Қазақ тілі Т1 ҚГБ 10 сынып

Тапсырма

Мәтінді екі рет тыңдап, төмендегі тапсырмаларды орындаңыз

 XX ғасыр басында Алаш қайраткерлері көтерген тіл мәселелесі бүгінгі XXI ғасырдың да ең өзекжарды мәселесі болып отыр. Мұзафар Әлімбаев: «Туған жерді сүю – парыз, сүю үшін білу парыз» – десе, ана тілімізді бәріміз де сүюге, қастерлеуге тиіспіз. «Тіл адамның даңқын асырады. Адам ол арқылы бақыт табады» деп Жүсіп Баласағұнның «Құдатғу білік» еңбегінде жазғандай, тіл саясатын көтерген XX ғасырдың басындағы Алаш қайраткерлерінің қазақ қоғамындағы басты ағымдарының бірі – автономиялық басқару жүйесіндегі мемлекеттік құрылыс болса, екіншісі – Мемлекеттік тіл саясаты еді. Ана тіліне деген үлкен жауапкершілік еді. Алаш арыстарының бірі – Ахмет Байтұрсынұлы «Дүниеде ешбір тіл өз-өзінен шықпайды. Тіл деген нәрсе қалың елдің күндегі тұрмыс қазанында қайнап, пісіп дүниеге келеді,» – десе, Күнбатыс Алаш Ордасының идеологы саналған Ғ.Қараш: «Тіл болмаса, ұлт та болмайды, яғни ұлт бүтіндей өлген, жоғалған ұлт болады. Ең әуелі ана тілі қажет. Егер ана тілін білмесең, онда сен ол ұлттың баласы емессің. Ана тілін білмей тұрып, ұлт білімін ала алмайсың. Ұлт білімі болмаса, онда әдебиеттің болмайтындығы өзі-ақ белгілі. Әдебиеті жоқ ұлттың өнері де өршімейді», – деген. Батыс Алаш Орда үкіметі жетекшілерінің бірі Х.Досмұхамедұлы тіл туралы: «Біздің тәжірибемізде қазақ тілі – бай тіл. Тек сөздерін ғылым жолына салып реттесе, ешбір жұрттың тілінен кем болмайды», – деген пікірді айтқан.

• Мәтіндегі ең маңызды 3 мәселені анықтаңыз.

• Мәселенің маңыздылығын ғаламдық мәселемен байланыстырып талдау жасаңыз.

• Мәтіннің негізгі ойын анықтаңыз

Барлығы

Тапсырма

1. Мәтінді оқып, тақырып ұсыныңыз және ақпараттар негізінде қорытынды ойды шығарыңыз.

 Бұл таңдамалы суреттер данышпан авторлардың ең керемет өнер туындылары ретінде әлдеқашан тарихқа енген. Әлемге әйгілі бұл суреттер несімен ерекше, несімен құнды және неге оны әр адам білуі тиіс. Жауабын іздеп көрейік...

Леонардо да Винчи, «Мона Лиза». 1503 - 1505

 Танымалдылығы жағынан да Винчидің осы қылқалам туындысына әлемде ешбір картина жете алмас. Бұл суретті өмірде көргеннен, интернеттен көру оңайырақ. Өйткені Лувр мұражайына туристерден түзілген кезектен тарихи игілікке тек ең шыдамдылары ғана жетеді. Картинада флоренциялық жібек сатушысының әйелі Лиза Герардини бейнеленген деп есептеледі, алайда кейіпкердің кім екені нақты анықталмаған. Ол суретшінің анасы болуы мүмкін, қыздың келбетіндегі жігіт немесе суретшінің өзі деген де қауесеттер бар.

Барлығы

Тапсырма

1. Сұхбатты тыңдап, аудиториясын анықтаңыз. Мәтіннің қолдану аясы қандай? Неге?

Домбыра шебері Алмас Серікұлымен сұхбат

 Бүгін Қазақ елі үшін ұлы күн десек, асырып айтпағанымыз болар. Себебі елімізде жаңа мереке – Ұлттық домбыра күні бар сән-салтанатымен тойлануда.

 Маңызы зор мереке қарсаңында еліміздің танымал домбыра шеберлерінің бірі Алмас Серікұлымен сұхбаттасуды жөн көрдік.

– Домбыра жасау өнерін кімнен үйрендіңіз, әлде отбасыңыздың баяғыдан келе жатқан ісі ме?

– Мен ес білгелі, екі-үш жасымнан бастап сурет саламын. Қолөнерге деген қызығушылығым осы сурет салудан бастау алды. Кейін Абай атындағы педагогикалық университетінің Көркем сурет факультетінің Сәндік қолданбалы өнер мамандығы бойынша білім алдым. Негізі бұл кәсіп нағашыларымнан дарыған. Кезінде менің нағашы апамды зергерлер жанұясынан шыққандықтан, «біздің ұрпаққа да бұл өнер дарысын» деген оймен атама алып берген екен. Мен тек ағашпен ғана жұмыс істемеймін, сонымен қатар зергерлік бұйымдарды да жасаймын.

– Қолданатын материалдар жайлы: қайсысын табу қиын/оңай? Қайсысы мықтырақ дегендей. Қай материалмен өзіңізге жұмыс жасаған ұнайды?

– Біз пайдаланатын материалдардың ішінде домбыраның бетін жабатын шыршаны табу қиын. Себебі шырша ұзақ уақыт кептірілуі керек, оның жылдық сақинасы жиі болуы қажет деген талаптары бар. Елімізде бұл ағашты кесуге рұқсат жоқ, сондықтан біз оны шет елдерден алғыздырамыз. Қазіргі кезде курьерлік қызмет жақсы дамығандықтан, материалды табу, жеткізу қиындық туғызбайды. Тек бағалары қымбат.

– Өзіңізді «ағаш шеберімін» деп айта аласыз ба?

– Ауызекі тілде «шебермін» деп айта береді ғой. Бірақ меннен де асқан хас шебер ағаларым көп, менің артымнан ілесіп келе жатқан жастар да бар. Бірақ бүгіндері адамға тек шебер болу жеткіліксіз. Бізге іскер болу керек. Себебі шеберханаң болып тұрып, наныңды таба алмай қалуың да мүмкін. Өйткені істі жарнамалап, өніміңді көрсетіп, адамдармен тіл табыса білу маңызды.

– Домбыра таңдағанда қандай белгілерге назар аудару керек? Оқырмандарымызға нендей кеңес бересіз?

– Домбыра таңдаған адам, біріншіден, домбыра тарта білу керек немесе тарта алатын,

Барлығы

Тапсырма

Графиктік мәтінді мұқият оқыңыз

Тапсырма.

Мәтінді мұқият тыңдаңыз

 Елбасымыз 2050 жылға дейінгі стратегиялық бағдарымызды анықтаған тарихи Жолдауында: «Біздің ендігі міндетіміз – егемендік жылдары қол жеткізгеннің барлығын сақтай отырып, ХХІ ғасырда орнықты дамуды жалғастыру» деді.

 Елбасы идеясымен Астанада өмірге келген жаңа «Оқушылар сарайының» бір бөлігі біздің Инновациялық парк жәрдемімен Ғылыми-танымдық орталыққа айналып, баламалы энергетика, техникалық физика, ақпараттық технология, биотехнология, т.б. зертханалардың негізі қаланды. Бұл балаларды жасынан ғылымға тартуға ықпал етеді. Ғалымдарымыз Индустрия және жаңа технологиялар министрлігімен, «Самұрық-Қазына» қорымен бірлесіп жаңа өндірістік жобаларды жүзеге асыруға кірісті. Бұл жобалардың ішінде таза ауыз су мен бұзылған топырақты залалсыздандыру сияқты елге аса пайдалы қолданбалы зерттеулер бар.

 «Инновациялық зерттеу университеті» деген ұғымды инновациялық даму анықтайды. Ал инновациялық даму дегеніміз – әлемдік деңгейде өнім шығару және жаңа нарық пен бәсекеге қарай тоқтаусыз ұмтылу деген сөз. Ал бұл ұмтылыс бар жұмысты ғылыми- техникалық және технологиялық қамтамасыз ету арқылы ғана жүзеге аспақ. Елбасымыз 2050 жылға дейінгі Стратегияда: «Табысқа жету үшін ғалымдардың талай буынының тәжірибесіне, тарихи қалыптасқан ғылыми мектептердің арнаулы ақпарат және білімдерінің көп терребайт көлеміне негізделген дербес ғылыми база қажет болады» деп елеулі мақсаттарды белгіледі. Білім және ғылым саласындағы инновациялық қызмет мемлекеттік және өңірлік ғылыми және ғылыми-техникалық саясаттың басымдықтарымен орайласуы қажет. Іргелі және қолданбалы зерттеулердің күшімен жоғары технологияларды дамытуға қол жеткізе отырып, соның нәтижесі негізінде өнімдерді сыртқы және ішкі нарыққа шығару, инвестиция тартуға қолайлы жағдай туғызу – бүгінгі инновацияның алғышарты. Қазіргі заманғы ЖОО инновациялық бағдарламаларды жүзеге асыру арқылы білім берудің, ғылыми жұмыстардың сапалы деңгейіне қол жеткізіп, оларды оқу үдерісіне тиімді енгізе алуы тиіс. Сонымен қатар, бүгінгі университет жаңашыл бағдарламалары арқылы мемлекет пен қоғамның қажетін толық қанағаттандырып, олардан қаржылық қолдау тауып, экономикалық, әлеуметтік және ғылыми салалардың дамуына айтарлықтай үлес қоса алуы керек.

Сүлеймен МӘМЕТ, «Егемен Қазақстан»

Барлығы

Барлығы

Тапсырма

• Мәтіннің бірінші бөлігін тыңдаңыз. Өз болжамыңызды білдіріңіз.

Жаһандық мәселелер

 Жаһандық мәселелер дегеніміз шешімі өркениеттің ары қарай өмір сүруіне әсер ететін мәлелердің жиынтығы болып табылады. Олар қазіргі заман адамының өмірінің дамуының әркелкілігі мен адамдардың әлеуметтік - экономикалық, саяси - идеологиялық арақатынасында пайда болатын қарама - қайшылықтардың себебінен туындайды. Жаһандық мәселелерді бірнеше топтарға жіктеуге болады.

 Сұрақ: Сіздің ойыңызша, бұл мәселелерді қандай топтарға жіктеп, топтастыруға болады?

• Жалғасын тыңдаңыз.

Олар: оңтүстік және солтүстік мәселесі, азық-түлік мәселесі және кедейлік мәселесі.

 Оңтүстік-Солтүстік мәселесі бұл - дамыған елдер мен дамушы елдердің экономикалық қатынастарының мәселесі.

 Азық-түлік мәселесі дегеніміз - қазіргі кездің өзінде адамдардың өзін - өзі өмірлік маңызы бар азық-түлікпен толық қымтамасыз ете алмауы.

 Кедейлік мәселесі жаһандық мәселелердің ішінде ең негізгілерінің бірі болып отыр. Кедейлік деп отырғанымыз мемлекеттің сол елдегі адамдарды ең қарапайым және ең арзан өмір жағдайымен қамтамасыз ете алмауы.

• Аталған мәселелер туралы өз біліміңізге сүйеніп, ақпарат қосыңыз.

• Түпнұсқаны тыңдап, өз айтқаныңызбен салыстырып, пікір білдіріңіз.

 Оңтүстік-Солтүстік мәселесі бұл - дамыған елдер мен дамушы елдердің экономикалық қатынастарының мәселесі. Оның мәні дамыған және дамушы елдер арасындағы әлекметтік-экономикалық деңгейлердегі айырмашылықты азайту үшін дамушы елдер дамыған елдерден олардың нарығында дамушы елдердің тауарларына сұранысты ұлғайтуды, елге капитал мен білімінің ағымын ұлғайтуды (әсіресе көмек

Барлығы

Тапсырма

Мәтінді оқыңыз.

Шешендік өнер туралы

 Шешендік – қазақ елінің көнеден келе жатқан дәстүрлі тіл өнері. Шешендік – сирек ұшырасатын қасиет, дарын. Шешендік сөз терең ойға, ұтқыр шешімге, тапқыр қисынға құрылады. Шешендік өнер мен билік қолма-қол туып айтылатын, суырыпсалма жүрекжарды әділ сөздерге негізделіп шығармашылық сипатымен дараланады.

 Қазақтың шешендік сөздерін өзге жұрттың атақты адамдары, ғалымдары жоғары бағалады. Шешендік сөздер нұсқаларын академик В.В.Радлов (XIX ғ.) зерттеп жинаған болатын. Ол: «Қазақтар… мүдірмей, кідірмей, ерекше екпінмен сөйлейді. Ойын дәл, айқын ұғындырады. Ауыз екі сөйлеп отырғанның өзінде сөйлеген сөздер ұйқаспен, ырғақпен келетіндігі соншалық, бейне бір өлең екен деп таң қаласын», – деп көрсете отырып, әсіресе қазақ тілінің тазалығы мен табиғилығын дұрыс аңғарып, қазақтардың сөзге тапқырлығы мен шешендігі өзіне ерекше әсер еткенін жазған.

 Сондай-ақ, қазақтың шешендік, тапқырлық, нақыл сөздерін жинап жариялағандардың бірі – Ыбырай Алтынсарин. Ол халық даналығының жас өспірімдерді тапқырлыққа, өткірлікке, адамгершілікке баулитын тәрбие құралы екенін жете танып, өз еңбектеріне орнымен енгізіп, пайдалана білді.

 Қазақтың шешендік сөз үлгілерін жинақтап, халықтың осы бір ерекше қасиетін байқаған, бағалаған белгілі ғалым В.В.Радлов: “…Қырғыздар (қазақтар) өз көршілестерінен ұтымды сөздің ұрымтал тұсын тауып қолдана білетін тапқырлығымен және керемет шешендігімен ерекшеленеді. Менің жинаған материалдарым қазақтардың ақылы, ой өрісі мен тілі жайында нақты түсініктер мен мағлұматтар береді деп ойлаймын” деп, ойын басқа түркі тілдес халықтармен салыстыра отырып қорытады. Қазақ шeшeндiк сөздeрi — бастаy алар қайнар бұлақтарын түркiлiк танымнан түптeн тартып, өзiндiк ұлттық eрeкшeлiктeрдi, қасиeттeрдi бойына жинақтап, көркeмдiк қyатымeн, ғибраттық сарынымeн дараланған, сондай-ақ, аса бай поэтикалық тiлiмeн өзгeшe қалыпта көрiнгeн, халқымыздың рyхани азығына айналған көркeмдiк құбылыс. Сондықтан да баба мұрасы – ұрпаққа ұлағат, кейінгіге аманат, келер күнмен бірге жасайтын рухани асыл қазына.

1. Мәтіннің негізгі ойын және көтерілген мәселені анықтаңыз. Негізгі ой мен көтерілген

Барлығы