Олжас Сүлейменов

Ақын Олжас Сүлейменов туралы эссе.
Ақиқат бәрінен биік.
Менің бір қызық әдетім бар. Кітапты оқығанда соңынан бастаймын. Мен окиға қуаламаймын. Оқиғаның мәніне үңілемін. Оның себебі - мамандығыма байланысты шығар деп ойлаймын.
1957 жылдан білетін Олжасты дос адамдардың бірі ретінде санаймын. Ол да солай ойлайды-ау деп шамалаймын. Арамызда талай рет достық туралы әңгіме шертілген. Соған қарамастан Олжасты дәріптеп, өзге мерейтойлардағыдай мадақ сөздерден қашқан дүрыс қой деп ойлаймын.
Шын мәнінде ол кез-келген мадақ-мақтаудан әлдеқайда жоғары тұрған адам. Қазір мерейтой иелеріне арнап салақұлаш мақалалар жазылады. Бірақ өкінішке орай, оларды ешкім оқымайды. Әй, жарайды, түсінікті ғой дейді. Сондықтан мен Олжас досымды мерейтойымен құттықтай отырып, кітапты соңынан оқитыным сияқты, әңгімені кейінгі жылдардан өрбітсем деймін. Олжастың соңғы үш-төрт жылдың көлеміндегі кейбір қылықтары маған ұнамай, күдіктеніп қалып жүрген жайым бар. Кездескен сайын жақсы амандасып, қылжақтасып, құшақтасып, мәре-сәре болып қаламыз. Мен оған өз ойларымды ашық айтамын. Ол бұған ренжіген емес. Оның ренжіген кезі де болған, бірақ кешіре білген. Бірде Олжас орыстың телеарнасынан сөйлеп, оғаш сөз айтып қалды. "Біз ғасырлар бойы доспыз, бірге келе жатырмыз, сондықтан осы екі елдің арасында шекара болмау керек" деді. Мен оны сабырмен тыңдап отырдым. Оның айтқан вариантын да көрейік, ақыл безбеніне салайық, бәлкім, біліп айтқан шығар деп ойладым. Одан соң ол себепсізден-себепсіз күліп алды да, "егер әлі күнге шейін шекара тартып, әрбір діңгектің түбіне бір - бір қазақтан әскер қоятын болсақ, бүкіл қазақ шекарада тұрады. Сонда Қазақстанда жұмысты кім істейді" деді. Көкірегінен шығатын күлкісі бар ғой Олжастың. Сөйлеп болған соң сол күлкіге салды. Мен онымен сыйлас дос болып жүрсем де пікірін мақұлдап, дүрыс санай алмадым, көңіліме күдік кірді. Анау бір жылдардағы бір жағдай есіме түсті. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары оның осындай тірлігіне қарсы мен "Олжас, саған не болды?" деген мақала жазғанмын. Ол мақала "Қазақ әдебиеті" газетіне басылған.
Тәуелсіздік алған соң Республика сарайында өткен бір жиында Олжас досым сөз сөйлеп, "біздің Ресейден кетуге хақымыз жоқ, одан кете алмаймыз, біз конфедерациялық одақ құрайық" деп ұсыныс жасаған болатын. Оның бұл үсынысын ешкім қолдай қоймады. Олжастың атына әртүрлі сын, өкпе айтылды. Осы сияқты көп жағдайда айтыла бермейтін оқиғаларды мен әдейі еске алып отырмын. Мұның бір себебі бар. Осы жақында ғана менің колыма "Хранители огня" деген кітап түсті. Алматыда шыққан екен. Сонда Олжас туралы Любовь Шашкованың материалы бар. Сол кітапты оқыдым. Ең соңғы мақала Олжас туралы екен. Досыма деген реніш-өкпем жаңбырдан кейінгі аспандай болып тазарып шыға келді. Дереу Любаға қоңырау шалдым. Авторға мен айта алмаған, мазамды кетіріп жүрген ойларды айтқаны үшін рахметімді жаудырдым. "Оны кешірместей болып ренжіп жүр едім. Сен осы материалың арқылы досымды маған қайтарып бергендей болдың" дедім. Әрине, ол таң қалды. Кесіп ештеңе айтпаса да, рахметін айтып жатты.
Олжас мақтауға кенде емес. Оған шындықты айтқан дұрыс. Мен білетін Олжас үшін ақиқат бәрінен биік тұрады.

Кітаптың бірінші беті.

Мен 1956 жылы тамыз айында "Ара"-"Шмель" журналына қызметке келдім. Ол кезде бас редактор Ғабит Мүсірепов, орынбасары Дмитрий Федорович Снегин еді. Бір күні мен отырған кабинетке үлкен басымен Дмитрий Снегин кіріп келді. Менен "Олжас деген ақынды білесің бе?" деп сұрады. "Білмеймін" дедім. "Біле ме деп келіп едім. Сен қатарлы жігіт екен. Өлеңдерін алып келіпті. Маған керемет ұнады. Керемет!" деп басын шайқады. Таң қалып түр. "Оқисың ба?" деді. Оқиық дедім. Өлеңдерін оқыдым, екпінді екен. Снегинге апарып бердім. Маған да ұнады дедім. Мен сөйтіп алғаш рет Олжас деген ақын туралы Дмитрий Снегиннен естіп, білдім.
Кейінірек таныстық. Бірден шүйіркелесіп кеттік десем артықтау болар, екеуміздің де мінезіміздің тұйықтығы болар, бірден емен-жарқын араласып кете алмадық. Мен алғаш кездескенде-ақ оған қызыға қарадым. Өзі бәйтеректей үзын бойлы, өте көркем, мәдениетті жігіт екен. Жалпы көркем жігіттердің бәрі мәдениетті болады деп ойламай-мын. Оларда пенделік қасиет күшті болады ғой. Олжас ондай "ұсақтықты" байқатпады. Дегенмен оның "асаулығы", дүниеге ақындық көзбен қарайтын мінезі маған ұнады.
Кейін ол Мәскеуге оқуға кетті. Біздің алғашқы қарым-қатынасымыз Олжастың Мәскеуде оқып жүрген кезінде басталған еді. Абай атындағы институтта бірге оқыған, бір бөлмеде жатқан Иван Голубев деген досым бар еді. Мәскеуге барғанда сол досымды іздеймін.
Мәскеуге окуға баратындарды іріктейтін комиссия құрылып, мен мүше болған едім. Әйтеуір ебін тауып, сол досымның Мәскеуге оқуға баруына қол ұшын бергем. Ол кезде "Қазақфильм" киностудиясының белгілі қызметкері болып қалған кезім еді.
Мен Мәскеуге жиі барушы едім. Сонда оқып жүрген Қазақстандық жастармен - Бейімбет Майлиннің ұлы Мереке, Азат Сүлеев, Ілияс Жансүгіровтың баласы Болат (Ғабитов болып жүрді), Иван Голубевтермен жақсы араластым. Осылардың ішінде Олжас оқшауланып көзге түсуші еді. Ол соншалық таза, биік болып көрінетін. Мәскеуге окуға барған жастардың кейбірі ішіп кететін, енді бірі саудамен айналысып жүретін. Ал, Олжас олардың бірде-біреуіне ұқсамайтын, соншалық паң, тәкаппар мінезді жігіт еді. Жігіт тегіне тартып туады дейді ғой. Кейін білдім, ол атақты Олжабай батырдың ұрпағы екен. Ол заманда мұндай шындық айтыла бермейтін. Бірде ол әкесінің Талғар атты әскер полкінің комиссары болғанын айтты. Бұрын мұндай әңгімеге бара бермейтін. Енді бірде ол күліп отырып маған: "Екеуміздің туыстығымыз бар, анам Ұлы жүздің қызы" деді. Қалай дегенде де Олжас тақырға шыққан шөп емес. Ол текті әулеттің ұрпағы.
Олжабай батыр ірі тұлға. Батыр бабасының бұл жалғаннан көрмей кеткен қызығын оның ұрпағы Олжас көрді. Олжабай батыр сүймеген сұлуларды Олжас сүйді. Олжабай батыр жәңе алмаған жауды Олжас жеңді, Олжабай батыр айта алмаған сөзді Олжас айтты. Олжастың өзінің шын аты Олжабай болған. Кейін оны Олжас деп кеткен. Сол аты жер жарған қазақ батырының ұрпағы Олжас Сүлейменов әлемге ақын ретінде танылды.

Олжабай батырдың ұрпағы.
Олжаста табиғи ерлік бар. Онымен қоса табиғи өрлік те бар. Ерлік пен өрлік бір ұғым емес. Өрліктен өркөкіректік, тіпті иттік те туады. Ал, ерлік басқа. Олжасқа екінші мінез тән. Ол халқының қадір-касиетін жете түсінген жігіт. Мәскеуде оқып жүргенде одақтас республикалардан келген жастар Олжастың айналасына топтасып, оны ерекше сыйлайтынын жоғарыда айттым ғой. Ол бірінші, екінші курста окып жүргенде-ақ әдебиет институтындағы жастардың лидері болатын. Ол қатардағы кеп студенттің бірі болып өмір сүре алмас еді. Себебі - табиғаты, болмысы мүлде басқа болатын. Жаратушы ол шыр етіп дүниеге келгенде-ақ маңдайына сондай тағдыр жазып қойған.
Ол өр еді. Сол өрлік мінез оны ерлікке бастады. 1961 жылы Юрий Гагарин ғарышқа ұшып, адамзат баласының өмірінде бір таңғажайып оқиға болды. Олжас бірінші болып, бір түннің ішінде ғажайып поэма жазды. Сол шығармасын "Казахстанская правда" газеті басып шығарды. Тынысы кең, құлашын алысқа сермейтін үлкен ақын өмірге осылай келді. Оның сол поэмасы аспаннан үнпарақ болып жауды. Поэма бүкіл әлемге тарады, Олжас бірақ күнде атақтылардың сапына қосылды. Ол небәрі жиырма бес-ақ жаста еді. "Адамға табын, Жер енді" деген әдеби тіркес Юрий Гагарин есімімен бірге қатар айтылып жүрді. Олжас Сүлейменов есімі ғарышқа спутникпен бірге көтерілді.
Бұл поэма туралы қилы-қилы пікір қазір де айтылып жүр. Шығарма туралы әртүрлі пікірлердің болатыны заңдылық. Менің білетінім - Олжас сол шығармасы аркылы абырой асқарына көтерілді. Бірден бүкілодақтық комсомол сыйлығын, кейін Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығын алды. Қазақ әдебиетінің тарихында Олжас Сүлейменовтен басқа "Простор" журналында басылған өлеңдер топтамасы үшін Мемлекеттік сыйлық алған ешкім болған емес. Мұның өзі Олжас досымның биік абыройына, үлкен талантына берілген баға деп ойлаймын.
Ал енді ақындығына келер болсақ, оның ақын, аузы дуалы ақын екенінде ешкімнің дауы жоқ. Кейде біреулер әзілдеп қазақтың ақыны ма, орыстың ақыны ма деп жатады. Орыс тілді қазақ ақыны Олжас жазған өлеңдерді басқа ұлттың өкілі жаза алмас еді.
Олжастың жадымда жатталып қалған айшықты, образды жолдары аз емес. Мысалы, "Кони неслись со скоростью смерти" дейді. Дәл осындай жолдарды, меніңше, тек қазақ ақыны ғана жаза алар еді. Басқа ұлттың ақыны.
Олжас орыс тілді ақын болғанмен, оның елеңдерінен қазақ рухы, қазақ мінезі көрініп түрады. Сондықтан оның шығармашылығына күдікпен қарау әбестік болады.

Өрліктен туған ерлік.

Олжас батырдың ұрпағы. Әкесі Омар да батыр. Ол кісі атты әскер полкінің командирі болып жүргенінде ұсталған, жаланың құрбаны болған. Олжас жастай жетім қалған. Шынығып, ширығып өскен.
Оның бірінші ерлігі - шығармашылығы болса, екіншісі "Невада-Семей" қозғалысының басы-қасында болып, ядролық жарылыстарды тоқтатып, халықты ажал шеңгелінен алып шығуы үшін еткен еңбегі дер едім. Махамбет ақын: "Батыр болмақ ойдан-ды", — дейді. Бір күні екеуміз Бас-почтамттың жанында кездесіп қалдық. Ескі алаңдағы Лениннің ескерткіші тұрған маңайда (казір Мәншүк пен Әлияның ескерткіші тұрған жер) қыдырыстап жүріп сөйлестік. "Семей полигонын жаптыру керек" деді ол. Мен құптадым. "Бір адаммен ақылдасып келдім. Енді "Невада-Семей" қозғалысын құрамын да, іске кірісемін" деді. Кіммен ақылдасканын сұрамадым, ішім сезді. Қыдыр қолдап оның ісі ілгері басып жүре берді. Бүл қозғалыстың мүшелері тіпті көп болды. Митинг өтті. Жазушылар одағының алдына адам сыймай кетті. Бұл біздің еліміз тәуелсіздік ала қоймаған кез еді. Өр мінезді ер болмаса Олжас мұндай тәуекелге бара қоя ма? Сол себепті мен мұны Олжастың ерлігі деп бағалаймын.
Дәл сол кезде қазақ халқының рухы өте қатты көтерілді. Бүкіл халық Олжасты пір тұтты. Оның бұл тірлігіне талай адам, өсіресе, облыстық партия ұжымдарының басшылары таң қалды, түсінбеді. Орталыққа қарап бас шұлғуды білетін шенеуніктер үшін Олжас Сүлейменовтың бүл тірлігі мүлде түсініксіз еді.
Сол күндері Американың елшісінің Олжасты әдейі іздеп келгені менің есімде. Өйткені атом сынагы аймағын жаптыру тек Қазақстан үшін емес, бүкіл әлем үтттін маңызды мәселе болатын.
Президент болып сайланғаннан соң Н.Назарбаев Семей полигонын жабу туралы жарлыққа кол қойды. Бүл төуелсіз Қазақ елі басшысының алғашқы жарлык-тарының бірі болатын. Ажал ошағы, қасірет ошағы осылай жабылған. Осы бір үлкен істің басында тағы да Олжас тұрды.
Олжастың үшінші ерлігі атом бомбасынан да күшті. Жан-жакты толысқан, жеткен, жетілген қазақ зиялысының өрқайсысыньщ көңілінде Кеңес үкіметінің империялык саясатына деген наразылық бар еді. "Қашанғы бодан боламыз, ел болып еңсе көтеретін заман туа ма?" деген ой баршамыздың көңілімізде жүрген болатын. 1986 жылдың желтоқсан оқиғасы ойламаған жерден бастала салмаған. Ол көп жылдар бойы дайындалған жағдай еді. Қазақ қоғамы осы оқиғаға жылдар бойы дайындалды. Ақыры ол бомба болып жарылды. Бүл окиғаны біреулер үйымдастырды деушілер өлі де табылады. Билікке таласқандар үйымдастырған шығар деген пікірді мен де жоққа шығармаймын. Дегенмен халықтың басым бөлігі алаңға әлдебір шенеуніктің мүддесін қорғау үшін шыққан жоқ. Олар кеңестік жүйеге, империялық саясатқа наразылығын осылай білдірді. Билік қазақтың жасымас рухын көрді, тіксінді. Кеңестер одағы бойынша біз бірінші болып жарылдық. Махамбетше айтқанда, "акырып теңдік сұрадық." Егер сол кезде жастар алаңға шықпаса, сіресіп тұрған қоғамды ырғамаса, шайкамаса, 1991 жылы біздің қолымыз тәуелсіздікке жетер ме еді?
Сол кездегі мемлекет басшысы М.Горбачев теледидардан сөйлеген сөзінде: "Баска республикалар бөлінеміз десе қарсы емеспіз. Ал, Қазақстанды жіберуге кақымыз жоқ. Қазақстан мен Ресейдің байланысы мына он саусақ сияқты, оны қалай бөліп алуға болады", — деді. "Әрине, болмайды. Қазақстан бізден кете алмайды. Қазақстанды жібермейміз" деді. "Оның үстіне Қазақстанның бес облысында орыстар тұрады. Бөлінемін десе, сол облыстарды бөліп аламыз" дегенін өз құлағыммен естідім. Таң қалдым. Каби-нетте емес, үйінде отырып сөйледі. Көп ұзамай орнынан түсіп қалды.
Желтоқсан оқиғалары кезінде біз таң атқанша кеңседе отырып жүрдік. Өйткені жастардың барлығы Жазушылар одагына келіп, Олжасты іздеді. Абылай хан даңғылының бойында: "Олжас, Олжас" деп тұрып алды. Олар Олжасты рухани көсемі санады.
Санасы ояу, зердесі зерек жастар - Абайды, Махамбетті, Мүкағалиды, Олжасты оқыған, казақ өдебиетін оқып өскен жастар Жазушылар одағына неге келді? Олжас бастаған қазақ жазушылары зиялы қауымның рухани көшбасшысы еді. Ол сөздің қадірі қашпаған, әдебиет арзандамаған уақыт болатын. Жазушының сөзі алтын, аузы дуалы заман еді. Ол кезде жазушымен, олардың басын біріктірген одақпен бәрі санасатын. Алаңға шығып, теңдік сұрап талабына жете алмаған жас толқын Жазушылар одағын арка сүйер асқар тауым, тірегім деп келді. Ол кезде Олжас Сүлейменов сол одақтың бірінші басшысы болатын.
Өткенде Олжас Отанымыздың ең жоғарғы орденін алғанда менің есіме осыдан жиырма жыл бүрынғы оқиғалар оралды. Әлі есімде, желтоқсанның соңғы күндері республикаға бірінші басшы болып тағайындалған Колбин деген нөкерлерін ертіп, Жазушылар одағына келген. Сонда Жұбан Молдағалиев секілді ағаларымыз қорғалақтамай, қорқақтамай шындықты айткан. Партияның қылышынан қан тамып тұрғанда ондай сөз айту үшін де аса зор азаматтык қасиет, жүрек керек еді. Жазушылар сондай болатын. Ал, менің досым Олжас Сүлейменов әрқашан алдыңғы лекте жүрді. Әлі де сол дәстүрінен жаңылған жоқ. Ол бүрын да өр еді, ер еді.

Өкпе-наз.

Олжас достың ақындығын, өрлігін, ерлігін мойындай отырып, көңілде жүрген өкпе-назды жасырып қалсам жараспас. Любовь Шашкованың мақаласын окып, Олжасты кештім дегенмен, көңілдің терең түкпірінде бір дық қалғанын ішім сезеді.
Олжас жетпіске келгенмен, әлі де жас, ширак. Ол кемеліне келді. Халықтың Олжастан күтері көп. Оның өр кезде айтып қалып жүрген олқы-толқы пікірлерін "сүйер ұлына сүйініп жүретін" халқы кешіреді. Олжас енді ағат айтпаса, сүйінген жұртының назасына қалмаса екен деп тілеймін. Мен де Олжасымды енді қайтып жоғалтып алмасам деймін.
Олжас - қазақтың баласы. Ол жаттың сөзін сөйлеп, сойылын соқса, баскалар не істемейді? Халык мүддесіне қарсы сөз айту Олжас Омарұлындай үлкен азаматтың абыройына түскен дақ. Алда әлі талай өмір бар. Мен Олжастың өз үйірін табарына сенемін. Оның ұлы бабасы Олжабай батырдың аруағынан кешірім сұрайтындығына сенемін. Жаланың құрбаны болып, Сібірдің қай жерінде қалғаны белгісіз Омар Сүлейменовтың аруағынан кешірім сүрайды деп ойлаймын. Бұлай істеу үшін де кемел ақыл, батыр жүрек керек. Акыл мен ерлікті Олжас ешкімнен қарызға сүрамайды. Қүдіреті күшті Алла Тағла Олжас Омарұлынан ештеңесін аямаған, оған бәрін берген. Мұның өзі Алланың біздің ұлтқа деген жомарт пейілінің бір көрінісі деп ойлаймын. ....