Педагогикалық процестегі мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің мәні

Мұғалімдердің оқушылармен қарым-қатынас жақарым-қатынас жаей творчество. Мысалы, алайық бір сабақтың үстінде балалармен дұрыс қарым-қатынасты шешуге тура келетін қаншама педагогикалық айла-әрекеттер, проблемалар, қақтығыстар қайшылықтар бар. Осының бәрін мұғалім творчестволық шеберлікпен қас-қағымда шешуге тиіс.
Мұғалім мен оқушы арасындағы мәдени қарым-қатынасты жасап, ынтымақтастық орнату. Соның нәтижесінде ғана оқу-тәрбие жұмысында көздеген нәтижеге жетуге болатындығын жаңашыл эксперентатар педагогтардың өздерінің іс-тәжірибелерінде дәлелдеп отыр. Мысалы, олар Ш.А.Амонаш-вили: "Амансыңцарма, балалар!", Е.Н.Ильин: "Қарым-қатынас өнері", В.Ф.Шаталов: "Баршаны да, әркімді де оқыта білейік", С.Н.Лысенкова: "Оқуға жеңіл болғанда", Т.И.Гончарова: "Тарих тағлымы", И.П.Иванов "Коллектившілдерді тәрбиелеу" т.б.
Олардың "ынтымақтастық" қарым-қатынас идеясының мәні бойынша мұғалім әрқашан балаларға жәрдем көрсетуші, оқушының жеке басын құрметтеу рухында ғана балалармен тіл табысып жұмыс істегенде іс нәтижелі болатындығын дәлелдейді.
Педагогикалық қарым-қатынас мынадай функциялар атқарады: Хабар - алмасу функциясы, жеке адамды танып білу функциясы, өзін-өзі танып білу - өзін-өзі реттеу функциясы.
Хабар алмасу функциясы - оқу тәрбие жұмысындағы жағымды мотивтерді тудырады. Рухани материал алмасуды жасайды. Бірлесіп ойлау - ізденуге мүмкіндік жасайды.
Педагогикалық қарым-қатынастың құрылымы Педагогикалық қарым-қатынастың мына төмендегідей құрылымдары болатындығын атап көрсетеміз:
Қарым-қатынасты моделдеу кезеңі,
Қарым-қатынасты ұйымдастыру кезеңі.
Жүзеге асырылған қарым-қатынасты талдау кезеңі.

а) Қарым-к,атынастың бірінші кезеңі - қарым-қатынасты моделдеу
Мұғалім программамен толық танысып, материалды сұрыптап, оқыту үстіндегі білім берумен, тәрбие беру тәсілдерін белгілегеннен кейін, алдағы оқушылармен қарым қатынасты орнату жөнінде мұғалімде ойлар туындайды. Демек, оқушылардың ой-өрісінің дамуына іс-әрекетіне жандануына негіз болатьш қажетті әлеуметтік-психологиялық жағдай жасау жүзеге асырылады. Мұның өзі сабақ жоспарын жасағанда ойластырылып эмоциялық нұсқада, жалпы психологиялық жағдай т.б. көрсетілуі тиіс. Бірте-бірте бұл күрделі процесс өздігінен асырылады.

ә) Қарым-қатынасты үйымдастыру кезеңі
Кластың алғашқы жұмыс істеуге кірісе бастағанда қарым-қатынасты ұйымдастыра білудің маңызы зор, өйткені сабақта оқушылардың танымдық әрекетін меңгеру ең алдымен қарым-қатынасты меңгеру арқылы жүзеге асырылады.
Мәселен оқыту тәсілдерін жүзеге асыру процесінде нақты психологиялық қарым-қатынастық сыр жатыр.
Қарым-қатынаста табысқа жетуге мынадай әдістерді қолданып жүзеге асыруға болады.
Кластағы бастапқы ұйымдастыру кезеңінен жедел нақты іспен жекелей қарым-қатынасқа тікелей ауысу.
Кластағы әлеуметтік-психологиялық бірлікті жедел қолға алу, жекеленген оқушылардың келеңсіз құбылыстарға тиым салып, балалардың бірлескен әрекетін енгізу, класпен тұтастай байланыс орнату.
Коллективті жұмылдыруға ықпал ететін мәселелерді қою және жөн жоба беретін педагогикалық талаптарды ұлғайту.
Ұқыптылық, жинақтылық, белсенділік, жарқын жүзділік сияқты сыртқы коммунинактивтік сипаттарды қамтамасыз ету.
Өзара әрекеттестікті қамтамасыз ететін сөз, оның жазбаша түрі, мимика, микромимиканы қатынасқа енгізу.
Осылардың негізінде оқушылармен өзара түсінісуді, мұғаліммен жалпылама пікір алысуды қалыптастыру керек болады.

б) Қарым қатынасты меңгеру
Қарым-қатынасты меңгеру үшін мұғалім толып жатқан коммуникативтік міндеттерді шешуі керек. Кейбір аландап отырған оқушының өзіне қарай зейінін тартады. Оның өзі бет-әлпетімен жаратпағандық көрсету, тақтаны тықылдату, оқушыны көз бағдарымен өзіне тарту. Қарым-қатынасты меңгерудің екінші жағы - оқушыларды материалға қызықтыра білу, класта бірлескен ізденіс туғызу, жеке оқушының әсерленуін көре білу. Қарым-қатынастын барысында оқу-тәрбие информациясын нақтылаудың, оны педагогикалық процестің өзгермелі жағдайына ыңғайлай білудің, балалардың дербес ерекшеліктерін ескерудің айрықша маңызы бар.
Оқушымен қарым-қатынас орнатқан уақытта оқушының темпераментін біліп, соған лайық қарым-қатынас орнатудың да мәні бар. Мысалы, класта "жақсы" оқитын "нашар" оқитын оқушы болады. Кей уақытта "нашар" оқитын оқушы деп есептейтін оқушымыздың өзі темперамент ерекшелігіне сай сабақты өте баяу, сылбыр баяндайтын болса, кейбір холарик мүғалім мұндай оқушыны толық тындамай сабақ білмейтін "нашар" оқушылар қатарына қоса салуын бір жағынан мұғалімнің, ол оқушының темпераментін білмегендіктен болса, екінші жағынан оқушыны толық тындамай қортындысы үстірт шығаратындығынан деп есептеуге болады.

в) Қарым-қатынасты талдау
Балалармен өткенде жүзеге асырылған қарым-қатынас сипаттарын мұғалім ылғи да еске алып, оқушымен жұмыс үстінде ұйымдастырылған қарым-қатынастың оңтайлы түрімен ыңғайсыз түрлеріне талдау жасап отырудың үлкен маңызы бар.
Оқушылармен қарым-қатынас орнату процесінің тиімді болуы үшін мыналарды жүзеге асыру тиімді болады:
Балалармен ілтипатты сөйлесе білу және бүтіндей класпен қарым-қатынас жасағанда олардың өзара үндестігін іске асыру.
Балалармен қарым-қатынас жасағанда өз бақылауынды дамыта отырып, әңгімелесушілердің жауабын алдын-ала біліп отыру.
Әр оқушының мінез-құлқын, жүріс-тұрысын, сөйлеу ,мәнерін тани білу, сөйтіп қарым-қатынас жасағанда кіммен қандай оқушымен қарым-қатынас жасап отырғанынды талдай білу жөн.
Педагогикалық қарым-қатынасты іс жүзінде ұйымдастыру үшін, тікелей әрекеттің жалпы маңызы бар. Мысалы, мұғалімдерге класс оқушыларының зейінін өзіне аударудың мынадай вариантарын ұсынуға болады: класпен ауызша қарым-қатынас жасау үшін сөйлеу вариантын іске қосу, мұғалімнің оқушыға іштей әсер етіп, зейінін аудару үшін қолданатын варианты - үзіліс жасау, қозғалыс жасау варианты - класс ішінде әрі-бері қозғалып жүре бастау, таблицаны, көрнекті құралды тақта алдына ілу.
Осы аталған факторлардың тұтас қолдануынан аралас вариант туады да, кәсіптік-педагогикалық қарым-қатынасты басқаруда ерекше маңызы болады. Оқушының зейінін аударатын психологиялық қарым-қатынас ықпалы жасалады. Мысалы, мектепке жаңадан келген жас мұғалім географиядан алғашқы сабағын өткізгенде өте абыржушылық жағдайда өткізді. Оқу материалын қанша жетік баяндағанымен кластың әр бұрышында дабырлап сөйлеушілік бірімен-бірі әңгімелесу, құлу, дабырласу сабақтың басынан аяғына дейін тиылмады. Мұғалім материалды қаншама мәнерлеп айтып көрнекті құралды бірте-бірте іске қосканымен класс ішіндегі дабыр-сыбыс басылмады. Мұғалімнің оқушыларды сөз жүзінде тыныштыққа шақыру еш нәтиже бере қоймады. Мұғалім жаңа тақырыпты баяндай отырып, пысықтап сабақты белгілі жоспармен өткіздім дегенмен сабақтың барысына қанағаттанбай ренішпен шықты. Класта тыныштык, орната алмады. Оқушылар жаңа материалды меңгермеген сияқты. Ол сабақтан көңілсіз қайтты. Келесі сабағын берер алдында ол ой үстінде болды. Сабақты барлық мысал, деректерімен айтып бергенімен барлық оқушылар зейінін бірдей озіне тарта алмауының себебін іздеп ойлана түсті.
Сөйтіп, ол мұның себебі оқушылармен дұрыс қарым-қатынас орната алмағандық себебі деген қортындыға келді. Енді оның барлық ойы, қолданатын тәсілі баланың зейінін бірден өзіне тартып, балалармен бірден тіл табыса кету әдіс-тәсілін іздестіреді.
Мұғалім келесі сабақта класқа кірген бетте, тақтаға балаларға география қартасын ілісімен бірден негізгі тақырып бойынша баяндай отырып, балалардың зейінін карта нүктелеріне аударды. Бұл қолданылған карта балаларға таныс емес, мұғалімнің өз қолынан жасалған, ерекше бояюлармен безендірілген карта еді. Сонымен бірге мұгалім картаның екі жағына бірден ауысьш сөйлеу мәнерін, дене қозғалысымен үштастырды. Муның өзі оқушыға дағдыдан тыс оқиға болып көрінеді де балалар бәрі бірде тыныштала қалып зейінін бірден тақтаға картаға аударады. Осыдан кейін мұғалім кла-ста қарым-қатынасты меңгере отырып, оқушыларға матери-алды өте қызғылықты баяндады. Сабақ қортындысы бойын-ша оқушылар материалды меңгергені анықталды, мұғалім мақсатына жетті.

г) Педагогикалық қатынас стилі
Қарым-қатынас стилі дегеніміз - педагог пен оқушылардын, әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері.
Педагогикалық қарым-қатынас түйіндеп айтқанда мұғалімнің әзіндік қол таңбасы.
Педагогикалық қарым-қатынастың мынадай стилдері болатындығын атап айтуға болады.
Бірлескен творчестволық іс-әрекетке әуестенуге байланысты.
Қарым-қатынас, шекаралық (дистанциялық) ыңғайластыққа.
Қорқытып-үркітуге негізделген қарым-қатынас.
Әзіл-калжыңы араласқан қарым-қатынас.
Осы аталған қарым-қатынас стилдерін жеке-жеке атап танитын болсақ:
а) Бірлескен творчестволық іс-әрекетке әуестенуге байланысты қарым-қатынас - педагогикалық процеске қатысушылардың барлығы үшін ең тиімдісі. Өйткені оқушылармен бірлескен шығармашылық ізденіске әуестенушіліктің табысты болуы мұғалімнің коммуникативтік қызметінің негізіне ғана емес, оның тұтастай алғанда педагогикалық қызметіне деген көзқарасына да байланысты. Оның өзі бірлескен оқу-тәрбие қызметінде едәуір табысқа жеткізеді. Бұл стилдің тиімділігін ескере отырып, оның да белгілі бір шегі болатындығын ескеруіміз керек. Ымырашылдық, ағайынгершілікке жібермеу керек.
ә) Шеңбер шекті аралық (дистанциялық) қарым-қатынас оқушының тәрбиеге көнігуі, ықпалға көнуі және педагогтардың жетекші ролінің көрсеткіші ретінде көрінеді. Егер оқушы мұғалімнің жетекшілік ролін сезінсе және оның ақыл-кеңесіне ден қоятын болса, онда педагогпен озара қатынас жүйесінде оның дистанциялық (әлсіретушілік) элементтері шектеледі. Тәжірибеде бұл дистанциялық (шеңбер-шекті) қарым-қатынасты жас мұғалімдер де, тәжірибелі мұғалімдерде қолданады. Жас мұғалімдер бұл қатынасты қолданған уақытта өзін білетін педагог ретінде танытамын деп есептейді де, олар бұл стилді белгілі бір шама оқушыларымен, сондай-ақ педагогтармен тіл табысу құралы ретінде пайдаланады.
Мұғалімде болатын бедел дистанцияны (өзінің мұғалімдік шегін) механикалық жолмен орнату арқылы емес, бірлескен шығармашылық процесс арқылы, яки педагогтың шығармашылық жұмысының мазмұны мен нәтижесі балаларды өзіне баурап алу қабілеті арқылы орнығуы тиіс.
Кейбір кездерде мұндай дистанциялық (шеңбер-шекті) қатынаста өзін көрсетпек болып "Сен білмейсің, оны мен білемін''деген принципіне апарса, мен үлкенмін менің айтқаным дұрыс, мені ғана тындауың керек деген принципке апарса, ол бір жақты ұғым болады және нәтижелі аяқталмайды.
б) Қорқытып-үркітуге негізделген қарым-қатынас. Дистанциялық қарым-қатынасты шығармашылық нәтижесімен жандандырмаса, өзінің "таза түрінде" қорқытып-үркіту түріндегі қарым-қатынасқа ауысады.
Қорқыту арқылы қарым-қатынас орнату көбінесе істі дұрыс үймдастыра алмайтын жас мұғалімдерде кездеседі. Негізінде бұл қатынастың ешқандай пайдасы жоқ. Мұндай қарым-қатынас сабақта күйгелектік, эмоциялық қолайсыздық жағдай туғызады. Балалардың шығармашылық ізденісіне, жұмыс істеу мүмкіндігіне, өзара түсіністікті, педагогикалық қарым-қатынасты татулықты жояды. Творчестволық іс-әрекетте кері кетіреді. Ол мынадай сипатта айтылады: "Сен мені тыңдап отыр!", "Тындамасаң екі қоям!", "Сен тақтаның алдына тұрғызып қоям" т.б.
в) Әзіл-қалжыңы аралас қарым-қатынас.
Бұл қарым-қатынастың да көптеген қолайсыз жағдайлары бар. Мұндай қарым-қатынас түрі жалған беделге ие болуға тырысудан туады. Муның өзі қарым-қатынасты ұйымдастыра білмеу тәсілінен тәжірибесіз мұғалімдерде болады. Балалармен тез тіл табысуды көздегенмен шын мәнінде кәсіпкерлік білгірліктің жетіспей жатқанын байқатады. Әзіл-қалжын, кейде мәнсіз бос сөзге ауысып кетуі жиі кездеседі. Кейде негізгі тақырыптан басқа жаққа ауып кетеді де, оқушы ынта қойып тындамайды.
Педагогикалық-кәсіптік қарым-қатынастар стилін сөз еткенде ең негізгі мәселе қатынастағы мұғалімнің өзіндік стилді түсінуінің мәні зор. Егер өзіндік стилдің мәнін түсінген уақытта ғана әр педагогтың творчестволық дербестігі болатындығын білеміз.
Педагогтың өзіндік дербестігіне сәйкес келетін педагогикалық қарым-қатынас стилі дұрыс табылған жағдайда комплексті міндеттерін шешуге мүмкіндік туады, аудиториямен қарым-катынасы жеңілдетеді, әрі тиімді болады, информация берудің тиімділігі арта түседі, қарым-қатынас кезеңі эмоциялық қолайлы жағдайда өтеді.
Сондықтан да жас мұғалімдердің маңызды міндетгерінін, бірі қарым-қатынастың дербес стилін іздестіру болып табылады.
Қарым-катынастың дербес стилдерін қалыптастыру методикасын мынадай кезендерден тұрады.
Ең әуелі мұғалімдік кәсіпке дайындалып жүрген студенттер өзін-өзі сынау, қарым-қатынас стилдерін зерттеу, бір-біріне мінездеме беру "Мен өзім балалармен қалай қарым-қатынас жасаймын" деген шығарма жазу.
Жеке қарым-қатынас стилі негізінде педагогикалық қарым-қатынас элементгерін меңгеру сияқты жұмыстарды ұйымдастыру керек. ....