Құқық | Құқық социологиясы пәнінің объектісі мен өзіндік ерекшеліктері

Құқық социологиясы пәнінің объектісі мен өзіндік ерекшеліктері.
Құқық социологиясы- өмірімен, әлеуметтік практикамен байланысты құқық жүйесін қарастыратын жалпы сациологиясының бағыты. Құқық социологиясы- мысалы, отбасы социологиясы, білім социологиясы, еңбек социологиясы тағы басқа .
Құқық жүйесі- күрделі әлеуметтік құбылыс, мұнда қоғамдық өмірдің заңдылықтарын нормативтік көрсетеді және бекіттеді.
Дәстүрлі құқық түрде жеке өзіндік құқыққа жеке тұлғалардың мүлделерін қамтамасыз етуге жұмылдырылған салалар жатқызылады, олар азаматтық, банктік, сақтандыру, патентік құқық және т. б.
Көпшілік құқыққа мемлекеттік, әкімшілік және қылмыстық құқықтық жатады.
Қазіргі қоғамның құқықтық жүйесі мынандай негізгі салаларды бекіттіреді.
1.мемлекеттік (конституциялық) құқық - бұл елдің қоғамдық және мемлекеттік негізін белгілейтін құқық саласы, азаматтардың, мемлекет оргондары жүйесінің құқықтық жағдайының негізгі және олардың өкілеттірі.
2.Әкімшілік құқық мемлекеттік органдардың атқарушылық - басқарушылық қызметін жүзеге асыры барысында жинақталатын қоғамдық қатынастарды реттейді.
3.Қаржы құқығы қаржылық қызмет саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді.
4.Жер құқығы адамзат қоғамының өмір сүруінің материалдық негізі болып табылатын жерді, оның қайнауын, суды, ормандарды пайдалану мен қорғау саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді.
5.А заматтық құқық- әр түрлі мүлікті және сонымен сабақтас жеке мүлікті емес қатынас тарды реттейді.
6.Еңбек құқығы- бұл адамның еңбек қызметі барысындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін құқық саласы. Еңбек құқық нормасы, мысалы жұмысқа шартын анықтайды, жұмыс уақыты мен демалыс у ақытын, еңбек шар тының қауіп сіздік ережелерін белгілейді.
7. Отбасы құқығы- неке- отбасы қатынастарын реттейтін құқық саласы. Оның нормалары некеге тұру шар тарын мен тәртібін белгілейді, ерлі- зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін, ата- анасы мен балаларының бір- біріне деген қарым –қатынастарын анықтайды.
8.Азаматтық- іс жүргізу құқығы соттардың азаматтық, е ңбек және отбасы қарауы барысында туындайтын қатынастарды реттейді.
9.Қылмыстық құқық қандай қоғамдық құлықтың қылмыстық болып табылатын және о ның жасалғаны үшін қандай жаза қолданылатының белгілейтін нормалардың ке шенін білдіреді.
10.Қылмыстық- процессуалдық құқық қыл мыстық істер бойынша іс жүргізу т әртібін анықтайды. Осы саланың нормалары алдын ала тексеру тергеу оргондарының, пракуратураның, соттық қызметін және олардың тергеу кезінде, сот талқысы барысында және қылмыстық істерді шешу кезінде азаматтармен өзавра қарым-қатынастарын реттейді.
11.Еңбек түзету құқығы қылмыстық жазалау ж әне еңбек түзету арқылы ықпал етуге байланысты шарттарды орындау кезінде құралатын қатыныһастарды реттейді.
Құқықты қоғам тудырса да, барлық заңдық құбылыстар осы немесе өзге дәрежеде әлеуметтік құбылыс болып табылады.
Заң, сот және әкімшілік шешім бастапқы заңдық т құбылыс ретінде анықталады, өйткені олар құқықты жасайды немесе дұрыстырақ айтқанда олар құқықпен ұқсайды.
Тар мағынада құқық социологиясының мән і әлеуметтік институт ретінде және заң нор малары ретінде әлеуметтік қызмет нормасы ретінде сонымен қатар әлеуметтік психологиялық механизімдер ретінде құқық жүйесі болады.
Заң социологиясының негізгі міндеті құқықтық әлеуметтік әрекет ету заңдылықтарын зертеуден, әлеуметтік субъектілердің микро және макро деңгейлердегі мінез құлқының әлеуметтік қызметі мен бағыттылығын ретейтін құқық нормаларының даму генезисін , құрылымын , динамикасы мен үрдістерін талдаудан тұрады.
Со циологияның мәні мен құқықтанудың мәні тек қана тоғысып қана қоймайды , сонымен бірге ішінара тсәйкес келеді. Сонымен қатар әрқайсысы өзіндік ерекшелікке ие.


Құқықтық ғылымды бірінші кезекте тиісті қоғамдық қатынастардың құқықтық формасы , құқық мазмұны мен оның субъектілерінің міндеттері қызықтырады. Социо логия болса әрқашан осы немесе өзге қоғамдық құбылыстардың әлеуметтік тамырларын /генезисін/, әлеуметтік орнын және әлеуметтік функциясын анықтайды.Егер заңгер отбасы – неке қатынастарын сипаттай отырып басты түрде назарын ерлі – зайыптылардың құқықтық жағдайына , балалар мен ата – аналардың құқықтары мен міндеттеріне аударатын болса , ал социолог бірінші кезекте ,отбасы мүшұелерінің нақты өзара қарым – қатынастарына . олардың бір – біріне деген симпатиясы мен антипатиясына , өзара бағалауларына , бауыр басу сезімдеріне , сүйіспеншілігі мен достығына және осы сезімдердің адамдар мінез – құлқынанда көрінуіне , отбасы ішіндегі экомомикалық байланыстарға және басқа қатынастарына қызығушылық танытады.
Осылайша, заңи ғылым (құқық нормаларымен қа тар) құқықтық қатынастарды зерттейді, ал социология болса адамдардың нақты қо ғамдық қатынастарын зертейді.
Социология ғылымының пайда болуына мұрындық болған О. Конт заңының априорлық ұғымдардан емес тәжірбиеден тууы тиіс деп санайды. Ол өзінің субъективті құқыққа қатынасын былайша түсіндіреді. «Ешкім де әрқашан борышын орындау құқығынан басқа құқық иеленбейді» Объективті құқққа келетін болсақ, ол « азаматтық тәр тіп» деген атпен оның жүйесінде үнемі бірге жүреді.
Жавлпы социология да , сол сияқты оның саласы да осы жағдайда. Құқық социологиясы теңдей жалпы зертелетін құбылысты зертейді, бірақ әрбір сала мұны өз жолымен жасайды. Мысалы некені қарастыратын болсақ, жалпы социология, ең алдымен, демографиалық, құлықтық экономикалық факторлармен шұғылданадаы.Заңи нормалар бұл үшін небәрі отбасы өміріндегі отбасы мүмкін болатын болады. Ал заңи социология осы нормалардан шығады және содан кейін барып олардың өз мазмұнында, құлықтармен, экономикамен және т. б. Қалай қамтамасыз етілген немесе, керсінше деформацияланғаны туралы мәселеге келеді.
Жалпы социология мен құқық социологиясы тәсілдерінің айырмашылықтары француз социологы Ж. Карбоньенің тұжырамдауынша, бұл ақыр соңында құбылыс ты жақсы түсінуге әкеледі. Оқымысты Э. Дюркгейм кеңесін келтіреді. ОЛсоциолктарға құқық нормаларын мұқиат зерттеуді ұсынған болатын.
Э. Дюркгейм қылмыстық құқық социологиясына қомақты үлес қосты. Ол қылмыс дегеніміз қоғамның осындай деп анықтағаны деп санайды. Жазалау, әрине қылмыс керді жазалауды түзетуді немесе оны мүмкін болатын е ліктегіштен қорқытуды мақсат е тіп, бірақ бастысы бұл емес.Жазалаудың нақты мәні неде? Дюркгейм жазаның нақты функцмясы қоғамның қалыиты өмір сүруін және оның санасының тиісті деңгейде болуын қамтамасыз етеді деп тұжырымдайды.. Ол қазіргі қоғам егер сот тәртібін сыйлайтын болса , тұрақтылықты сақтай алады деп есептейді.
Макс Вебердің құқық социологиясының негізгі ережелері оның басты еңбегі «Шаруашылық және қоғам» деген кітабында айтылған. Мұнда М. Вебер құқықтықтың мәнін ашуға талпыныс жасаған. Мұндағы шешуші ұғым ; «құқықтық қызметкер» , яғни қоғамның білгілі бір нормаларды сақтауды қамтамасыз ету және оларды бұзғаны үшін санкциялар қолдан,ылуы үшін шығарған қоғамның мүшесі болып табылатындардың бәрі / басшы , сот , заңгер және т.б./.Оқымысты тарихи даму барысында құқықтық қызметкер ертедегі қоғамдардың иррациолалдық типінен /харизматикалық лидер/ қәзіргі қоғамның рационалдық типіне /заңгер , басқарушы/ ұмтылды. Бұл қорытынды оған «Вебер заңы» деген белгілі ережесін қалыптастыруға мүмкіндік берді . Ол бойынша құқықтық прогрессивтік дамуы оның рационалдануына / мамандануға және бюрократтануға / қарай бағытталуда. Оқымысты 19- ғасырдың соңы 20- ғасырдың басындағы қоғамды зерттей отырып бюрократиялық биліктің ұзақ уақыт сақталатынына , бірақ қайткенмен 20 ғасырда шенеулік диктатурасына күтіп тұрғанына көз жеткізді.
Құқықтық социологиялық ұғымдарын жасауға өз уақытында орыстың социологиялық мектебінің жетекші теориктері; М.М.Ковалевский ,Н.М.Коркунов , С.А.Муромцев, Н.Н.Караев және басқалары талпыныс жасаған. Ресей профессорлары С.А.Соловьев пен Н.М.Капустин қоғамдағы құқықтық қызметінің адамдар өміріне қолайлы жағдай жасауды байланыстырды. Осы идеяны дамыта отырып А.М.Горовцев құқықтық негізінен , олардың таптық жағдайларына қарамастан қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерінің біріктіргіш функциясын дәлелдеді.
Құқық зерттеушісі П.И. Стучкидің теориялық кредосы мынадай ережеде айтылған; «...құқықтың негізгі мәні заңда емес, құқықтық қатынастарды жатыр» Құқық теориясының басқа ресейлік өкілі Е.Б. Пашуканис құқықтың объективті өмір сүруін тұжырымдау үшін оның нормативтік мазмұнын біліп қоюдың жеткіліксіздігін , сонымен бірге осы нормативтік мазмұн өмірде , яғни әлеуметтік қатынастарда жүзеге аса ма жоқ па соны білу керектігін айтады. Осылар жөнінде оқымысты құқықтануды догмаға айналдыруға қарсы шықты , ол мемлекеттік – құқықтық құбылыстарды әлеуметтік – экомомикалық тұрғыдан зерттеу керек , өйткені олар өз сенімдерін ресми идеологияға қарсы қоя білді және кейіннен «халық жауы» деп жарияланды деп есептелді.
Р.Паунд /1870-1964/ американдық социологияның негізін салушы деп сакнады. Ол құқықтық «кітаптар мен кодекстернде көрінетіндей» емес , «әрекетте» , әлеуметтік контексте зерттеу туралы мәселе қойды.
Құқық социологиясының маңызды компонентері социологиялық зерттеу болып табылады, ол құқықтанудың фактологиялық базасын қам тамасыз етеді, оның практикамен баиланысын күшейтеді.
Құқық саласындағы социологиалық зер теулердің мақсаты құқық пен қоғам ның өзінің байланысын, құқықтың әлеуметтік функция ларын және заңи нормалардың барлық деңгейде, әр түрлі таптар деңгейінде, ұжымдар , топтар мен тұлғалар деңгейінде әлеуметтік мінез- құлыққа трансформациялануын анықтау болып табылады.

Құқық социологиясы зертейтін проблемалар тобы.
1. құқықтың әлеуметтік көздері және құқық шаруашылықтың тиімділігі.
2. құқықтық әлеуметтік функциясы және құқық нормалары қызметтінің тиімділігі.
3. әлауметтік топтардың құқықтық санасының жай- күйі, қоғамдық пікірі мен құқық, құқықты білу және заңның мәртебесі.
4. моральдық және заңи нормалардың өзара әрекеті, құқық және құқықтық суммәдениет.
5. құқық саясатының мәселелері, заң органдары қызметтінің социологиясы.
6. құқық тәртібінің жай- күйі және құқық бұзушылықтың әлеуметтік себеп тері, олардың профилактикасы, жазалау мен қоғамдық ықпал жасау мен қоғамдық ықпал жасау шараларының т иімділігі.
Құқық социологиясында пайдаланатын зертеу әдівтері бірнеше кезек те, жалпы социологияда қолданылатын әдістерді. Байқауды, құжаттарды талдауы, интервью, сауалнаманы, сараптамалық сауалнаманы, адамдардың практикалық қызметтіне талдауды, мысалы мәселе бойын ша сот практика сына талдауды, жалпы көпшілік талдауды, қарастырады.
Сонымен қатар құқық социологиясының методологиясы мен әдісі тек Францияда ғана емес, соны мен бірге Еуропа мен Американың көп теген елінде кеңінен қолданылады. Ғасырдың 70 жылдарында Данияда еңбек саласын қалыптастыруға социолог заңгер ит- мари Блэгвадтың жетекшілігімен жүргізіәлген социологиялық зерттеулер елеулі ықпал етті.
П. Винкенің жетекшілігімен белгиядағы қылмыстық заңдарға қатыст ы қоғамдық пікірді социологиялық зер ттеу табысты ұйымдас тырылып жүргізіледі.
Қазақыстанда социология лық тә сілдер заң шығаруда пайдаланады. ҚР Парламентінің Ақпараттық - талдау орталығында социологиялық талдау және болжам жасау бөлімі бар, олд дербес және басқа социологиялық қызмет орталықтар ымен бірге республика басым б ағыттары бойынша социологиялық зертеулер жүргізіледі.
Отандық ғылым - заңгерлер фрофессор, заң ғылымдарының докторы Е. И. Қайыржанов социологиялық әдістерді барынша табысты қолданып жүр, оқу- әдістемелік және ғы лы ми жұмыстарында көп социологиялық көптеген мат ери алда ры бар.
Құқықтың барынша өзекті мәселері бойынша жүйелі түрде қазақстандықтардың қоғамдық пікірі зертеледі. Қазіргі кезде бұл, мысалы, ҚР- ның « Жер туралы» Заңның қабылдануы. Б асты проблема- жер сатып алу- сату объект ісі болама .
АСиП социологтарының Алматыда жүргізген қоғамдық пікір сауалнамасы сұралғандардың жартысынан астамы 56,5 процент- жерге жеке меншік т ің енгізілуіне қар сы, бі рақ сонымен бірге әрбір төр т інші респондент «қостайтынын» көрсетт і.
Осы мәселені талқылау кезінде студен т аудиториясында даулар, пікір таластар тундады. Осы проблема бойынша социологиялық зерттеу жүр гізіп отырып студенттер кімнің пікірінің қоғамдық пікірге жақынырақ келетінін анықтауға, басқаша ай тқанда, осы мәнгілік мәселе бойын ша ақиқатты табудың мүмкін еместігін түсінсе де, шындық негізінен кімнің жағында басымырақ екендігін анықтауға талпыныс жасайды. Сауалнама сұрақтарына «Қайнар» университетінің студентері, қызметкерлері, оқытушылары, зертеу жүргізген студентердің көршілері мен туыстары жауап берді.
Өлім жазасы туралы мәселе қылмыс секілді құбылыспен тікелей б айланыс ты. Қы лмыстылық- адамзат қоғамының емі жоқ кеміс тігі.
Респонденттер елдегі қылмыс деңгейі « өте жоғары» 32 процен т деп жауап дбереді, жау ап берушілердің ждар тысына жуығына дерлігі- «жоғары», ал17,5 проценті кез келген басқа елмен салыстырғанда жоғары емес» деп жауап береді.
Қылмыстың қылмысы- алауыздық жауапкершілік шамасы -әр түрлі. Кәдімгі түсініктегі өлім үкімі туралы түсінік берушілердің жауаптарының нұсқалары мынадай тқұжырымдамада көзделеді. «ең жоғарғы жэаза» бұл жауапты 89,3 процен т таңдап алады, «жазхасыз кісі өлтіру» бұл ойды2,9 процент қана болады. !Жақындарының қайғысы» осы нұсқамен 3,9 просент келісті. Респондентердің 4 проценті лосы жаза туралы өз түсінігін келтірді . Олдардың пікірінің барлығы « өлім жазасы- бұл қылмескердің өз әрекеті үшін төлемі дегенге келіп тоқтады.
Біздің зертелуімізде анықталғандай, сұралғандардың басым көпшілігі қылмысы үшін ең жоғары жазалау шарасы ретінде өлім жазасын сақтауға қолдау көрсетеді, тек 20 проценті оны ғана алып тастау уақыты « пісіп жетіледі деп санайды. Дегенмен осы мәселе бойынша басқа пікірдегі сол 4 проценти те болды, мыскалы кейбіреулер « оны өмір бойы түрмеде отырумен ауыситыруға болады - деп санайды., бұл - дейді олар, « өлім жазасынан да ауыр» деп есептейді; басқалар шектеп қолдануды» ұсынды.
Егер құқықтық статистикаға сенетін болсақ, осы жаза алып тасталған елдерде өлім жазасын алып тастау фактісі қылмыстың өсуіне елеулі ықпал етпеген. Өлім жазасын алып тастау еліміздегі қылмыс деңгейініне қалай әсер етеді деген сұраққа көпшілік бұл оның өсуіне жол ашады деп санайды: 28 проценті мұнымен келіспейді; бірақ сауалнамаға қатысушылардың белгілі бір бөлігі /6- процент/ қылмыстың дейгейі «осы жазаны қалдыруға немесе алып тастауға байланысты аз» деп есептейді , өйткені «оның себебін азаматтардың әлеуметтік және экомомикалық іздеу керек»
Көпшілік респонденттердің жауаптарын іріктеу бұл жерде әңгіменің тек қылмыс дейгейі жайында ғана өрбімегенін көрсетті. Егер сот кісі өлтірушіге өлім жазасын шығарса да , бұл қандай жағдайда болса да құрбандықтың немесе оның отбасының қайғысын өтемейді , мұнда әңгіме әділдік туралы болып отыр. Құрбандықтың жады бағасыз , оның жадын және жақындарының қайғысын құрметтеуден- ақ кісі өлтірушіні жою қажет.
Проблеманы талқылау кезінде жасаған қылмысына өкінетін қылмыскер туралы да , сондай –ақ мемлекеттің Құдай еместігі және оның адам өмірін сақтау керек пе , жоқ па деген мәселені шеше алмайтыны туралы да пікір айтылды. Қазіргі заңнама жүйесінің жетелмегендігі туралы да пікірлер болды , сонымен қатар сот қателік жіберіп , жазықсыз адамдардың жазалануына жол берілгендігі туралы оқиғалар еске алынды...
Сөйтіп , «көзбе – көз» деген халықтық принцип қазіргі таңда өз маңыздылығын жойды , алайда пікір алуандығы байқалады , оның ішінде осы күрделі проблемаға қатысты гуманистік ұстанымды / өркениеттірек/ жақтаушылар қатары кеңеюде
Құқық шығармашылығы қызметінің негізгі әлеуметтік факторлары.Құқық әлеуметтік функциялары.
Құқық социологияның маңызды міндеттерінің бірі құқық шығару қызметінің механизмдегі қоғамдық қатынастарды зерттеу болып табылады.
Құқық шығармашылағы – бұл құқықтық нормаларды жасау процесі. Ол тұжырымдаманың тууынан бастап , оны қабылдап /санкциялап/, қолданысқа енгізуді қамтиды
Құқық шығармашылығы қызметінің әлеуметтік факторлары қатарына саяси – құқықтық фактор жатады. Ол саяси директива , құқықтық ұсыным нысанында әрекет етеді. Осы ұстанымдар мен бағдарлар мемлекеттік басшылық құжаттарында, конс титутциялық және басқа заңдарда болады.
Сондай – ақ ұлттық және ұлтаралық факторлар бөліп көрсетіледі. Ұлттық мемлекеттік – заңнама жүйесін қалыптастырудың объективті алғышарты. Осы ретте ол Қазақстан Республикасының Конститутциясында бекітілген және осыдан барып ол нармативтік актілерді жасау процесінде жоғарыда аталған саяси – құқықтық факторлардың бірден бір құрамдас бөлігі ретінде әрекет етеді. Сонымен бірге құқықтық реттеуді талап ететін проблемалық оқиғалардың туындауына ұлт тіршілігінің мынадай астектілері ; ұлттық және жергілікті ерекшелік , халықтың салты мен дәстүрі әсер етеді. Ұлттық фактор ұлтаралық фактормен өзара әрекет жасайды.
Құқық шығармашылығы процесіне әсер ететін бірқатар факторлардың ішінде экономикалық фактор маңызды роль атқарады. Міне тап осында жалпы ел экономикасының және шаруашылық және әлеуметтік өмірдің жекелеген субъектілері дамуының қажеттілігі мен мүмкіндігі көрінеді. Экономикалық факторлармен қатар экологиялық , географиялық және демографиялық факторларды да ескеру керек.
Экологиялық фактор табиғи байлықтың сақталуының және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану дәрежесінің жай – күйін көрсетеді. Географиялық фактор – жалпы елдің және оның жекелеген аймақтарының географиялық жағдайының ерекшеліктері. Осы факторлардың әрекет етуі жер , су , орман , табиғат қорғау заңдарында айқын байқалады.
Әлеуметтік феномендер қатарына сондай – ақ идеологиялық- психологиялық , сациомәдени факторларда кіреді. Идеологиялық- психологиялық факторда құқықтық актілерді жасаушылар субъектілердің , оның ішінде азаматтардың құқықтық психологияларының және құқықтық идеологиясының ерекшеліктері көрінелді. Социомәдени факторда - халықтың және лауазымды тұлғалардың мәдени және білім деңгейі , олардың құқықтан хабардардығы , бұқаралық ақпарат құралдары қызметінің таралымдығы , дамығандығы және тиімділігі көрінеді. ....