Рефераттар

Есептік сандар нақтылы сандық ұғымды білдіреді, нақтылы сандық ұғымдарды атайды. Сан есім сөз табынын. негізін есептік сандар құрастырады. Олар сан есім-нің басқа семантикалық топтарынын, жасалуына да негіз болады. Сондықтан сан есім құрамында есептік сандар ерекше орын алады, олардьщ атқаратын қызметі зор.

Сан есім сөзжасамында аналитикалық тәсіл негізгі орын алатындықтан, бұл сөз табы күрделі сан атаулары-на өте бай. Осы сөз табын негізінен күрделі сөздерден тұрады деуге боларлықтай, өйткені мұнда дара сан атаулары өте аз. Сондықтан аналитикалық тәсіл нәтижесінде жасалған күрделі сан атауларын арнайы сөз ету керек.

Сөзжасам процесіне қатысатын элементтердін, бәрінің қызметі бірдей деуге келмейді Сөз синтетикалық тэсіл арқылы жасалғанда, қосымша, яғни сөз тудырушы жұрнақтың қызметі өте күшті, ол арқылы белгілі мағыналы туынды сөз жасалады және ол талай туынды сөздін, жасалуына ұйытқы болады. Сол сияқты күрделі сездін, жасалуына негіз болатын, бірнеше күрделі сөздін жасалуына ұйытқы болатын сөздер де болады Мысалъг. белбеу, желбау, оттегі, сутегі, қара ала, көк ала, қызыл ала т. б.

Сан есімнің синтетикалық сөзжасам жүйесіне жататын қосымшаға -ыншы, -інші, -ншы, -нші жұрнағы жатады. Бұл жұрнақ есептік сан есімнен реттік сан есім жа-сайды, дара, күрделі есептік сан есімдердің қайсысынан да реттік сан есім осы жұрнақ арқылы жасалады.

Жинақтық сан есім жасаушы аффикс -ау, -еу. Бұл аффикс бірден жетіге дейінгі бірлік сан есімдерден жинақтық сан есім жасайды. Ол сандық ұғымды мүлдем өзгертпейді, бірақ есептік санға жинақтау мәнін қосып, оның мәнін абстракцияландырып, заттьтқ ұғым да қосады.

Топтық сан есімдердін. көне замандардан келе жат« қан -ер жұрнағы бар. Бұл жұрнак. арқылы Қазақ тілінде бірер деген жалғыз сөз ғана жасалады. Бірак бұл жұр-нақ басқа түркі тілдерінде Қазақ тіліндегіден әлдеқайда өнімді қызмет атқаратыны байқалады. Осы жұрнақтың бірсыпыра түркі тілдерінде -ар, -әр дыбыстық вариант-тарымен қатар -сар, -сер,-шар, шәр варианттары да бар.

Объективті өмірде зат, құбылыс атаутының барлык, уақытта саны, мөлшері анық бола бермелді, сөйлеушіге заттардың саны нақтылы болмағанда, оның шама, мөл-шерін болжалдап қана айту тілде кең орын алады. Осы-мсн байланысты тілде болжалдық сан есімдср қалыптасқан Тіліміздегі болжалдық сан заттың, нәрсенін, санын дәл, нақты білдірмейді, тек шамамен, болжалдап қана оның сан мөлшерін білдіреді.

Қазақ тілінде, сол сияқты басқа түркі гілдерінде бол-жалдық сан ғана жасайтын арнайы өзіндік аффикс жоқ. Бірақ басқа сөз таптарынын. қосымшалары болжалдық сан есімде мүлдем басқа, жана мән алғаны сөзсіз.

Болжалдық сан есімнін, аналитикалық тәсіл аркылы жасалуы да өте өнімді, онын, өзі ішт ей бірнеше түрлі.

Бөлшектік сандық үгым тілде бар, ол математика ғылымының дамуына да қатысты26. Бірақ соған қарамастан тілде бөлшектік санньщ арнаулы қосымшасы жоқ. Ол ұғым есептік сандардыд белгілі синтаксистік қатысқа түсуіне байланысты беріледі. Мысалы: оннан үш, төрттіқ бірі, үштіқ екісі, бестен бір т. б.