Экономика | Нарықтық экономика

Нарық дегеніміз — тауарды (қызметті) сатып алу болмаса сату мақсатында сатушылар мен сатып алушылар арасындағы тығыз қарым-қатынас орнығатын кеңістік. Онда ұсыныс пен сұраныстың өзара әрекеті жеке тауар, жергілікті тауар, ұлттық тауар, аймақтық тауар және дүниежүзілік тауар деңгейінде зерттеледі.
Нарықтық экономикада адам, бір жағынан, игілікті жасаушы болса, екінші жағынан, сол игілікті тұтынушы. Игілікті адамдар арасында бөлу мен тұтынуда да бағаның қызметі зор. Нарық пен адамдар арасындағы экономикалық әрекет сұраныс пен ұсыныс қисық сызықтарының түйіскен жерінде, яғни нарықтық бағамен шешіледі.
Нарықтық экономиканың үлгілер. Нарықтық экономиканың даму үлгілері әлемнің әр жерінде түрліше қалыптасқан.
Дүниежүзілік тәжірибедегі нарықтық экономика үлгілері
Экономика-
ның даму
үлгілері Мақсаты Негізгі ерекшеліктері
1 2 3
1. Әлеуметтік-
нарықтық
экономика
үлгісі (Гер-
мания, Шве-
ция және
басқалар)



2 . ¥ л т т ы қ
шаруашы-
лыққа негіз-
делген үлгі
(Жапония,
Онтүстік
Корея және
басқалар) — халықтық тұрмыс қажет-
тілігін өтейтін салалардың
ұдайы өндіріснің қалыптастыру;
— үнемі халықтың тұтыну
мүмкіндіктерін арттыру;
— халықтың әсіресе, тұтыну
мүмкіндігі аз топтарын әлеу-
меттік қорғау шаралары ар-
қылы жүзеге асыру;

— өз отанының дамуына ұлт
болып күш салу;
— мемлекет ішіндегі ай-
мақтармен, жергілікті жер-
лердің даму ерекшеліктерін
ескеру;
— ғылыми-техникалық бағ-
дарламаларға арқа сүйеу; — экономикалық даму-
дын орташа өсуі;
— нарықтық қатынас-
тарға көшу мерзімінің
үзақтығы;
— жұмыссыздық денгейі-
нің 2—3% көлемінен ас-
пауы;


— экономикалық даму-
дың жоғарғы қарқыны;
— экономикалық озық
Құрылымдарды қалып-
тастыру;


1 2 3
3. Американ-
лық даму
үлгісі — ашық эканомикалық қаты-
настарға жол беру;
— дүниежүзілік экономика-
лық жаналықтарға сүйену;
— бәсекелестікті дамыту;
— мемлекет тарапынан жеке меншік кәсіпорындарын қор-
ғап көтермелеу; — экономикалық даму-
дың жоғары қарқыны;
— халықтың әлеуметтік
тұрғыдан нашар қор-
ғалуы;
— жұмыссыздардың көп-
тігі (8-10%);
4. Қазақстан-
ның эконо-
микалық да-
му үлгісі — либералды ашық эконо-
миканы қалыптастыру және
оның қауілсіздігін сақтау;
— экономиканың әлеумет-
тік бағытта дамуын қамта-
масыз ету;
— экономикалық еркіндік-
ті сақтау;
— жеке, аралас меншік түр-
лерін дамыту — дағдарыстан шығып,
экономиканы тұрақты
дамытуға бет бұруы;
— жұмыссыздықты мей-
лінше азайтуға бағыттал-
ған шаралар жүйесінің
қалыптасуы;
— экологияның халық ден-
саулығына әсерінің орын
алуы

Қазақстанда нарықтық экономикаға көшу 1990 жылы басталып, бірыңғай экономикалық саясатты жүзеге асыру, мемлекеттік басқару органдарының қызметін үйлестіру мақсатымен 31 министрліктің 16-сы таратылды. Республика Президенті жанынан нарық механизмдерін экономикаға енгізу үшін Жоғары экономикалық кеңес құрылды. Сонымен қатар Қазақстан Президенті Н.Назарбаевтың «Қазақ КСР халық шаруашылығын реттелмелі нарық экономикасына көшіру жөніндегі кезек күттірмейтін шаралар туралы өкімі шықты. Республикада нарықтық қатынастардың орнығуы шаруашылықты жүргізу мен меншік формаларының, түрлі инфрақұрылымдардың көптеп енгізілуіне алып келді. Нарықтық қатынастар Қазақстанда нарықтық экономиканың бірнеше топтарын қалыптастырды.
Осы аталған негізгі және қосалқы нарықтар Қазақстанда толық және біртіндеп қалыптасып, либералдық экономиканың өркендеуіне, қаржы-экономикалық жүйенің тұрақты дамуына негіз болды.


Қазақстанда нарық жүйесінің қалыптасуы

Нарық түрлер Нарық жүйесі
1. Негізгі нарық


2. Қосалқы нарық — тауар және қызмет;
— өндіріс факторларының;
— қаржы және ақша
а) экономикалық бағыты бойынша:
— тұтыну тауарлары мен қызмет көрсету;
— өндіріс құрал-жабдықтар;
— жұмыс күші;
— шикізат;
— ноу-хау;
— бағалы қағаздар;
— валюта нарығы және басқалар
ә) географиялық жағынан:
— дүниежүзілік;
— ұлттық;
— аймақтық;
— жергішкті
б) бәсекелестік жағынан:
— монополиялық;
— олигополиялық;
— аралас
в) саладар бойынша:
— азық-түлік;
г) сату және ұйымластыру жағынан:
— көтерме сауда;
— шағын көтерме сауда;
— бөлшек сауда

Нарықтық қатынастарға өту үшін шокотерапия амалын көптеген мемлекеттер пайдаланды. Мысалы, Польша. Шокотерапия дегеніміз — экономикалық агенттер қызметі арқылы өз мүдделерінің экономикалық тиімділігін қамтамасыз ете отырып, діттеген нәтижеге қол жеткізу. Ол еркін нарықта жүзеге асырылады. Жалпы, шокотерапиялық идеяның мақсаты — макроэкономикалық тұрақтандыру. Оның бірінші кезеңіне бағаны ырықтандыру, барынша тез жекешелендіру, ішкі нарықты ашық ұстау, қаржылық тұрақтандыру жатады. Қазақстан да осы әдісті пайдаланды, соның әсерінен экономикалық дағдарыс 1991—1995 жылдары біршама күшейіп, кейінірек сап тыйылмаса да өрлеуге бет бұра бастады. Республикада алғаш рет ішкі жиынтық өнім 1996 жылы — 0,5%, 1997 жылы — 1,7%-ға өсті, ал 2001 жылы өсім— 12%-ды құраса, соңғы жылдарда 8—10%-ға өсіп отыр.

Қазақстан нарықтық экономика пайда бола бастаған Ресей құрамында болды. Жаңа қалалар, кен өндіру және фабрика-зауыт өнеркәсібі пайда болды. Түсті металл, алтын, көмір, ас тұзын өндіру басталды. Жер астынан алғашқы мұнай фонтаны атқылады. Зырян кенішінде Ресейдің алғашқы су электр станциясы ток берді. Тамақ өнімдерін, сабын, мата, аяқ киім, құрылыс материалдарын, қарапайым еңбек құралдарын шығаратын жүздеген шағын кәсіпорындар жұмыс істей бастады.
Егістік жерлер аумағы ұлғайды. Жиналған астықтың 1/3 жуығы базарда сатылды. Үй жануарларының саны көбейді.
ХІХ-ХХ гғ. аралығында алдымен «подъездік», сонан соң Орынбор-Ташкент және Трансібір темір жолдары пайда болды.
Сауда дамып, жәрмеңкелерде сауда қызды, Ресей банктерінің бөлімдері ашылды. Сарыарқаның солтүстігінде Қазақстандағы алғашқы Шортанды-Бурабай курорттық зонасы құрылды. Білім беру мен денсаулық сақтау жүйелерінің негізі қаланды.
Қазақстанның ең кірісі мол кәсіпорындарында американ, ағылшын және француз компаниялары орныға бастады.
Халықтың негізгі бөлігінің тұрмыс жағдайы өте төмен болды.
2004 жылы елдегі тауар өндіру, қызмет көрсету алғаш рет 1990 жылғы деңгейді басып озды. Ол экономиканың өсуін қалпына келтіру кезеңі аяқталып, келесі даму кезеңіне аяқ басқандығын білдіреді. Оның негізгі мақсаты - экономиканы қайта құру құрылымын қамтамасыз ету, Қазақстан тауарларының бәсекелесу қабілетін көтеру және елде тұрақты әлеуметтік-экономикалық жағдайды қалыптастыру. ....