Экономика | БАНКТІК НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ БАҒАЛАУ ЖӘНЕ БАСҚАРУ

Несиелер бойынша банктердің зиянға ұшырауының өсуіне біршама әсер ететін факторларға жасалған талдау, батыстың банкирлеріне мына- дай қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Дүние жүзілік банктің
мәліметтеріне сәйкес, несиелер бойынша банктердің зиян шегуінің басты себебіне, 67% - ішкі факторлар , ал 33%-ы сыртқы факторлар үлесі келеді.

Ішкі факторлар 67 % Сыртқы факторлар 33 %
Қамтамасыз етудің жетіспеушілігі 22 % Компанияның банкроттығы. 12 %
Несиеге деген өтінішті оқып
үйрену барыснда ақпаратты
дұрыс бағалауы.
21 % Кредиторлық қарызды қайтарцын талап етуі.
11 %
Алдын ала ескерту беогісіне кеш көңіл бөлуі және опералық бақылаудың әлсіздігі
18 % Жұмыссыздық/ жанұя мәселері
6 %
Қамтамасыз етілудің сапасы – ның нашарлығы. 5 % Ұрлық / Алдау 4 %


Несис бойынша банктердің зиян шегуіне себеп болатын сыртқы факторлар қатарында бірінші орында компаниялардың банкроттығының тұруы тегін емес. Банктің кез келген карыз алушысы мұндай фактор- ларды басынан кешуі мүмкін. Сондықтан да қарыз алушының несиелік қабілетін талдай отырып, банк қызметкерлері міндетті түрде оның қаржылық жағдайын толық аныкқтап білуге тиіс.
Банкроттыктың басты себептеріне басқарудағы жетіспеушілік, тиімді басқаратын ақпараттар жүйесінің болмауы, нарық жағдайларындағы
өзгерістер мен бәсекеге төселе алмауы, өз мүмкіндіктерінің шамадан тыс көбейіп кетуі, яғни ресурстардың жоқтығына қарамастан компанияның жылдам кебеюі, акционерлік калпиталдың жетіспеушілігі және заемдық қаражаттардың үлесінің жоғарылығы жатады.
Несиелерді қамтамасыз ету құнына, барлық несиелік құжаттардың дұрыстығына байланысты несиелерді мынадай тәуекел топтарына жіктейді:
- ең төменгі тәуекелі бар несилер (жіктеуге жатпайтын несиелер)
- ең жоғарғы тәуекелі бар несиелер
- шектеулі тәуекелі бар несиелер
- ережеден шығу барысында берілгеи несие (стандартты емес несиелер )
Әр тәускел кластарына өтелмеген тәуекелдер үшін , өтелмеген несиелердің өзіндік үлесі белгіленеді.
Несиелік тәуекелді төмендетудің ең басты тәсіліне — потенциалды қарыз алушыларды тандау жатады. Қарыз алушының қаржылық жағдайын талдауда және оның алған қарызы банкке уақтылы қай- таруына банланысты сенімділігін бағалауда көптеген әдістер қол -данылуда. Шетелдік банктердің тәжірибесінде қарыз алушыньң несиелік қабілетін жете бағалау несиелік тәуекелді төмендетудегі басты шара болып табылады. Қарыз алушыға кандидатты бағалау жүйесінде ағылшынның клирингттік банктерінде кеңінен пайдаланып келетін әдістердің біріне РАRSER немесе САМРАRI әдістерін жатқызуға болады .
РARSER:
Р Регsоn - потенциалды қарыз алушы туралы ақпарат, оның беделі;
А Аmount - сұрайтын несие сомасының негіздемесі;
R Reptaun - несиені қайтару мүмкіндігі
S Security - камтамасыз ету кұралы
E - Expediency - несиенің мақсаттылығы
R- Remuneration - несиені беру тәуекелі
үшін банктің пайыз мөлшерлемесі.
САМРАRI
С - Charakter – қарыз алушының беделі
А- Аbility - Қарыз алушының бизнесін бағалау
М- Means -ссудаға деген қажеттілігін талдау;
Р- Purpous- несиенің мақсаты
А- Аmount -несие сомасының негізделуі
R – Repaument- несиені қайтару мүмкіндігі
I- Insurance - несиелік тәуекелден сактандыру әдісі.
Американдық банктер тәжірибесінде потенциалды қарыз алушыларды дұрыс тандай білуде « алты си ережесі » қолданылады:
- Charakter – (қарыз алушының сипаты.)
- сарасіti – ( қаржылық мүмкіндігі )
- саsh - ( ақшалай қаражаты)
- соllateral –( қамтамасыз етуі)
- соnditions - (жалпы экономикалық жағдай)
- соntrol- ( Бақылау)
Қарыз алушының сипаты бұл оның беделін, жауапкершілік дәрежесін, қарызды өтеуге дайындығын және қалуын білдіреді. Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның несиені қайтару қабілетін сипаттайды.
Ол оның кірістері мен шығыстары және олардың алдағы уақыттардағы өзгеру перспективаларын нақты талдау көмегімен анықталады.
Ақшалай қаражаты. Жалпы қарыз алушының алған несиені қайтаруының үш көзі болады:
1. Нақты ақшалар таскыны
2. Активтерді сату
3. Қаржыларды тарту
Көрсетілген көздердің кез келгені несиені кайтаруға арналған қара -жаттың қалдық сомасын қамтамасыз ете алады. Бірақ та
банктер несиені қайтарудың негізгі көзі ретінде нақты акшалар тасқынын маңызды санайды, себебі активтерді сату қарыз алушының балансын нашарлатып жіберуі мүмкін деп санаса, ал қосымша қаражат тарту банктің кредитор ретіндегі позициясын бәсеңдетеді. Нақты ақшалардың жетіспеуі қарыз алушының қаржьшық, жағдайының на- шарлығын сипаттайтын басты көрсеткіш болып табылады.

Нақты ақшалар тасқыны мынадай түрде анықталады:

Нақты акшалар = Таза пайда , Амортизаци.я
тасқыны + Кредиторлық қарыз
- Тауарлы материалдыы құндылықтар
қоры және дебиторлық қарыз.



Тәуекелге шағылған = Таза пайыздық табыс – Несие бойынша зиян
маржа
Активтер
Тәуекелге шағылған маржа (RAM-risk adjusted margin) , - бұл несиелік тәуекелге шағылған жалпы пайыздық маржа ( GIM-gross interest margin ). Халықаралық деңгейде танылған нормалар қатарында RAM көрсеткіші бол -мағанмен де шетелдік банктер оны несиелік тәуекел деңгейін бағалауда кеңірек қолданады. Бұл жерде статистикалық мәліметтер, оның оңтайлы мәнінің 3-3,5%-ды құрайтынын куәландырады.
Таза пайыздықь табыс (NII)
Таза пайыздық маржа (NIM) =
Активтер

Таза пайыздық табыс – Басқада табыстар
Жалпы пайыздық табыс (GIM) =
Активтер

Бұл формуланың артықшылығы - оның көмегімен несиелік қыз -меткер қарыз алушының менеджерлерінің біліктілігін және
тәжірибесін, сол сияқты карыз алушыньщ жұмыс жасайтын нарығының жағдайын анықтай алады.
Қамтамасыз етуі. Сондай-ақ банк қарыздың қамтамасыз етілуі яғни, оның сапасына және қарыздың қайтарылмау жағдайында оның өтімділік дәрежесіне мән береді.
Экономикалық жағдай. Несиеге деген өтінішті карау барысында банк жалпы шарт ретінде елдегі іскерлік жағдай және оның банк жұмысына, сол сияқты карыз алушының жағдайына тигізер ықпалын сипаттайтын экономикалық конъюктуралық жағдай, бәсекелестерінің болуы, салық, баға және т.б қарастырады.
Бақылау. Карыз алушының несиелік қабілетін бағалаудағы соңғы факторға бақылау жатады.
Әлемдік банктік тәжірибеде несиелік тәуекелді бағалауда мына -дай корсеткіштер қолланылады:

1. Активтер сапасындағы коэффициеиттер:
а) К1 = Несие бойынша зияндар / Несие
б) К2 = Несие бойынша зияндар / Несиелердің жалпы сомасы
Екі коэффициент те (К1 және К2) банктердегі активтердің сапасын бағалау үшін пайдаланылады. К1- дің коэффицентінің деңгейі
1,5 – 2 % . Солтүстік Американың банктері үшін 0,5 -1,0% , ал К2-п 0,7 1,5%. Оңтүстік Американың банктерінде (үмітсіз қарыздар бар болса)
К1 коэффициентінің деңгейі 1,5 -2,0%. Солтүсгік Америкада 1980 жылдардың басы мен ортасында жылжымайтын мүлікті несиелеу сферасындағы дағдарысқа байланысты ипотекалық несиелер бойынша
көптеп шығындануы кезеңінде К 1-дің мәні 1%-ке жуық болған. Ал қазіргі кезде американдық банктерде К1 шамамен 0,45-0,6%ті құрайды.
2. Проблемалық, несиелер / Несиелердің
3. Бір қарыз алушыға келетіи несие /
Банктің меншікті капиталы.
Халықаралық банктік тәжірибеде банктердің бір қарыз алушыға келетін несиенің сомасы банктің меншікті капиталының 25%-нан аспауы тиіс. Бұл әрине несиенің үлкен мөлшерін білдіреді.
4. Банкпен тығыз байланысты қарыз алушыларға банктін құрыл- тайшыларын, директорларын акционерлерін және банкпнн тікелей байланыста болып, несие алу барысындағы жеңілдіктерді пайдала- натын басқадай қарыз алушылар жатады. Несиелерді сапасына қарай топтау және талдаудың маңызы бар. Несиенің сапасы деп сол несиегс тиісті несиелік тәуекелдің дәрежесі айтылады.
Кез келген банктің қызметінің табыстылығы , банктің берген несиелерінің сапасына, яғни оның кайтарымдылық дәрежесіне тікелей байланысты. Несиенің уақтылы қайтарылмауы банктің зиян шегуіне итермелейді. Сондықтан да банктер несиелік тәуекслді басқару шараларымен уақтылы айналысып отыруға тиіс.
Несиелік тәуексел - қарыз алушының банктен алған несиесі бойынша қарызын немесе оған есептелінген сыйақысын өз
уақытында қайтара алмауына байланысты банктің зиян шегуін сипаттайды.
Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің негізгі элементтеріне жататындар:
- несиелік қызмстті ұйымдастыру;
- лимиттер белгілеу;
- несиелік ұсынысты бағалау және қарыз алушының несиелік
қабілетін бағалау .
- несиелер бойынша мүмкін болар зияндарды есепке
ала отырып, сыйақы мөлшерлемесін анықтау;
- несиелік шешімдерді қабылдау барысында құзіретті бөлу
несислерді авторизациялау
- несиелік мониторинг;
- несислік портфельді басқару;
- проблемалық несиелерді қалпына келтіру
Қарыз алушыға берілетін несиенің мөлшері әр жағдайларға байла- нысты болып келеді. Біріншіден қарыз алушыға берілетін несие шамасы қарыз алушының берілген өтінішіне байланысты. Бірақ та, бұл өтініштегі
несие мөлшері несиені қайтарудағы нақты мүмкіндіктермен, сондай-ақ банктің нақты есебімен сәйкес келмеуі мүмкін. Екіншіден, несиенің мөлшері экономикалық жағдайларға байланысты, соның ішінде:

Несиелерді авторизациялау - несиелік тәуекелді төмендету мақсатында жүргізілетін анықтамалар және тексерулер процесін білдіреді.

Несиелік мониторинг – несие бойынша мәселе туындай қалған жағдайда, қарыз алушының несиелік қаблетінің өзгерісін қадағалап отыруға байла -нысты шаралар жүйесі болып табылады.
Несиелік портфельді басқаруды іске ортақ алғы шарттарына жататындар:
• Нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі банктік лимитін белгілеу.
• Несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз алушылардың тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау формасын жасау.
• Әр түрлі салалар бойынша несиелерді диверсификациялау;
• Төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
• Жоғарғы тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
• Жоғары тәуекел деңгейі бар салаларға қатысты несиелік саясатты қатаңдату.
• Несиелеу лимиттерін белгілеу – несиелік портфельді құруға бақылау жасауда тәуекелдерді төмендету және ұзақ мерзімді өміршеңдік қаблетті жақсарту үшін пайдаланатын басты тәсіл.
• несиелік келісім-шартта көрсетілген уакытта қайтарылмаған, уакыты кешіктірілген және қосымша келісім берілген несиелср;
• сақтандыру кепіл-хат немесе кепілдемемсн қамтамасыз етілген несиелер бойынша сақтандыру компанияларының кепіл-хатты және кепілдеме бертушілердің банк алдындағы міндеттемелері орындалмағандар
• несиелерге есептелетін пайыздың несиелік келісім-шартта көрсетілген күннен 30 күн өткенге дейін қайтарылмаған несиелер жатады. Сондай-ақ проблемалық несиелерге қарсы шараларға мыналар жатады.
- қарыз алушының қызметін кайта құру
- несиені қайтару кестесін өзгерту;
- пайыз (сыйақысы) төлеу тәртібін өзгерту.
Қорыта айтқанда, жоғарыда берілген көрсеткіштерді және басқару әдіс- терін несиелік тәуекелді бағалауда біздің тәжірибемізде ескеру өз кезегінде, отандық банктердің табыстылығын арттыруға мүмкіндік жасайды. ....