен түзілетін заттарға байланысты Ашу спиртті, сүт қышқылды, ацетонды т.б. болып бөлінеді. Ашу процесінің ашытқылардың қатысымен жүретінін 1837 жылы Каньяр Дела Тур, ал Ашу. табиғатын 1857 жылы Л. Пастер сынды француз зерттеушілері дәлелдеген, 1897 жылы неміс химигі Э. Бухнер қанттың Ашуы ашытқы клеткаларынан алынған сөлдердің әсерімен де жүретінін көрсеткен. Бұл көптеген ферменттерді бөліп алуға мүмкіндік берді. Ашу табиғаттағы зат алмасу процесінде (әсіресе целлюлозаның ыдырауында) маңызды орын алады. Ашудың көптеген түрлері өнеркәсіпте: спиртті Ашу — шарап және сыра өндіруде және сүт қышқылын өндіруде, жем сүрлеуде; пропион қышқылды Ашу — сыр өндірісінде, ацетон-бутилді Ашу — еріткіштер алуда кеңінен қолданылады.

Ашу – ашытқы немесе бактерия секілді микроағзалардан келетін ферменттердің әсерінен көмірсулардың этанол мен көмірқышқыл газына бөлінетін химиялық процесі. Ферменттер ашу процесінде катализатор қызметін атқарады. Бұл процесс энергия бөліп шығарады және анаэробты (яғни, оттектің жоқтығы) тыныс алу деп аталады. Сол себепті ашу энергия бөліп шығарады, ал кейбір ағзалар үшін (бактерия мен саңырауқұлақтар секілді) ашу энергияның негізгі көзі болып келеді. Ашуға арналған қолайлы жағдайлар: сулы ерітінді, оттектің жоқтығы және жылу, бірақ аса ыстық орта емес (белгілі бір температурадан асып кетсе, ферменттер бұзылады немесе табиғилығын жоғалтып, реакцияны мүлдем үдете алмайды). Ашу нан, йогурт, шай, сыра, шарап, сидр және соя тұздығы секілді көптеген тағамдар мен сусындар жасау үшін қажет. Ішімдік – барлық ішімдіктерде кездесетін этил спиртінің немесе этанолдың C2 H5 OH жалпы атауы. Жүзім, алма және алмұрт секілді жеміс көздерінен алынған қантты ашыту арқылы жасалған этанолдың сұйылтылған ерітіндісінен шарап және сыра секілді сусындар дайындайды. Этанолдың концентрациясы жоғары ерітіндісі виски, джин, ром және арақ секілді “спирт” жасау үшін дистилляция арқылы алынады. Этанол ауада жанады. Ол оттектің көп мөлшерінде көк түсті жалынмен жанады және көмірқышқыл газы мен су бөледі. ЭТАНОЛ + ОТТЕГІ =КӨМІРҚЫШҚЫЛ ГАЗЫ + СУ Биоэтанол қантты қамыс секілді қалдықтарды ашыту арқылы алынады және кейбір кездерде бензин орнына отын ретінде пайдаланылады. Ол біздің қазбалы отындарға тәуелділігімізді азайтатын жаңармалы отын (қантты қамысты көп мөлшерде өсіруге болатындықтан) ретінде артықшылыққа ие. Бірақ ол әлі күнге дейін парникті көмірқышқыл газын бөледі, егер биоэтанол жасау үшін өсімдіктерге үлкен аумақтар бөлінетін болса, онда ормансыз қалу қаупін төндіреді. Этанол улы, бір дегенде оның көп мөлшерін қолдану өлімге әкеледі. Ол – тыныштандыратын дәрі, яғни ағзадағы қызметтерді, мысалы ойлау қызметі мен реакция уақытын баяулатады. Бұл басқарушылықтың нашарлауына және апаттарға әкеп соқтырады. Ол, ұзақ мерзімде, ішімдікке деген құмарлыққа әкеліп соқтыруы мүмкін.

Тыныс алу — ағза мен қоршаған орта арасындағы газ алмасу үдерісі. Құнарлы заттардан энергия алу үшін оттегі қажет, сондықтан, тыныс алу үнемі жүзеге асып тұруы тиіс. Тыныс алу жер бетіндегі барлық

организмдерге, кез келген органға, жеке улпаларға және клеткаларға тән өте

күрделі процесс. Организмнің тыныс алуы тоқтаса тіршілігі де тоқтайды.

Өсімдіктердің тыныс алуында фотосинтез нәтижесінде пайда болған өнімдер оттегінің әсерінен тотығып ыдырап, қарапайымдау аралық заттарға және ең соңында анорганикалық өнімдерге (C02 және H20) айналады. Органикалық күрделі қосындылардың біртіндегі ыдырауына байланысты белінген энергия клетканың бөлінуіне, өсу, даму және көбею, судың және қоректік заттардың сіңіп, таралу, осыларға байланысты алуан-түрлі синтездік процестерге жұмсалады. Сонымен қатар сатылылықпен пайда болатын аралық қосындылар өсімдік организміндегі көптеген зат алмасу процестерінің

бастамасы бола алады. Жалпы айтқанда тыныс алу, біріншіден организм тіршілігі үшін қажет энергияның ішкі көзі, екіншіден негізгі зат алмасу процестерін өзара байланыстырушы орталық болып есептеледі.

Өсімдіктің тыныс алуына, негізінен, көмірсулар пайдаланады. Бірақ өсімдіктің түрлеріне, өсіп-даму кезеңдеріне, сыртқы ортаның жағдайларына

байланысты басқа да органикалық қосындылар (май, белок) пайдаланылуы

мүмкін. Тыныс алудағы химиялық өзгерістердің жалпы теңдеуін төмендегінше бейнелеуге болады:

C6H206 + 602 = 6C02 + 6H20 + 2867 кДж

Яғни, глюкозаның бір молі (180 г) тотыққанда оттегінің 6 молі сіңіп, кқмірқышқыл газының 6 молі, судың 6 молекуласы және 2867 кДж энергия

бөлінеді. Бұл теңдеуден тыныс алу фотосинтезге қарама-қарсы процесс

екендігін байқауга болады.

Дем алғанда ағза мен сыртқы орта газдармен алмасады, ішке оттегі кіріп, сыртқа көмірқышқыл газы айдалып тұрады. Бұл процесс кеуде қуысында орналасқан өкпенің альвеоларында (лат. - ойма қуыс, науа) жүреді. Тыныс алу кезінде өкпені атмосфермалық ауамен және одан газбен қаныққан ауаны тасымалдау тыныс алу жолдары арқылы жасалады. Дем алу және дем шығару қан айналым жүйесі арқылы ағзаның барлық мүшелеріне әсер етеді. Тыныс алу жүйесінің орталық мүшесі - өкпе. Одан басқа ауа жолдары: мұрын қуысы, ауыз қуысы, аңқа, жұтқыншақ, көмей, кеңірдек және ауа тамырлар қажет. Ауа тарататын барлық жолдар ішкі жағынан кірпікшелі эпителиймен астарланған, ол кірпікшелердің қимылымен қатты тозаң бөлшектерін шығарып тастайды. Мұрын қуысы қан тарату қылтамырларымен мейлінше жабдықталған және оны иіс сезу рецепторлары бар сілемейлі, кірпікшелі эпителий астарлайды, сондықтан, ауа мұрын қуысында шаң мен ұсақ ағзалардан тазартылып, дене температурасын қабылдайды, оның иісін анықтайды. Ауыз қуысы дегеніміз — тынысалу жүйесінің мұрын уақытша жұмыс істемеген кезде (мұрын бітелгенде, мұрыннан қақ бөлінгенде, қан ақанда, т.б.) пайдаланылатын сақтама жолы. Аңқа дегеніміз - ауыз және мұрын қуыстарының қосылған жері. Ол тыныс алу және ас қорыту жүйесінің ортақ бөлімі - жұтқыншаққа ұласады. Жұтқыншақтың соңғы ұшы тармақталады. Бір тармағы — өңешке қарай, екіншісі көмекейге астасады. Көмей (көмекей) шеміршектерден түзілген, олардың ең үлкені қалқанша шеміршек (еркекте өндіршек). Мұның арасындағы маңызды шеміршек - көмей қақпашығы (көмей шодыры). Ол асты көмейге жібермей, өңешке қарай бағыттайды. Көмекей құрамына шеміршектерден басқа дауыстық ағзалар жиынтығы енеді. Ол екі сілемейлі дыбыстық байламнан құралады да, олардың аралығында дыбыстық саңылау орналасады. Әңгімелесу кезінде саңылауды байламдар жауып қалады да ауа олар арқылы күшпен қысылып шығып, дыбыс түзіледі. Байламдар неғұрлым (көмейден үлкен) ұзын болса, дыбыс соғұрлым жуан болады. Дыбыстың еркекте-жуан, әйелде көбінесе жіңішке болатыны сондықтан.

Негізгі бөлім:

Қазіргі кездегі көзқарастарға сәйкес оттекті (аэробтық) тыныс алу

жерге жақын атмосферада бос оттегі пайда болған соң ғана қалыптасты. Жасыл өсімдіктер жоқ кезде біздің планетадағы организмдерде энергияның алмасуы анаэробтық жолмен, яғни оттегінің қатысуынсыз жүзеге асқан.

Анаэробтық процестің аэробтық түрге ауысуы тыныс алуға жұмсалатын

заттар молекуласындағы энергияның толығырақ және тиімді пайдаланылуна мүмкіндік туғызды. Осы өзгерістің өзі, эволюция процесінде клеткадағы энергиясы мол күрделі қосындыларды біртіндеп энергиясы аз күйге дейін ыдырататын, жаңа ферменттік жүйелердің қалыптасуына байланысты болды. Аэробтық процестің қалыптасуына байланысты анаэробтық процесс

түгелінен жойылып кеткен жоқ. Керісінше, ол тыныс алудың белгілі бір сатысы болып қалды.

Тыныс алудың анаэробты фазасы (гликолиз). Анаэробтық тыныс алудың жалпы көрінісі былайша жазылады. С6Н12О6 → 2СО2 + 2С2Н5ОН + 25 ккал/моль Жоғары сатыдағы өсімдіктердің анаэробтық тыныс алатындығы олардың эволюциялық дамуына байланысты. Осы заманғы түсініктер бойынша оттектік (аэробтық) тыныс алу кейінірек, жер атмосферасында фотосинтез кезінде түзілетін бос оттек пайда болған соң ғана қалыптасқан. Фотосинтез шыққанға дейін жер бетінде тіршілік ететін организмдердің барлығы өздеріне қажетті энергияны анаэробтық жолмен, яғни бос оттегінсіз қабылдаған. Аэробтық тыныс алу өмірге келген соң анаэробтық процесс сақталып, өмірге аэробтық тыныс алудың құрамдас бөлігі ретінде енді. Сондықтан осы заманғы барлық өсімдіктер аэробтық және анаэробтық тыныс алуға қабілетті келеді. Алайда анаэробтық тыныс алу жоғары сатыдағы өсімдіктерге әдеттегі жағдайда тән құбылыс емес, бірақ кейбір микробтар үшін ол энергия өндірудің негізгі көзі болып табылады. Бұған ашытқы мысал бола алады, олардың анаэробтық тыныс алуы спирттік ашу процесі деп аталады. Өз өмірінің көптеген жылдарын ашу процесін зерттеуге арнаған Л. Пастер бұл процесті “оттегінсіз тіршілік” деп атады. Құрамында көміртегі 3, 6, 9 атомдары болатын углеводтар ашу процесіне ұшырайды. Ал гексозалардан d-глюкоза, d-фруктоза, d-манноза ашиды. Сонымен, жоғары сатыдағы өсімдіктерде тыныс алудың 2 типі болады: аэробтық- қалыпты оттектік, анаэробтық- оттегінсіз тыныс алу. Ашытқыда- спирттік ашу процесі болады. Бұл үш процесс өзара өте жақын процесс болады. Бұл үш процесс өте жақын процессс болғанымен, бір-бірінен айрмашылығы бар. Ашу кезінде субстраттар жай ыдырайтын болса. аэробтық тыныс алу кезінде - олардың ыдырауы бұдан кейінгі тотығуға ұштасады. Ашу проуесінің химизмі көпшіліктің назарын аударады. К. Нейберг, С.П. Костычев, О. Мейергоф және басқалар оның бірнеше сатыдан тұратын күрделі процесс екендігін анықтады. Глицирин альдегиді, пирожүзім қышқылы және сірке альдегиді ашу проЦесінің аралық өнімдері екендігі анықталды. Фосфор қышқылы ашу процесін 10-20 есе тездететін болып шықты. Л.А.Иванов пен Гарден Ионг бұл кезде фруктозофосфат түзілетіндігін анықтады. Фруктозфосфат кейінірек жануарлардың бұлшық етттері мен өсімдіктердің анаэробтық және аэробтық тыныс алуы арасыдағы байланысты анықтауға тырысты. Тыныс алу және ашу процесінің байланысын С.П. Костычев түсіндірді. Ол ашу және тыныс алу процестері өзара ұқсас емес, бірақ бұл екі процестің жалпы ортақ бастамасы болады деп санады. Белгілі бір жағдайға дейін субстраттың өзгеру барысы тыныс алу процесінде де, сондай-ақ ашу процесінде де бірдей жүріп отырады. Бұдан соң бұл екі процесс түрліше жолмен өтеді. Тыныс алу процесі кезінде субстрат оттегімен әрекеттесіп, тотығатындықтан, тыныс алу поцесін тотығу процесі ретінде қарастыруға болады. Бұл кезде тотығатын зат есебінен басқа зат тотықсызданады. Химиялық тұрғыдан алып қарағанда оттегін қосып алу, сутегін бөліп алу, суды қосып алу ( келесі кезекте одан сутегін бөліп ала отырып), электронды бөліп алу құбылыстары тотығу реакциялары болып табылады. Тотығу реакцияларының бұл барлық түрлері оттек, сутек және электронның жәрдемімен өтеді.

Тотыға фосфорлану - көпсатылы күрделі процесс. Органикалық заттың тотығып ыдырауы кезінде бөлініп шығатын энергия, макроэртті фосфат күйінде АМФ немесе АДФ молекуласына қосылып, АТФ түзеді де, энергия осы молекулада сақталады. Тотыға фосфорлану - бұл фосфорлану процесі, көбінесе қазір жылдам дамуда және организмнің азоттық метаболизмінде маңызды рөл атқаратын микроэлементтің тотығын арттыру мәселесін алуды айтар. Әдетте, бұл процессте азоттық молекулялар тотықтың фосфор кислоталуымен біріктіру арқылы кетуі мүмкін. Бұл маңызды бір процесті, кез келген өсушілік қауіпсіздігі үшін және әртүрлі биологиялық функцияларды орындау үшін керек.

Тотығып фосфорлану:

* Бір субстрат молекуласының қышқылдануынан митохондрияға бір атом оттегі енгізіліп, бір молекуладан үш молекулалы фосфорлы қышқылға дейін қолданыла алады және 1,2 және 3 молекулалы АТФ синтезделеді.

* Бұл процесс - АТФ синтеаза процессі субстраттың биологиялық қышқылдану реакцияларында қышқылды фосфорилену атына ие болды.

* Қышқылды фосфорилденудің сандық көрсеткішін белгілеу үшін - коэффициент Р/0 қолданылады.

* Коэффициент Р/O (АДФ/0) - фосфорлы қышқылдың молекула санына қатынасы (АДФ), митохондрияда белгілі бір субстраттың қышқылдануы оттек атомының санына қатынасы.

Тотыға фосфорлану реакциялары кезінде АДФ пен Н3 РО4-нан универсалды химиялық энергия көзі — АТФ-тің синтезі жүреді.

АДФ + Н3РО4+ энергия → АТФ +Н2О

АДФ-ке қосылатын бейорганикалық фосфаттың жұмсалған оттегіне қатынасы тотыға фосфорлану жылдамдығын анықтайды, яғни сіңірілген оттегінің əрбір атомына сəйкес келетін, АТФ-тің түзілуіне кеткен бейорганикалық фосфаттың моль саны тотыға фосфорлану коэффициентін көрсетеді. Бұл Р/О коэффициенті деп аталады. Егер субстрат пен реакция пиридин ферменттерімен дегидрленуден басталса, тотыға фосфорлануда оттегінің бір атомына бейорганикалық фосфаттың 3 молекуласы сəйкес келеді. Бұл кезде фосфор мен оттегінің қатынасы үшке тең болады: Р/О = 3.

Ал реакция флавопротеидтерден басталса, оттегінің бір атомына бейорганикалық фосфаттың екі молекуласы тура келеді. Бұл кезде Р/О = 2 болады. Р/О коэффициенті – тотыға фосфорланудың жүру жылдамдығын, яғни өнімділігін көрсететін индекс. Биологиялық тотығу мен тотыға фосфорлану тығыз байланысты. Тотыға фосфорлану биологиялық тотығудың интенсивтілігін бақылайды. Бұл тыныс алуды бақылау деп аталады. Биологиялық тотығудың ферменттеріне қажетті субстраттар, оттегі, Н3 РО4 жеткілікті болып, бірақ АДФ жеткіліксіз болса, биологиялық тотығудың жылдамдығы бірден төмендейді. Егер реакцияға АДФ-ті қосса, биологиялық тотығу қайтадан қалпына келеді. Тыныс алуды бақылау қалыпты жағдайдағы митохондрияның негізгі қасиеті деп есептелінеді.

АТФ синтезі — ағзаның аэробты және анаэробты тыныс алуы кезінде пайда болатын энергияның АТФ молекуласы түрінде бөліну процессі.

АТФ синтезі бір сатыда емес, үш кезеңде жүреді:

Бірінші кезең - дайындық. Ас қорытудағы ферменттердің әсерінен біз сіңірген нәрсенің ыдырауы жүреді. Бұл жағдайда майлар глицерин мен май қышқылдарына, белоктар аминқышқылдарына, крахмал глюкозаға дейін ыдырайды. Яғни, барлығы әрі қарай пайдалануға дайындалған. Жылу энергиясы бөлінеді.

Екінші кезең - гликолиз (аноксид). Бұзылу қайтадан орын алады, бірақ бұл жерде глюкоза да бұзылады. Ферменттер де қатысады. Бірақ энергияның 40% АТФ-да қалады, ал қалғаны жылу ретінде жұмсалады.

Үшінші кезең – гидролиз (оттегі). Ол митохондриялардың өзінде пайда болады. Мұнда біз дем алатын оттегі де, ферменттер де қатысады. Толық диссимиляциядан кейін АТФ түзілуі үшін энергия бөлінеді.

Жасушаның тыныс алу теңдеуі келесі түрде келтіріледі: C6H12O6 + 6O2 → 6CO2 + 6H2O .​ Бұл процесс негізгі үш сатыға бөлінеді: 1) гликолиз; 2) лимон қышқылының айналысы; 3) тотығып фосфорлану.

Гликолиз - бұл глюкоза молекуласының пируват деп аталатын екі 3-көміртекті молекулаларға бөлінуі нәтижесінде энергия шығарылатын реакциялар тізбегі. Гликолиз жасушалық тыныс алудың бірінші сатысы болып табылады және оттегіні қажет етпейді. Бұл процесс жасуша цитозолында жүзеге асады және күрделі он сатыдан тұрады. Процесстің негізгі кезеңінде энергияны жұту үшін екі АТФ молекуласы жұмсалып, екі фосфат тобы глюкозаға қосылады. Жоғары тұрақсыздық нәтижесінде молекула бөлініп, екі 3-көміртекті пируват молекулалары түзіледі. Гликолиз барысында қосымша өнімдер: төрт АТФ және екі НАДН молекулалары шығарылады.

Лимон қышқылының айналымы - бұл процесс тағы Кребс айналымы деп аталады. Гликолизге қарағанда, оттегіні қажет етеді, сол себепті аэробты тыныс алуға жатқызылады және цитозолда емес, митохондрияда орын алады. Екі пируват молекуласы Кребс айналымына енер алдында, ең алдымен, тотығудан өтіп, бір көміртек атомынан айырылу нәтижесінде ацетил-CoA молекуласына айналады. Сонымен қатар, электрондарды тасымалдайтын НАД НАДН-ға дейін қалпына келеді. Осындай дайындықтан кейін ацетил-CoA Кребс айналымына енеді және бірнеше рет тотығу процессінен өтіп, көміртек диоксиді бөлінеді. Әрбір пируват молекуласы үшін айналым екі рет жүзеге асады. Жалпы, екі Кребс айналымы барысында 4 СО2 молекуласы, 6 НАДН, 2 ФАДН2, 2 АТФ түзіледі.

Тотыға фосфарлану екі негізгі құрылымнан тұрады: электрон тасымалдау тізбегі және хемиосмос. Кребс айналымы секілді, осы процессте оттегі қажет етіледі. Электрон тасымалдау тізбегі көптеген нәруыз және органикалық молекулалардан тұрады. Осы тізбекке гликолиз бен Кребс айналымы кезінде түзілген НАДН және ФАДН2 жақындап, жинаған электрондарды тасымалдау арқылы энергия жоғарылап, протондар митохондрияның матриксынан мембранааралық кеңістікке жиналуы нәтижесінде элетрохимиялық градиент түзіледі. Градиент орнағаннан кейін протондар мен электрондар оттегімен әрекеттесу нәтижесінде су молекулалары түзіледі. Ал хемиосмос барысында электрондардан алынған энергия АТФ-синтазаның жұмысына жұмсалып, АТФ молекулалары өндіріледі. Қорытындылай, гликолиз, лимон қышқылының айналымы, тотыға фосфарлану процесстерінің барлығын қосып есептегенде 36-38 АТФ молекулалары алынады.

Денедегі рөлі

АТФ организмде тек энергетикалық рөлді ғана емес, сонымен қатар басқа да бірқатар рөл атқарады:

*нуклеин қышқылдарының синтезінің нәтижесі болып табылады.

*көптеген биохимиялық процестерді реттеу.

*басқа жасуша әрекеттесуіндегі сигналдық зат.

Қорытынды:

Қорытындылай келе, ашу мен тыныс алудың биологиялық байланысты қажетті энергиялық қатынастары, физиологиялық айналысуды және эмоционалды тәсілін бекіту үшін қажетті механизмдерді түрлендіреді. Оксидтен фосфорилизация және АТФ синтезі, биологиялық клеткаларда энергияның тұрақтылығын жүргізу үшін маңызды процестер болып табылады. Ашу мен тыныс алу, сонымен бірге олармен байланысты энергетикалық процестер дененің физиологиясы мен эмоционалдық реакциясының маңызды аспектілерін ашады. Оксидке фосфорлану және АТФ синтезі өмірлік процестерді қолдау үшін қажетті жасушалық энергиямен қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Бұл механизмдерді түсіну эмоционалдық күйлердің физиологияға қалай әсер ететінін және дененің әртүрлі ынталандыруларға қалай жауап беретінін жақсы түсінуге көмектеседі. Ашу, тыныс алу және энергетикалық процестердің өзара байланысын зерттеу адамның психологиялық және физиологиялық күйі арасындағы үйлесімділіктің маңыздылығын көрсетеді. Тыныс алудың өзгеруімен және энергия ресурстарының белсендірілуімен бірге жүретін ашулануға жауап денеге стресстік жағдайларға бейімделуге және тепе-теңдікті сақтауға мүмкіндік береді. Бұл саладағы одан әрі зерттеулер эмоционалдық және физиологиялық процестерді реттеу механизмдерін жарыққа шығаруы мүмкін және эмоционалды реттеу мен стресске төзімділік әдістерін жасауға көмектеседі. Эмоциялар, тыныс алу және энергетикалық процестер арасындағы байланысты терең түсіну біздің әл-ауқатымыз бен денсаулығымызды жақсартудың кілті болып табылады. Ашу сияқты эмоционалды күйлер тыныс алуымыз бен қуат деңгейімізге әсер етуі мүмкін, бұл физикалық және психикалық әл-ауқатымызға әсер етеді. Сондықтан, осы байланыстарды білу және өмірдегі үйлесімділік пен тепе-теңдікті сақтау үшін эмоционалды реттеу әдістері мен тыныс алу тәжірибесін қолдану маңызды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

• https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%88%D1%83_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%86%D0%B5%D1%81%D1%96
• https://martebe.kz/toty-a-fosforlanu-teorijasy-tf/
• https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%A2%D0%A4_%D1%81%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%B7%D1%96
• https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%8B%D0%BD%D1%8B%D1%81_%D0%B0%D0%BB%D1%83
• https://wku.edu.kz/images/2022/rima22/ras-lek/9ras.pdf