Табиғи жағдайлар және ежелгі гоминидтердің тіршілік еткен ортасы

Табиғи жағдайлар және ежелгі гоминидтердің
тіршілік еткен ортасы
Евразияның ұлан-ғайыр кеңістігіндегі шөлдер мен шөлейт және дала аймақтарынан соңғы 15-20 жылда тас ғасырының толып жатқан тұрақ мекендері табылып зерттелді.Оларды хронологиялық мерзімі плиоценнен голоценге дейінгі аралықты қамтиды.
Евразияның аридік аймағы жерінің бетінде рельфтің сан алуан түрлері –асқар таулар мен қыраттардан бастап ойпатты шөлдерге дейін бар.Эволюцияға және оның ұзақтығындағы,айырмашылық,жерді игерудегі,сол сияқты гоминидтер эволюциясындағы айырмашылықтар аридік аймақ аудандарына тән сипат болып табылады. Аридік аймақтрда ашық тұрақ-мекендерде жиірек кездеседі. Олардың көпшілігі кешенді болып келеді,және ежелгі гоминидтердің белгілі біргеоморфологиялық орындарда ұзақ уақыт тұрғанының іздері сайрап жатады.
Аридік аймақтағы жағдай жағынан,терреториясының үлкендігі және табиғи-ландшафтық зоналары жағынан Қазақстан жері Евразия аридік зонасының палеолитін зерттеудің моделі қызметін атқара алады.
Қазақстан жеріндегі ежелгі гоминидтіңпайда болудың алғышарттарын адамзат тарихындағы ең маңызды,өтпелі кезеңнің –плиоценнің екінші жартысының геологиялық-жағрафиялықжағдайына сүйене отырып іздеу керек.

Гиндукуш пен Гиматай Қарақорым, Тән-Шон мен Алтай таулары

муссондарды өткізбейтін бөгет қана емес, олар тіпті күллі

ландшафтыны толығынал өзгертіп жібереді де, бірте-бірте кәзіргі

кескін-кейпіне келеді. Мүзарт қүрсаү-ында есіп келе жатқан тау

қыраттары, уақыт еткен сайын бүрынғыдан бетер көтеріле түсетін

кең көлемдегі жаңа жерлер, тегі, палеолит ареалындағы аумақтар

мозаикасын күнілгері анықтап қойғанға үқсайды. Муссондар мен

циклондар қозғалысының өзгеруі. аридтік аймақтагы ауа райының

қытымырланып қатая түсуі едоуір мол жердің қүлазып, шөлге

айналуына себепші болады.

Дүние осындай өзгеріске үшырап жатқан жагдайда Қазақстан-

ның әртүрлі аймақтары сол өзгеріс жагдайына турлішс

бсйімделген. Туран мен Каспий еңірі шөлдері аймагының жағдайы

түрақты болган. Каспий теңізінің жағалаулары мен Үстірт

жанында палео-лит пен неолит ерте кезеңдерінің кептеген түрақ-

мекендері сақталған, олар — палеолиттің ерте кезеңінен неолитке

дейін болған үздіксіз өрістеудің куосі. Каспий өңірі мен Үстірттің

палеолитіне кремний шикізаты база болган.

Каспий жағалауъі мен Үстірт тегістігіндегі үзақ ерістеүте пале-

ографиялық жағдайдың (қолайлы ауа райы, аң аулайтын орындар

мен мекен жайлардын) көптігі, шикізаттың шексіз молдыгымен

ауызсудың барлыгы негіз болады. Сақталып қалған түрақтар

топог-рафиясы геологтардың жағатау бедерінің сан рет езгсргені

жайлы деректерін дәйектейді.

Уак шоқылары мен тегіс те кең алқапты жазықтары үйлесіп

жататын Сарыарқа езінің геоморфологиялық жағдайы жағынан ең

түрақты аймақ болған және болып та отыр.

Палеолиттің мундағы ерістеуі ашелдің едәуір кейініректегі

кезеңінен бастатады да, кейініректегі палеолитке дейін үзілмей-ДІ.

Тас ғасыры түрақтары топографиясының ерекшелігіне қараганда,

алғашқы гоминидтердің Сарыарқаның басты су айрығымен жүріп

өткені ықтимал, сөнтіп олар одан әрі барып, Солтүстік Балқаш

өңіріне тарап қоныстанган. Палеографиялық жагдайдың түрақ-

тылыгы, көші-қон жолдарының калыпқа келуі және, шамасы, олар-

дың езгсрмеуі, сол сияқты жануарлардың (ан аулау көзі) тіршілік

ететін жерлері мен қүстар жолының да бір қалпында қалуы, жақсы

шикізат қорының жер бетіне шыгып жатуы жоне тиянақты су

кезінің болуы (бүлақтар, жарқабақ, астындагы шүңсйттер т.б.)

палсолиттің ортүрлі модениетін бойына дарытқан алгашқы үжым-

дардың бір түрақ-мекендсрінде үзақ уақыт тіршілік етуіне

мүмкіндік берген, ал түрақтар өрны мен қозгалыс жолы едоуір

дорежеде сол шикізаттар жер бетіне шыгып жатқан орынга, взендер

жагалауына, терең шүнейттер мен суы түщы бүлақтар басына

жакын болган. Жогарғы плспстөцсн аяқталар кезде ауа райы

сүмдық суытып, қурғақшылық бел алган (Б. Ж. Әубокіровтың

айтуынша) аса қнын жағдай су жүйелерін біржолата бузып кетеді.

Үзак жылдарға созылган тоназып кету жагдайында Сарыарқаның

көптеген аудан-дарында сол аймақты мекеңдейтін жануарлар мен

бір кездс осы өлкеде достурлі тіршілік етіп, кеііін біржолата

кетіп қалган гоминидтердің қалыптасқан байланысы узіледі. Тек

өтпелі зоналарда, Сарыарқаның шет-шетінде, Ертіс өңірінде ғана

өрістсу нс-олитке дейін үзілмейді.

Өтпелі зоиаларга орқашанда айрықша назар аударыдган. Осын-

лай қызқты мтпсчі учаскенің бірі Қаратау қыраты. (Сырдарияөңірі)

жаграфиялық жагдайының бір ерекшелігі,

Төмснгі палеолит кезінде адам тасты жару үшін скінші тасты

пайдаланган — оларды бір-бірінс согатын болган. Мүндай тосілді

жарып түсіру тсхникасы ягни малтатас моденисті деп атап кетксн,

ойткені шикізат рстінде көбінссе өзсн малтатастары қажсткс

асырылған. Кейін іс-әрекетте жақсы нәтиже беретін соққыштар

пайда болады. Олар әдстте сырты қотыр-қожыр.ты, түрі цилиндр

торізді жүмыр болып келеді. Мосслен, X. А. Алпысбаевтың Кара-

тау қыраты маңынан тапқан қүралдары жоғарыда айтылган

тосітмен оңделген. Сол құралдарды жасауға малтатастар

пайдаланылган. Күралды үқсату ксзіндс тастың екі жагын да оңдеу

ниетімен соққылар беріліп отырған, соның нотижссінде тас шеті

ксдірлене жүқарады. Дайындалган қүрал кейін шапқыш ретінде

қолданыла-ды. Каратау қыратының тас қүралдарын зерделі зерттеу

нәтижесі Мовиустың негзгі қағидаларына қайшы келеді, ол

төмснгі палеолитте скі лсжальді аймақ болғаны жөнінде болжам

жасаған еді. Оның біреуіне Үндістан, Оңтүстік және Батыс Еуропа,

Алгы Азия мен Африка жатады, бүларды мексн етушілерге гск қол

шапқыларын пайдалану тән екен. Екінші аймаққа Солтүстік-Батыс

Индия, Жоғарғы Бирма, Қытай, Ява кіреді, олардың индустриясына

скі жақты және бір жакты шагіқыш қүралдарды пайдалану тән.

Оңтүстік Казақстаннан табылган тас құралдар нсгізіндс X. А. Ал-

пысбаев мынадай қорытынды жасайды: «Екі жәнс біржақты

шапқыш қүралдар мсн қол шапқыларының біржерден табылу

фактісі мүлде озгеше азиялық томенгі палеолит модениеті болганы

жонс төменгі неолит доуірінде Азияның айрықша даму жолы

болганы жөніндегі қагидалармен келіспеуге негіз береді». Оңтүстік

Қазақстаннан табылған материалдар Азия мен Африка жерлерінен

табылған еңбек қүралдарымен бірдейлігі жәнс соларға ұқсастығы,

төменгі палеолит модениеті дамуыныи, бірлігі туралы болжам

айтуға мүмкіндік береді, ол мәдениеттерде өзгеріс пен даму бір

жолмен жүрген.
Ашель дәуірінің ескерткіштері Орталық Қазақстаннан табылды. Мүнда қүралдар қара жонс сүрқай жасыл түсті кремниіі жы-нысынан дайындалган. Осындай тұрақтардың бірі Кұдайкол Сарыарқаның теріскей-шыгыс шстіндс орналасқан. Құралдар ара-сынан бифастарды ягни тастың екі жағын да өңдеу арқылы жасалтан қүралды, жануарлар терілерін илсп, агаш өңдеугс қолданылатын қырнауыштарды, сол сияқты толып жатқан домалақ тастарды, тастарды атауга болады, соңғысынан сындыргыштар мсн қалақтар жарылып алы-нып, еңбек қүра.тдары рстінде пайдаланылган. Оргалық Казақстанның басқада ашельдік ескерткіштсрі ішінсн Жезқазған қаласынан 150 шақырым жсрдегі Жаман айбат. Караганды осблысының Жезді уданынан табылтан Обалысай тұрақтарын бөліп айтқан жөн.

Бүгінгі таңда автор 1989 жылгы маусымда тлпкан Қозыбай

атты олжалы жср — Шыгыс Қазақстан облысы тсрриториясындағы

ең ежелгі ескерткіш болып табылады. Бұл тұрақ Қолғұты өзенінің

бойында, Күршім АУДАНЫНЫҢ Қаратоғай ауылына таяу бір бүйірде

алғашқы қауым адамының қолымен жасалған тас бұйымдар,олардың ішінде

шапқыш құрал скі жағы да өңделген қара түсті кремний жынысы

істелген сындырғыштар бар осының бәрі Қозыбай өндірістік

учаскесінің биік сөресінен табылған.

Келесі мустье ксзсңіндс тас өңдеудің өзгс тәсілі пайда болды,

бірақ кей жсрлсрдс малтатас тсхникасы да бұрынғыша тірлік етіп

жатты. Оңтустік және Орталық Қазақстан жсрінде мұндай

ссксрткіштсрдің көп сксні белгілі ол әртүрлі

жарияларымда сипатталған.

Осындай ескерткіштсрдің бірі 1958 жылы Х.А. Алпысбасв тау-

ып ксйін қазақтың агартушы-ғалымы III. III. Уолихлновтың аты-

мсн аталган, көп қатпарлы тұрақ. Тұрақта бсс мәдсни қатпар бар,

олардан тас бұйымдары, оттың орны, ошақтар, әртүрлі жануарлар-

дың —жылқы мен қодастың, ақбөксн мен бұғының сүйсктсрі та-

былды. Оңтүстік Қазақстан облысының Алғабас ауданындагы

Арыс-танды өзенінің он жағалауындағы осынау тұрақ қатпарлары

жердің козіргі бетінен әртүрді терсңдікте көлденең жайгасқан. Бүл

озірше тасбұііымдары мен модени-түрмыстық қалдықтар оу

бастагы куйінде ягни мустье дөуіріндегі адамның тастап кеткен

күйінде сақталып қалган Казақстандагы бірден-бір турақ. Оны

қазудың бір қиындығы мәдени қатпарлар 2,30—7,20 м. дейінгі

терсңдікте жатыр. Алайда бул қиындыққа қарамастан, алгашқы

қауым аңшыларының омір-тіршілігі жайлы жаңа деректер таптық.

Еңбек қүралдарын жасай-тын ісмсрхана орнын қазып аршып

ке>ргсннсн кейін. соның негізінде адамдар бүл түрақты үзақ

замандар бойы, шын моніндс мустье доуірінсн жогары палеолит

дәуірінің аягына дейін уздіксіз мскен еткен дсп қо[>ытынды

жасауга мүмкіндік алдық.. ....