Функционалды стильдердің жіктелуі

Көлдегі сел қардың еруі және жауын-шашынның көп мөлшерде түсуі нәтижесінде пайда болған су деңгейінің көткерілуі әсерінен болады.
Нева түні бойы теңіз селіне қарсы арпалысып,ашулы күшіне қарсы тұра алмай, одан ары күресуге шамасы келмей бір тынғандай.
В.Г.Белинский былай деген: «Филосов силлогизмдермен, ақын кейіпкерлермен, бейнелермен айтады, бұлар екі түрлі тәсілмен айтса да екеуі де бір нәрсені айтады. Біреуі дәлелдейді, біреуі көрсетеді, ал екеуі де оқырмандардың көзін бір нәрсеге жеткізгісі келеді, тек біреуі қисынды тұжырымдармен, ал екіншісі бейнелермен» Көп жағдайда функционалды стильдердің жіктелуін қарым-қатынстың белгілі бір мақсаты ретінде түсіндірілетін тілдің қызметімен байланыстырады. Осыған байланысты бізге тілдің үш қызметі негізінде стильдің жіктемесі мәлім: қарым-қатынас, хабарлама, әсер ету. Қарым-қатынас қызметіне ауызекі сөйлеу стилі сәйкеседі, хабарламаға ғылыми және ресми-іскери стиль, ал әсер етуге көркем әдебиет және публисцистикалық стиль сәйкеседі. Бірақ мұндай жіктеме жағдайында стильдерлің ара жігі ашылмай қалады, мысалы публицистикалық стиль мен көркем әдебиет стилі. Сондықтан стильді жіктеу барысында тілдің қызметін тек басқа факторлармен тіркескен жағдайда ғана қарауа болады. Тілді қолдану аясы, айтылымның мақсаты мен тақырыбы стильдің белгілерін анықтайды. Ғылыми стильге қисындылық, ресми-іскери стильге нақтылық, ауызекі стильге еркінділік тән.
Әрбір функционалды стильге түсінік. Публицистикалық стиль.
Публицистикалық стиль қарым-қатынастың қоғамдық-саяси саласымен байланысты. Бұл стиль газет журналдардағы саяси және басқа да қоғамдық маңызы бар мәселелерге жазылған мақалаларда, жиындардағы шешеннің сөзінде, радио, теледидарларда жүзеге асырылады.
Публицистикалық стильдің айрықша ерекшелігі оның тіл қызметінің хабарлау және әсер ету қызметімен сәукесуі болып табылады. Шешен бұл стильді оған тек ақпарат беріп қою ғана емес, сонымен қатар тыңдармандарға әсер ету қажет болған ағдайда қолданады. Сонымен қатар автор оған қоса өз ойын да білдіреді. Публисцистикалық стиль негізінен бір ұстанымға бағынады: «экспрессия және стндарт» Жанр ерекшелігіне байланысты бірінші орынға бірде экспрессия, бірде стандарт қойылады. Егер жеткізілетін ақпараттың негізгі мақсаты тыңдармандарға әсер ету болса, бірінші орынға онда экспрессия қойылады. Басты мақсаты толық ақпарат жеткізу болып табылатын газеттік мақалаларда, хабарларда стандарт сақталады. Стандарттар үнемі қолданылғандықтан штамтарға айналады.
Публицистикада сөздер көбінесе ауыспалы мағынасында көп қолданылады. Публицистикалық реңкі жоқ сөздер ауыспалы мағынасында оған ие болады. Мысалы, қадам, мектеп білімі, сүт пакеті – тәжірибелік қадамдар, бейбіт ұсыныстар пакеті.
Сонымен қатар терминдер де ауыспалы мағынасында қолданылады. Мысалы, көрініс (спектакль) саяси көрініс.
Публицистикалық стильдің ерекшеліктеріне етістіктің императивті формасының да қолданылуын жатқызуға болады. Мысалы, Тұрыңдар, планета адамдары, алға басыңдар!
Ресми-іскери стиль.
Кітаби стильдердің қатарында ресми стиль ерекше белгіленіп тұр. Ол мемлекеттік мекемелердегі, соттағы, іскери және мәмілегерлік келіссөздердегі қарым-қатынасқа қызмет етеді. Ресми стиль қызметтік хаттарда, жарлықта, бұйрықта, нұсқаулықта, келісімшартта, актіде және т.б. жүзеге асады. Бұл стиль ьасқа стильдерлен нақтылығымен, қысқа-нұсқалылығымен ерекшеленеді. Ресми стильдің лингво-прагматикалық ерекшелігі:
1. Когнитивті ақпараттың басым болуы
2. Эмоцияның жоқ болуы
3. Пішінінің клишелілігі
4. Қатаң түрде жазбаша әдеби нормаға сәйкестігі
Сонымен қатар ресми стильде бір сөз бірнеше рет қайталанып келе береді. Мысалы, Қазақстан территориясы біртұтас және ол жойылмайды.
Территория бірнеше облыстарға, қалаларға және басқа да әкімшілік-аумақтық бірліктерге бөлінеді.
Бұл стильде адамдардың белгілі бір іс-әрекетке қатыстылығы бойынша атайтын көптеген зат есімдер қолданылады. Мысалы, куәгер, жалдаушы т.б.
Ғылыми-техникалық стиль
Бұған ғылыми мақалалар, монографиялар техникалық мәтіндердің сипаттамалары жатады. Білімдер аясы басқаша айтқанда, иақырып мәтінде рәсімдеуде ешқандай маңызға ие болмайды. Математиаклық формулаға толы математикалық мәтін мен химиялық формулаға толы химиялық мәтіннің бір бірінен айырмашылығы көп көрінеді. Шын мәнінде кез келген ғылыми-техникалық мәтін басқаларға қарағанлда бай көмекші жүйелерімен ерекшеленеді. Адамдардың барлығы бірдеу мұндай белгілерді түсіне бермейді. Мұндай мәтіедер белгілі бір білім аясында,ы мамандарға ғана арналған. Ғылыми мәтінде автордың жеке болмысы көрініс таппайды, олар бет алды жазылмайды. Бір тақырыпта жазатын түрлі авторлар бірдей синтаксистік және морфологиялық құрылымдарды ғана емес, бірдей тіл оралымдарын, бірдей стиль қолданатындығын байқаймыз. Кейбір сөздер мен сөз тіркестерінің өолданылу жиілігі мен баяындау күрделілігінде айырмашылықтар болуы мүмкін. Бұлан шығаиын қорытынды, авторөзінің жеке көзұарасын білдірмейді, ол мәтінді өзіне дейінгі ғалымдардың пікіріне сүйене отырып жазады.
Ғылыми-техникалық мәтін когнитивті ақпаратты жеткізуші қызметін атқарады. Көптеген тілдік құралдар оны объективті ақпарат ретінде рәсімделуін қамтамасыз етеді. Олардың негізгілері мыналар:
1)бастауыштың семантикасы. Бастауыш ретінде әдетте белгілі бір ғылым саласындағы зат есім ремесе сол зат есімнің орнына жұмсалатын жіктеу немесе сілтеу есімдігі қолданылады.
2) ырықсыз етістің қолданылуы, жақсыз сөйлемдер.
3) етістіктің осы шақта жұмсалуы.
4) күрделі сқздер мен сөзжасам моделі бойынша құралған сөздердің көп болуы. Бұл сипатталып отырған ақпараттың жалпылық деңгейінің жоғары екендігін, демек олардың объективтілігін көрсетеді.
5) мәтіннің айқын білінетін атуыштығы – зат есімнің көптеп қолданылуы. Іс-әрекеттің көбінесе етістік арқылы емес етістіктен туындаған есімдер арқылы берілуі.
Көркем әдебиет стилі
Көркем әдебиет стилі айрықша күрделі стиль. Мұнда жазушы шеберлігі, оның қаламгерлік даралығы, психологиялық қабілеті сияқты көптеген проблемелар бар. Әрбәр ұғым, кейіпкер түрлі йдеби троптар арқылы көркемделініп беріледі. Көркем әдебиеттің әрбір сөзінде астарлы мағына жатады. Соның әсерінен әрбір оқырман оны өзінше түсініп, өзінше талқылайды. Сондықтан да бұл стиль өзге стильдерге қарағанда өте күрделі.
Көркем әдебиет стилінің тілдік құралдық функциялары:
1) Номинативті
2) Қабылдаушыға әсер ету функциясы
3) Эстетикалық (оқырманның рухани талғамына ықпал ету)
4) Тәрбиелеу функциясы
Ауызекі сөйлеу стилі
Ауызекі сөйлеу стилі күнделікті тұрмыста жүзеге асады. Бұл стильде ешқандай белгіленген ереже, штамп, клишелер жоқ. Ауызекі сөйлеу стилі жаргондардың, диалектілердің болуымен ерекшеленеді.
Функционалды стильдердің дифференциациясы.
Әрбір стиль тағы да өз ішінен стильдерге бөлінеді.
Ресми-іскери стиль заңшығарушы, мәмілегерлік және канцелярия стильдеріне бөлінеді. Біріншісі мемлекеттік органдардың қызметімен байланысты заңшығарушы құжаттардан, екіншісі халықаралық қатынастыр аясындағы мәмілегерлік құжаттардан тұрады. Канцелярия стилі бір жағынан мекемелер арасындағы қызметтік хаттардан, екінші жағынан іскери құжаттамадан тұрады.
Ғылыми стильдің ерекшеліктері ғылыми қарым-қатынастың түріне байланысты. Олар ғылыми, ғылыми-оқулық, ғылыми-көпшілік стилдер.
Публицистикалық стильдің өз ішіндегі стильдері бұқаралық ақпарат құралдарының ерекшеліктерімен анықталады. Осыған сәйкес газетті-публисцистикалық, радио-тележурналистикалық және шешендік стильдерге бөлінеді.
Көркем әдебиет стилінің дифференциациасы үшке бөлінеді: лирика, эпос, драма.
Ауызекі стилі қарым-қатынас түріне байланысты ресми және бейресми болып бөлінеді.....