Шығыс Азия

Шығыс Азияның аумағы – 11,8 млн. шаршы км, халқының саны –1,4 млрд. адам. Шығыс Азия Азияның Шығыс бөлігінде орналасқан – Қытай Халық Республикасы (Тайвань және Аомынмен бірге), Жапония, Монғолия және Корей жарты аралында екі ел – Корея Халық Демократиялық Республикасы (КХДР) жғне Корея Республикасы (Оңтүстік Корея) кіреді. Демографиялық деңгейі бойынша Шығыс Азия дүние жүзіндегі ірі аймақтардың бірі. Барлық елдер Тынық мұхиты жағалауында (Монғолиядан басқасы) орналасқан.

18 ауданға (аймаққа) және 3 муниципалитетке (Улан-Батор, Дархан және Эрдэнэт) бөлінген. Монғолия тәуелсіздігін 1924 жылы қарашада жариялады. (Қытайдың құрамындағы бұрынғы Сыртқы Монғолия). Ұлттық мерекесі – 11 шілде – халық Төңкерісі Күні.
Халқы – 2493 615 адам (1995), орташа тығыздығы бір шаршы км.-ге - 2 адам. Тұрғындардың басым бөлігі (90%) – монғолдар, қазақтар - 4%, қытайлар - 2%, орыстар - 1%. Мемлекеттік тілі – монғол тілі, сонымен қатар орыс және қытай тілі таралған. Басым көпшілігініњ діни наным-сенімі – буддизм, халықтың 4%-ға жуығы исламды уағыздайды.

Шаруашылығы. Экономикалық қызметі дәстүрлі ауыл шаруашылығына негізделген (Монғолия дүние жүзі бойынша жан басына шаққандағы үй шаруашылығында мал санының көптігімен ерекшеленеді). Кен өндіру өнеркәсібі (көмір өндіру, темір рудасы, мыс, молибден, вольфрам, қалайы, алтын) негізгі салалардың бірі. Балық және орман шаруашылығы экономиканың маңызды секторы. Қазіргі кезде ел экономикасы орталықтан жоспарлаудан нарықтық экономикаға өту кезеңін бастан кешіруде. Ақша бірлігі – тугрик. Негізгі серіктес елдері – Ресей, Қытай, Жапония, Қазақстан.

Корей Халық Демократиялық Республикасы

Конституциясына сәйкес егеменді социалистік мемлекет, іс жүзінде елде коммунистік тәртіп сақталған, құрамына – 9 провинция жғне 2 орталыққа бағынысты қала кіреді. Астанасы – Пхеньян. КХДР 1948 жылы 9 қыркүйекте тәуелсіздігін жариялады. (бұрын – Жапон империясы құрамындағы Чосун провинциясы). Мемлекет басшысы – президент, оның билігі шексіз. Жоғарғы заң шығарушы органы – Жоғары ұлттық жиналыс.
Халқы 23 486 550 (1995) адам, орташа тығыздығы бір шаршы км.-ге 195 адам. Этникалық құрамы біртектес яғни елдің барлық тұрғындары – кәрістер, небары 1%-ға жуығы - қытайлар. Мемлекеттік тілі – кәріс тілі. Дәстүрлі діндері – буддизм жғне конфуциандық, алайда, қазіргі кезде діни уағыздар жасалмайды.
Шаруашылығы. Елдің өнеркәсіптік дамуының негізін гидроэнергетикалық қорлар мен көп көлемді пайдалы қазындылар құрайды. Негізінен өндіру саласы (көмір, темір, магнилік рудалар, графит, мыс, қорғасын, мырыш) және ауыр индустрия дамыған. Экономиканы мемлекеттік бақылау коммунистік елдерден де қатал жүргізіледі. Ауыл шаруашылығына жарамды жерлер ұжымдастырылған. Жұмысқа қабілетті халықтың 36%-ы ауыл шаруашылығында жұмыс істейді, негізгі өсірілетін дәнді-дақылдар – күріш, жүгері, соя, картоп, дәнді-бұршақ. Солтүстік Корея экономикалық даму қарқыны мен күнкүріс деңгейі жағынан Оңтүстік Кореяға қарағанда көп артта қалуда. Ақша бірлігі – КХДР вонасы. Негізгі серіктес елдері: Ресей, Қытай, Жапония, Германия, Гонконг, Сингапур. Елдегі порттар: Вонсан, Нампхо, Чхонджин, Хыннам. 9 провинциядан тұрады, Сеул және Пусан қалалары ерекше әкімшілік статусқа ие. Корея республикасы тәуелсіздігін 1948 жылы 15 тамызда жариялады. Атқарушы билігі бір палаталы – ұлттық жиналыстан тұрады.
Халқы 45 552 882 (1995), орташа тығыздығы бір шаршы км.-ге 463 адам. Этникалық құрамы бір халықты: елдің барлық тұрғындары – кәрістер, аз ғана бөлігі – қытайлар. Ресми тілі – кәріс тілі. Халықтың 27%-ы – буддистер, 24%-христиандар, қалған дінер – конфууиандық, чондокьо. Қызмет көрсету өрісінде жұмысқа қабілетті халықтың -52%, өнеркәсіпте - 27%, ауыл шаруашылығында - 21% жұмыс істейді.



Монғолия Республикасы

Шаруашылығы. Соңғы онжылдықта Оңтүстік Кореяның экономикалық даму қарқыны дүние жүзіндегі ең жоғарғылардың бірі. 1994 жылы ЖІҰ 508,3 млрд. долларды құрады.
Өнеркәсіптің негізгі салалары: машина жасау, кеме жасау, электроника жғне электрлік техникаларды шығару, тоқыма, тамақ.
Негізгі ауыл шаруашылық дақылдары (ауыл шаруашылыы 11%-ын қамтиды) – күріш, арпа, батат, соя, сонымен қатар, балық жғне орман шаруашылығы дамыған. Ақша бірлігі – вона. Негізгі серіктес елдері: АҚШ, Жапония. Елдегі негізгі порттар: Пусон, Мокпхо.

Жапония
Жапонияның экономикалық географиялық сипаттамасы.
Жапондықтар өз елін Дай Ниппон яғни «күн шығыс елі» деп атайды. Елдің атын Еуропа тіліне ХIII ғасырда Марко Поло әкелген.
Жапония – типтік конституциялық жеке дара билеу. Жапония императоры өзінің құдайшыл тегінен тек 1946 жылы ашық бас тартты. Елдегі конституция бойынша егеменді билікті жеткізуші халық, ал императорға мемлекет пен халық бірлігінің рәмізі ретінде рөлі ж‰ктелген яғни император рәмізідік рөлге ие.
Негізгі саяси күші қос палатадан тұратын парламент. Парламент партияның көшбасшысы және парламенттегі орны көп премьер-министрді сайлайды.
Императордың тұрғылықты жері елдің астанасы. Ол ХVIII ғ.- ХIХ ғ. соңғы үшінші жылына дейін Киотаға жақын орналасқан Нара қаласы, кейіннен сол кезге дейін Эдо деп аталған Токио қаласы болды. Токио деген атау “шығыс астана ” деген ұғымды білдіреді.
Елдің мемлекеттік жалауы – бейбітшілік, тыныштық жғне қауіпсіздікті білдіретін ақ түсті мата. Жалаудың ортасындағы қызыл дөңгелек – бүл шығып келе жатқан күн бейнесі, ол Жапониядағы императорлық биліктің бейнесі болып есептеледі. Елдіњ мемлекеттік елтаңбасында – 16 күлтешеден түратын хризантема гүлінің суреті бейнеленген (Жапонияда 16 деген саны қасиетті болып саналады).
Жапония – 4 мың км.-лік доғада созылған 3900 аралдан құралған типтік аралдық ел. Ірі аралдың саны небары төртеу, олардың аттары қысқа өлең жолдары секілді: Хоккайдо, Хонсю, Сикоку, Кюсю.
Көптеген шығанақтардың қолайлылығы мен жағалау сызығымен қиылысып жатуы Жапония аралдарына тән сипат. Осының бәрі теңіз шаруашылығы кешенінің дәстүрлі дамуына көмектеседі. Аралдық жағдай Жапонияны көп уақыттар бойы сырттан басып алушылардан қорғап, ұлттық дәстүрлер, соның ішінде шаруашылығының сақталуына мүкіндік берді.
Географиялық жағдайы уақыт талабына сай өзгерген. Жапония бұрынғы кезде Еуропа мен Америкадағы негізгі дүниежүзілік экономикалық орталықтан шетте болатын. Ал, қазіргі кезде ол тез дамушы Азия Тынық Мұхиты аймағында мањызды орынѓа ие. Атлант мұхитының Еуропа және Американың шығыс жағалауында дүниежүзілік экономиканы дамытудағы маңыздылығына қарай Тынық Мұхиты «ХХI ғасырдың Атлантикасы» деп жиі аталады. Аралдық жағдай мен ХIХ ғасырдың соңына дейін жүргізілген мемлекеттік саясат елдің көне дәстурлерін сақтаумен қатар, Жапония – «дүниеден шеттеген мемлекет» деген атауға ие болды. Сонымен қатар, ХIХ ғасындың ортасына қарай, Англия өз күшіне сеніп, Германия, Ресей және АҚШ елдерінің экономикасы тез дамыды.
Оларға қарағанда Жапонияда өткен заманның сарқыншақтары сақталған феодалдық ел болып қалды. ХII ғасырдағы саяси және қоғамдық құрылымдардың негізі сақталды. XIX ғасырдың ортасында каптиализмді дамытудың алғышарттары пайда болды, дегенмен, «дүние жүзін күштеп алу» басты ролді атқарды. Жетекші батыс елдері Жапониядан өздерінің сауда кемелерін жапон портарына жеткізуді талап етті. Сондықтан, Жапония дүнижүзілік шаруашылыққа күшпен қосылды. Капитализмнің дамуы басталды, ғасыр бойында өнеркәсіпті қайта құрулармен қоса алғашқы темір жолдар салынды. Ауылдарда феодализмнің қалдықтары түгелдей жойылған жоқ, көптеген шаруалар бұрынғысынша жерге иелік ете алмады.
Екінші Дүниежүзілік соғыс кезеңінің арасында жапон шаруашылығында әсіресе негізгі үш бағыттағы өнеркәсібі қарқынды дамыды:
- тоқыма өнеркәсібі,
- Кеме шығарудан Жапония дүние жүзіндегі үшінші ел.
Екінші Дүниежүзілік соғыста Жапонияның жеңіліске ұшырауы елдің экономикасына қатты әсер етті. 1945 жылы өнеркәсіп өндірісінің көлемі соғысқа дейінгі деңгейдің 1/4 бөлігіне ғана жетті, экономиканың қайтадан қалпына келуі тек 1953 жылдан басталды.
Соғыстан кейінгі жылдарда елдің шаруашылығы серпімділік түрде дамып, елдің әлеуметтік-экономикалық жетістігін «жапондық таңғажайып» деуге негіз болды.
Минералдық ресурстары. Жапонияда табиғи күкірт, әк тас және каолиннен басқа минералдық ресурстардың шаруашылықта маңызы жоқ. Таскөмірдің қоры көп болғанымен сапасы жағынан төмен. Сондықтан барлық минералды шикізаттар импорттық жеткізілімдер.
Дүние жүзінің ең ірі елдерінің ішінде Жапония импортқа бағынышты. Елдің 2/3 аумағын орман алып жатыр, сондықтан Жапония елдегі сүрекке сұраныстың жартысын өзі қамтамасыз етеді. Қысқа, ағыны қатты тау өзендері электр қуатын өндіруге кеңінен пайдаланылады. Құрғақ жердің 3/4 бөлігіне жуығын тау алып жатыр. Жалпы алғанда Жапониядағы таулар биік емес (орташа 1,5 км), бірақ тау баурайларыныњ тік болуы шаруашылыққа қолайсыз.
Елдегі ең биік шың әйгілі Фудзияма тауы, оныњ биіктігі 3800 м. Фудзияма – жапондық 67 «тірі» яғни жұмыс істейтін немесе ұйықтап жатқан, бірақ атылуы әбден мүмкін жанартаудың бірі. Жапония аумағы сейсмикалық белсенді аймаққа орналасқаннан мұнда жер сілкіну жиі болады.

1995 жылы Кобе қаласы аумағында қатты жер сілкініс болды, онда 4 мың адам қаза тауып, 200 мыңнан аса адам тұрғын үйсіз қалды, 20 мың ғимарат қирады. Табиғи апаттар көрінісінелге айтарлықтай шығын келтіретін цунами толқындары.
Жапонияның көпшілік бөлігі субтропиктік, седің солтүстігі – біркелкі ендікте, ал, шеткі оңтүстігі – тропикалық. Елдіњ оңтүстігіндегі ауа-райының қолайлығы жылына екі рет өнім жинауға мүмкіндік береді.
Жапонияның халқы. Б.д.д. VII-VIII мың жылдықты Жапония аралдарына Оњтүстік-Шығыс-Азия елдерінен көшіп келушілер қоныстанған (болжам бойынша Филиппин аралынан). Б.э.д. 2 мыњ жылдықта үш ұлыстық топтың: малай-полинезиялық, оњтүстік-моңғолдық және аралдың жергілікті халқы – айналардың араласуы болды. Қазіргі Жапония ұлысыныњ құрылуы шамамен VIII ғасырда басталды. Көп уақыт ел дамуының оқшаулануынан үш түрлі жазуы бар арнаулы жапон тілі пайда болды. VI ғасырда Жапонияға қытай иероглифі келді. Қазір ол екі мыңға жуық. Бұлармен қоса, әрқайсысы 96 белгіден құралған екі әліпби бар. Жапондықтар қытайлар секілді жоғарыдан төмен жазады. Жапония тілі өте ырғақты, сондықтан оны «Шығыстың итальян тілі» деп атайды.
Жапония – тұрпаты бір ұлтты мемлекет. 126 млн. халықтың 99 пайыздан астамын жапондықтар құрайды. Елге Кореядан біліксіз, әрі ең ауыр жұмысты істеу үшін әкелген үш миллион адамның ұрпағы 0,7 млн. Кәрістер бар. Тұрғындардың 20 мыңға жуығы Жапонияның ежелгі халқыныњ ұрпағы айна ұлыстық тобына жатады. Кәрістердің көпшілігі ірі қалаларда, ал айналар Хоккайда аралында тұрады.
Жапонияда екі дін – ұлттық синтоизм діне және Қытай мен Кореядан келген буддизм діне бар. Синтоизм – бұл жапондықтардың ежелгі аңыздары мен арғы бабааларынан жалғасып келе жатқан табиғи дін. Жапония дін мәселесіне келгенде бірегей мемлекет, себебі, бұл екі діннің де тамыры тереңнен бастау алған және оларда өзара еңбек бөлісі қалыптасқан. Синтоизм жапондықтар өмірінің алғашқы кезеңінде, буддизм қайтыс болған адамды жерлеу рәсімдері мен ас беруде қызмет жасайды. Жапония соғыстан кейінгі жылдары демографиялық жағдайды күрт өзгерткен ел.
Денсаулық сақтау саласының халыққа жоғары деңгейде қызмет етуі дүние жүзіндегі нәрестелер өлімінің ең төменгі деңгейі мен халықтың өмір сүру ұзақтығының ең жоғарғы деңгейін қамтамасыз етеді.
Қоныстанудың орташа тығыздығының жоғарылығына қарамастан (км.-ге 330 адам) аумаққа халықтың орналасуы әркелкі. Халықтың 2/3 бөлігі Тынық Мұхиты жағалауына қоныстанған. Мұнда Жапонияның ірі қалалары мен агломерациялары шоғырланған. Ең ірі қалалық агломерация Токиода (Жапонияда оны Кейхин деп атайды) 25 млн. халық тұрады. Елдегі небары 1/5 бөлікті алып жатқан Токайдо мегаполисінде халықтың тең жартысы тұрады. Жапондықтардың 80%-ы қалаларда қоныстанған.
Ішкі көш-қон ірі екі бағытта дамуда. Біріншісі: ауылдық аудандардан ірі қалаларға қоныс аудару. Екіншісі: субкенттену үрдісініњ дамуы яғни өмір сүру деңгейі анағұрлым жақсы қала маңына қоныс аудару.
Халықтың жыныстық құрамына келер болсақ, аз да болса әйелдер санының ерлеерден артық екені байқалады (51%). Өмір сүру ұзақтығының артуынан егде адамдардыњ үлесі көбеюде.
Шаруашылықтың жалпы сипаттамасы. Жапония табиғи қорларға бай болмағанымен, оларда еңбек ресурстары жеткілікті. Олардың саны (87 млн.) көп, жапондықтарға тән жоғары біліктілік пен таңқаларлықтай еңбек сүйгіштік қасйеттері экономиканың дамуына жақсы әсерін тигізуде. Жапония дұние жүзіндегі екінші қаржылық держава. Сондықтан да капиталдық қорларға ел экономикасының дамуына тигізетін пайдасы зор.
Шаруашылықтық деңгей бойынша Жапония – дүние жүзіндегі үшінші ел. 1997 жылы Жапонияның ЖІҰ 2,6 трлн. Долларды құрастырды (АҚШ-та – 7,1, Қытайда – 3,7), дүниежүзі бойынша – 7,7%. Соғыстан кейінгі жылдарда Жапония экономикасы айтарлықтай жетістіктерге жетіп, ол жетістіктер «экономикалық таңғажайып» деген атқа ие болды. 50-80 жылдары елдегі материалдық өндіріс он есе өсті, ал сол кезеңде жалпы дүние жүзі бойынша ол небары 4 есеге артқан болатын (АҚШ-та – 2,5 есе, КСРО – 5,5 есе).
Жапонияның экономикалық құрылымының баѓыттары өзгерді. Соғысқа дейінгі жылдары ол ауыл шаруашылықтың жоғарғы үлесімен, өнеркәсібінде басты ролді ғскери µндіріс, қара металлургия, тоқыма µнеркғсібі салаларымен ерекшеленсе; соғыстан кейінгі жылдары шетелдік арзан шикізатты пайдалану арқылы қара және түсті металлургияны қалпына келтірді, химиялық өнімдер, автокөлік, теңіз кемелері жғне т.б. салаларды дамытты. Өнімдердің басым бөлігі экспортталды. 70-90 жылдары қазіргі ғылымдық өндіріс – электорника, жіңішке химия және т.б. дамытуға күш салды.
Жапония экономикасының қазіргі кездегі құрылымына өндірістік емес өрістің бірден тез дамуы, өнеркәсіп пен құрылыс аз ғана алғашқы өріс «салмақтық» үлесініњ едәуір жоғары болуы (АҚШ-тан артық) тән.
Жапония экономикасы жақсы дамыған ел екеніні көптеген көрсеткіштер дәлел болады. Мәселен, жан басына шаққандағы ЖІӨ 20 мың долларды (дүниежүзілік орташа көрсеткіш – 6 мың доллар көлемінде) құрайды. өнеркәсіптегі еңбек өнімділігі дүниежүзілік орташа деңгейден екі есе артық. Экспорттың 2/5 бөлігінен артығы машина мен құрал-жабдық құрайды.
Жапонияның шаруашылық аймағының суретіне назар салсақ, экономиканың жоғарғы шоғырлануы Тынық Мұхиттық ендікте екенін байқаймыз.
Тынық Мұхиты ендігінің маңызды рөлге ие болуы Жапония аралдарының шаруашылықты меңгеруі мен халқының орналасу ерекшелігімен тығыз байланысты. Ол елдің шығысынан батысына қарай 10-80 км.-лік ендік яғни негізінен ірі Хонсю аралына созылып жатыр.
Жапонияның дәстүрлі шаруашылықтарының бірі – балық және ауыл шаруашылығы. Мұнда аграрлық өндіріске қолайлы жер аз болғандықтан ел аумағыныњ небары 14%-ы өңделеді. Ауыл шаруашылығы жақсы дамыған, ол халықтың 3/4 бөлігін отандық өнімдермен қамтамасыз етеді. Егіс алқабының көлемі және онда жұмыс істейтіндердің саны айтарлықтай қысқарғанымен, аумақ бірлігіне шаққанда өнім өндіру айтарлықтай артқан. Егіндіктің жартысына жуығы қолдан суғарылады, ал, жылыжайлық шаруашылықтың кµлемі бойынша Жапония дүниежүзінде бірінші орында алады.
Аграрлық өнімдердің 70%-ға жуығын өсімдік шаруашылығынан, соның ішінде, күріш, көкөніс пен жеміс – жидек құрайды. Егіндіктің болмауы және жапондықтардың тамақтануда қалыптасқан дәстүр бойынша құс пен шошқа шаруашылығынан өзге мал шаруашылығы екінші орынға ие.
Тынық Мұхиты ендігінде қала маңы деген атқа ие шаруашылық типі сақталған, оған құс пен шошқа санын көбейту, көкөніс өсіру сипаты тән. Хоккайдо аралы сүтті-етті мал шаруашылығымен айналысса, Хонсюдыњ солтүстігі күріш өсіреді, ал оңтүстік Синоку жғне Кюсю аралдары субтропикалық жер игерумен айналысады. Жібек өсіру дәстүрі бүгінгі күнге дейін сақталған. Жапония ауыл шаруашылығын дүние жүзінде импорттаушылардың бірі. Елге астық (өзін толық қамтуға жететін күріштен басқа), азықтық, техникалық дақылдар жеткізіледі.
Жапонияда теңіз өнімдері күріш пен көкөніспен бірге негізгі азық-түліктердің бірі болып саналады. Дүниежүзі бойынша балық аулау мен теңіз өнімдерін (балдыр, моллюска, шаян тектес) дайындаудың көлемі бойынша Жапония жетекші ел. Балық барлық дүниежүзілік мұхиттардан ауланғанымен, оныњ 1/3 бөлігі Хоккайдо аралының жағалау аймағы мен Солтүстік Хонсю аралынан ауланады. Теңіз өнімдерінің көбі жасанды түрде көбейтіледі.
Жапония өнеркәсібі және ішкі бөлінісі.
Жапония шаруашылығының екінші өрісі.
Өңдеу өнеркәсібі елдегі барлық экономика салалары сияқты энергетикаға негізделген. Пайдаланылатын энергоқорлардың 4/5 бөлігінен астамы шеттен әкілінеді: көпшілігі мұнай, көмір және табиғи газ.
Жапония дүние жүзінде электр қуатын өндіруден екінші орынға ие (АҚШ-тан кейін). Өндіріс көлемі сағатына 1 трлн. квт. Электр қуатының 60%-дан астамын – жылу станциялары, 30%-ГЭС, 30%-АЭС (олардың саны 54-ке жетеді) құрайды.
Өңдеу өнеркәсібінің негізгі саласы – машина жасау (өнім құнының 2/5 бөлігіне жуығы). Машина жасау кешені 3 топқа: электротехника және электроника, көлік құралдары, әр түрлі өнеркәсіптік құралдарды шығаруға (ең алдымен станоктар шығару) топталған. Жапония электрлік құралдардың әр түрлісін және айтарлықтай көлемін шығарады, тұрмыстық және өндірістік пайдаланымдағы суретке түсіру құралдары, телевизорлардан бастап қуатты компьютерлер мен қазіргі байланыс құралдарына дейін шығарады. Өндірістің көлемі жағынан АҚШ-тан кейінгі орынға ие. Жапония әр түрлі көліктік құралдарды (теңіз кемелері, автокөлік, мотоциклдер) жасауды қарқынды дамытуы нәтижесінде дүние жүзіндегі көшбасшы ел.
Өнеркәсіптік құрал-жабдықтар тобында станок және үлкен робот жасау (дүние жүзінде бірінші орынға ие) ерекше рөл атқарады.
Елде машина жасаудан кейінгі орынға мұнайды қайта өңдеу және металлургия зауыттарымен тығыз байланысты химия өнеркәсібі (өңдеу өнеркәсібінің 1/10 бөлігі) ие. Жапония синтетикалық каучук, пластмасса, химиялық талшық шыѓаруѓа маманданѓан.
Жапония қара металлургиясы (дүние жүзі бойынша көшбасшы) жылына 100 млн. тоннадан артық өнім шығаратын ірі қуатты өнеркәсіп саласы. Елдің негізгі саласының бағыты – металдың сапалы және арнаулы сортын шығару. Өндірістің барлығы іс жүзінде шет елдерден әкелінетін шикізатқа негізделіп, ірі порттарға жақын шоғырланған. Тамақ өеркәсібі өнімді шығарудың құны бойынша қара металлургия деңгейінде тұр (өңдеу индустриясы өнімі -7%), көбінесе сыра, ішімдіксіз сусындар, сүт және ет өнімдері өндіріледі.
Жапония көлігі жақсы дамыған және тасымалдаудың көлемі кең. Елде темір жолдар мен тас жолдардың желілері жасалып, әуе-жай мен теңіз порттар салынған. Автокөлік жолдарының ұзындығы – 1,2 млн. км. (соның ішінде 5 мың км.-ді жөрдек магистральдар) құрайды. Автокөліктер мен автобустардың саны жағынан АҚШ-тан кейінгі орынға ие. Бірнеше мың жылдамдықпен жүретін магистральдар, яғни сағатына 240 км. жылдамдықтағылар маңызды рөл атқарады. Барлық 4 ірі арал бір-бірімен қазіргі заман талабына сай жасалѓан көпірлер мен туннельдер арқылы байланысып жатыр.
Қытай Халық Республикасы
Азия құрылығында орналасқан мемлекет.Халық саны бойынша, әлемдегі 1-ші мемлекет (1,3 млрд санынан астам, халық көпшілігі — этникалық қытайлықтар, өз атауы — хән); жер аумағы бойынша Ресей және Канададан кейінгі 3-ші орында. 1949 жылы Қытай Халық Республикасы жарияланғаннан бері елді Қытай Коммунистік партиясы билеуде. Ресми түрде сегіз партия болса да, ҚХР-сын бір партиялы, авторитарлық елдер қатарына жатқызады.14 мемлекетпен шектеседі: Ауғанстан, Бутан, Мианма, Үндістан, Қазақстан, Қырғызстан, Лаос, Моңғолия, Непал, ҚХДР, Пәкістан, Ресей, Тәжікстан және Виетнам. Тарихы. Қытай тарихы археологиялық мәліметтермен қатар, ерте заманнан бергі саяси өмір мен әлеуметтік қозғалыстарды зерттеуге мүмкіндік беретін, жазба көздерінің көпшілігі және түрлігімен ерекшеленеді. Діни-философиялық және тарихи мазмұны бар канондалған ежелгі қытай мәтіндері, әсіресе Конфуцийдің оқуы жазылғаны — өз кезегінде, қытай өркениетінің дамуына, қытай халықтарының көзқарасына әсер етті.2002-2005 жылдары Ху Цзинтао(қыт. 胡锦涛) өзінің қолына жоғары партиялық, мемлекеттік және әскери лауазымдарды алды (ҚКП ОК жоғарғы төрағасы, ҚХР председателі, ҚХБА бас қолбасшысы).ЖІӨ-нің орташа өсуі 1990-1999 жылдары — 10,3%, 1998-2001 жылдары— 10%, 2002-2005 жылдары— 9% құрады. ЖІӨ көлемі бойынша, Қытай АҚШ-тан кейінгі екінші орынды иеленіп жатыр. Валюталық резервтері жылдам өсті. Сыртқы сауда көлемі 2004 жылға қарай 850 млрд. доллардан асып кетті. Бірақ та Қытайдың орасан зор экономикалық өсуі өсіп келе жатқан саяси және әлеуметтік тұрақсыздықпен тіресті. Жасалған реформалар елдің тек жағажайдағы шығыс провинцияларға септігін тигізсе, өзге аймақтағы халық жағдайы өте төмен болып табылады, сонымен қатар әр аймақтың экономикалық жағдайының айырмашылығы ұлғаюда.Үкімет Қытайдың ЖІӨ-ін қазіргі жылына 10%-дан 7,5%-ға тежеуді жоспарлауда. Босатылған қаржы қаланың тұрғындары мен шаруалардың арасындағы өмір деңгейінің айырмасын жабуға жұмсалады (елдегі шаруалар саны шамамен 900 млн., немесе халықтың 75%-ы). ҚХР-да «түрлі-түсті революцияның» алдын алу мақсатында 2006 жылы аграрлық секторға шамамен 340 млрд. юань жұмсау көзделіп отыр (2005 жылғыдан 14 пайызға көп).Әскери шығындар да көбейеді. Ресми әскери қаражат 2006 жылы 14,7%-ға көбейіп, 284 млрд. юаньды құрайды (35,5 млрд. доллар). Жоспарланып отырған ауыл шаруашылыққа және әскерге жұмсалатын қаржының көбейюі жағажайдағы бай провинцияларды пайдаланады.Сондықтан, бұл саясаттың өткізілуі бұрынғы басқарушы Цзян Цзэмин шыққан Шанхай тайпасының қарсы әрекетіне кезігуі мүмкін. Саясат жайғасы 1949 жылдың желтоқсанында ҚХР құрылғалы елде төрт Конституция қабылданды(1954, 1975, 1978 и 1982). Қытай Халық Республикасының Конституциясы бойынша (1982 жылдың желтоқсаны), ҚХР — халықтың демократиялық өктемдігі бар социалистік мемлекет.Мемлекеттік биліктің жоғарғы органы — жергілікті жиналыста 5 жылға сайланатын халық қалаулыларынан тұратын 2979 депутаттан тұратын бір палаталы Бүкіл Қытай халық қалаулыларының жиналысы (БҚХҚЖ). БҚХҚЖ сессиясы жыл сайынғы тәртіппен шақырылады.Депутаттардың санының көптігінен БҚХҚЖ функцияларын сессия мерзімдерінің арасында делегаттардан сайланған тұрақты комитет атқарады (шамамен 150 адам).Сайлауға тек қана Қытай Коммунистік партиясы мен Халықтың саяси кеңес Советіне кіретін сегіз демократиялық партия қатысады.Шәңғаңда және Макаода өз заң шығару жүйелері бар.....