Экономика | Қазақстан Республикасындағы осы кезеңдегі экономика жүйесі және оның ерекшеліктері

Қазақстан республикасындағы осы кезеңдегі экономика жүйесі және оның ерекшеліктері
Республика экономикасы аса күшті дағдарысты жағдайда болып, әрбір күн үсті- үстіне жаңа проблемаларды көлденең тартуда, ал бұл жағдайда экономиканы тұрақтандыру мәселесін баған сайын қиындатып, оның өзі іс- қимыл стртегиясында да, тактикасында даелеулі түзетулер енгізуді қажет етіп отыр. Өндіріс одан әрі құлдырап, ұлттық табыс азайып бара жатқан жағдайларда жұмыс істеуе тура клкді.
Экономиканың қазіргідей жағдайға тап болуының себептері көп, олар жайында саясатшылар да, ғалымдар да жазып та, айтып та жүр. Солардың көбі республиканың ондаған жылдар бойғы «Социалистік» дамуы кезеңінен бері жалғасып келеді. Бірқатар факторлар республика экономикасының бурыңғы одақ экономикасымен барынша байланысты, Ресейдегі экономикалық реформаның бағыттары мен қарқындарына өте тәуелді болуына байланысты.
Сонымен қатар үкіметте экономиканы республикамыздың жағдайларына сійкес түбегейлі реформалау жөніндегі ғылыми негізделген стратегия да, бағдарлама да жоқ болды. Осы кезге дейін шалғай, көбінесе жергілікті мәні бар шешімдер қабылданып, олар жағдайдыжақсартудың орнына көбінесе нашарлататын, оған қоса кешіктірілетін, қабылданған шешімдерді жүзеге асыру ісінде жасқаншақтық байқалатын.
Мемлекет жаңа экономикалық құрылымдар жасау, кәсіпкерлік қызметтің барлық түрлерін кнңінен өрістету бағытында неғұрлым батыл күш-жігер жұмсауға тиіс болды, өйткені, біз көз жеткізгеніміздей, попополияндырылған экономика жағдайында бағаны ырықтандыру күткендегідей нәтижелер бермейді. Бірақ біз бұл мәселеде шабындық көрсетіп, басқалар қалай жасайды екен деп жалтақтаймыз. Негізінде заң актілері бар, олардың орындалуын, басқарудың барлық буындарын тарапынан қолдау көрсетілуін қамтамасыз етілуі қажет.кәсіпкерлікке қызмет көрсететін бүкіл жүйені, яғни рынок инфрақұрылымын жеделдете дамыту керек. Қазіргі ең басты – рыноктың ұсақ субъектілерінің қызметіне серпін беру, мұның өзі іскерлік белсенділіктің күрт артуына себеп болады. Осыған орай, барлық деңгейде кіші бизнеске үйрету орталықтарын құру, соған септігін тигізетін қорлар жасау керек. Рынокқа өту жағдайларында Үкімет алдында тұрған басты проблема- бүкіл дерлік ұлттық байлық мемлекет меншігінде болады. Дамыған елдердің тәжірибесі халықтың белгілі бір бөлігі ғана белсенді меншік иелері- кәсіпкерлікке айналатынын, ал басым көпшілігі компаниялар бірінің акцияларын иеленіп, жалданып жұмыс істетінін көрсетті. Жекешелендіру барысында мемлекеттік бөлу бізге де бәрі бірдей меншік иесі кәсіпкерге айналуына себеп болмайды, рынок қаншама қажет етсе, соншама кәсіпкерлер болады.
Банк және қаржы –несие жүйесінде капитал банктер, инвестициялар және холдинг компаниялары, қор биржалары арқылы өтетін мемлекеттік емес секторды едәір ұлғайту, кәсіпкерлер үшін қарж ресурстарының ашық болуын қамтамасыз ету жолымен, шағын бизнестің қажеттерін ескере, кәсіпкерлік қызметті қаржыландыру мен сақтандыру жүйесін мемлекеттің қатысынсыз қаржыландыру, қалыптастыру іс жүзіндемүмкін емес. Кәсіпкерлік қызметті ақпаратпен қамтамасыз ету жүйесі, заңдардағы өзгерістер туралы, қолда бар тауадар, рыноктың жайы, банк несие саласы, қаржы институттары, бағалы қағаздар рыногы туралы жұртты дер кезінде хабардар ету қажет. Сондықтан, реформалардың қазіргі кезеіәндегі аса маңызды мәселе – меншік қатынастарын өзгерту.бөліп беру жүйесін, соның ішінде оның соңғы тұтқасы – директивалы баға беруді жойып, монополияға қарсы сипаттағы өзгерістерді тек меншік қатынастарын өзгертумен бір мезгілде жүзеге асыруға болатынын көрдік.
Қазіргі бағыт кесек – кесегімен жекешелендіру “номенклатуралық”жекешелендіру үшін барлық жағдайлар жасап отыр. Мұның нәтижесінде қым- қиғаш еңбек рыногы пайда болып, онда жұмыс күшін (жалдамалы жұмысшылар) сатушылар көп болып, оны сатп алушылар (өндіріс құралдарының иелері) тым аз болды. Концепциялық көзқарастарға өзгерістер енгізу, заңдардағы қайшылықтарды жою, осы мәселелермен шұғылданатын ұйымдық құрылымдарды оңтайлы ету қажет. Монополизмге қрасы күрес жүргізудің тиімді жолдарының бірі – шағын бизнесті дамыту. Нарықтық жүйеде оның өзін- өзі бейімдеуі, көптеген шағын кәсіпорындардың тұтынушы қажеттерін барынша тез және тиімді қанағаттандыру үшін өзара күреске түсіп отырғанына негізделген, сондықтан шағын кәсіпорындар жүйесін дамыту мен көбейту қажет етіледі, шағын кәсіпкерлікке мемлекеттің қолдау көрсетуі ерекше маңызды.
Көптеген мешеу елдердің даму процесі ауыл шаруашылығына көңіл бөлместен өнеркәсіпті өркендетудің кең ауқымды жоьаларын жасаудан басталады, оның өзі этно- әлеуметтік психологияға қайшы келіп, айтарлықтай нәтиже бермеді. Орташа дамыған индустриалды елдерден өзінде өнеркәсіпті дамыту саясаты осы замаңғы салалар мен мешеу аграрлық сектор арасында күшті сәйкессіздіктер туғызды. Өнеркәсібі дамыған елдер экономиканы жаңа технологиялар негізінде дамыту ісінде елеулі табыстарға жетті, сондықтан басқалардың бәрі осы жолмен жүруі тиіс деген пікір бар. Кейбір елдер индустриаландырумен әуестенді, ауылшаруашылығына тым аз көңіл бөледі. Оған қоса, тұрақсыздық жағдайында билік құрылымдарына негізгі қауіп қала халқы болып есептеледі, сондықтан капитал қалалардың дамытылуын қамтамасыз ететін жобаларға бөлінеді, алайда селолық аудандарды дамыту басты назарда болуы тиіс.

Үкіметтің, үкіметтік емес ұйымдардың, фермерлер топтарының, село қауымдарының қатысуымен үлгі жобалар әзірлеу қажет. Ол жобаларға ауыл шаруашылығында да селолық шағын индустрианы, денсаулық сақтауды, білім беруді, бүкіл әлеуметтік инфрақұрылымдарды да дамыту мәселелерін енгізуге болар еді. Ондай жобалардың артықшылығы мынада: олар жергілікті кадрларды оқытуға, адамдарды еркін таңдауға, олардың мүдделеріне, белсене қатысуы мен жауапкершілігіне негізделген жаңа даму моделіне көшу үшін қажетті селолық қауымдар үлгісіндегі құрылымдар, фермерлердің қауымдастығы үлгісіндегі құрылымдар құруға мүмкіндік берген болар еді. Жобалардың үлгілік сипаты олардың тең мекендерде қайталап, бірінен соң бірін желісті жұмысқа жұмылдыруға мүмкіндік берер еді. Селолық аудандарды ықшам бағдарламалар көмегімен дамыту, мемлекеттік саясаттың ондай жобаларды көтермелеп, ынталандыруын қажет етеді.
Экономиканы реформалардың нәтижелері көп жағынан алғанда, оны басқару проблемасымен байланысты. Ал енді бұл мәселедегі жағдай бұрынғыдай бетер қиындай түсті, жасалып жатқан нақты қадамдар жоқ. Осыған байланысты басқаруды реформалау концепциясы қажет. Басқару проблемаларын процеске қатысушылардың: партиялардың, кәсіподақтардың, үкіметтік емес ұйымдардың, алуан түрлі бейрәсім топтардың көптігі қиындатып отыр. Басқару ендігі жерде үкімет монополиясы болудан қалды, оның тиімділігі басқсрушы жүйенің шешімдер қабылдау процесінде жаңа қатысушыларды іріктеп қосу қабілетіне барған сайын байланысты болып келеді. Мәселелердің бірі – салалық саясаттарды біріктіретін таңдаулы механизмнің қажеттілігі. Бүгінде көптеген проблемалар көлбеу сипат алып, үкіметтің тік құрылымдары арқылы өтуде. Бұл бұндай проблемаларды бөліктер, секторлар бойынша шешу тенденциясын туғызып отыр. Жалпы саясат нәтижесінде салалық саясаттар жиынтығына айналады да, кешенді, келісілген саясат болып табылмайды және оның мемлекеттік мақсаттарды айқын бідіретін механизмі болмайды. Сонымен, өтпелі кезеіде шоғырландырылуы қажет функцияларды белгілеп, басқару органы функцияны емес, ал функция басқару органын туғызатынын естен шығармау керек. Реформаларды кадрлармен қамтамасыз ету қажет, бұрыңғы кадрларды жаңа әдістерге қайта үйрету қиын, сондықтан барлық деңгейлердегі кадрлар шындап және ұзақ уақыт бойы бейімделу керек.
Кадрларды тынымсыз оқыту жүйесін жасау, және жиі-жиі аттестациалау керек.
Аралас экономика
Аралас экономиканың алғашқы көрінісі – экономика реттеудің мемлекеттің араласуы. Бүл ең алдымен мемлекеттің экономикалық қызметінің күшеюінен көрінеді. Бұған сұранысты ынталандыру, салықты реттеу арқылы инвестицияны ынталандыру, амортизацияны жылдамдату және т.б. шаралар кіреді. Аралас экономикаға тән белгінің бірі- мемлекетпен бизнестің өзара байланысы. Бірақ мұнда басқа да көптеген аралық буындар мен элементтер бар, ол әртүрлі өнеркәсіп, сауда, саяси таптардың мүддесін білдіріп, қоғамдық өндірісті біртұтас өзара байланыстың түрлері мен саяси лоббизм жолымен реттеуге қатысады.
Аралас экономиканың басты белгісі- мемлекеттік меншік. Айталық, жеке сектордың қорынан бәрі келе бермейді, бұл әсіресе темір жол транспортына, атом энергетикасында, космостық техникада игеруде ерекше білінеді.Қазіргі өндірістің бұл саласы тек үлкен көлемде ақша қаржыларын талап етіп қана қоймай, сонымен қатар қоғамның барлық күш жігерін қажет етеді. Олар өз кезегінде шаруашылықтың басқа салаларына айтарлықтай тікелей ықпал жасайды.
Мемлекеттік меншіктің пайда болуы- тауар қатынастарында жаңа лептің, ұжымдық меншіктің түрі олардың негізі болып, басқа түрлерінің пайда болуына әсер етеді. Аралас экономиканың маңызды бір белгісі құндық және жоспарлылық тұтқалар арқылы реттеу. Оларды қолдану басқарудың мемлекеттік және басқа да органдарда жүреді, бұлар кеңістік және консультация немесе зерттеу сипатында болады. өнеркәсіп органдарын сәйкестендіретін мемлекеттік жоспарлау органдары Жапониядағы индустриялды құрылысының кеңесі сияқты стратегиялық жоспарлау принципі негізінде “тұрақтандыру саясатына , салық, ақша және сауда құралдары экономикалық белсенділікті реттеу үшін қолданылуы”.
Жапония аталған шаралардан басқаларын да жүргізеді. Олар: “бүкіл экономика үшін ұзақ мерзімді индустриалдық құрылымды жан-жақты жасайды. Бұл құрылымдар әлем экономикасында әрекет ететін нарықтық күштермен анықталады”. Жапонияның, мысалы, индустриялдық дамуы жоғары және постиндустриалдық жағдайына көшуі анығырақ болған сайын экономикада жоспарлылық та жоғары болады. Әр түрлі мемлекеттік құрылымдарда олар түрлі көріністер табады .
Аралас экономиканыі мәнді бір сипаты- микро-макро деңгейіндегі экономикалық процестерді ұйымдастырудың, басқарудың рөлінің артуы. Ұйымдастыру қатынастары рөлінің артуы тек қана техникалық себептерден емес, алдымен экономикалық процестердің салдарынан болады. Қарастырып отырған аралас экономиканың белгілерінің тағы бір жағы жекешеленген кәсіпорындардың трест, концернге, диверсификацияланған кәсіпорындарға, фирмаларға ауысуы. Олар микро деңгейдегі ұйымдастыру мен басқару қызметін түбірінен өзгертеді. Ірі кәсіпорындардың көлемі, олардың өндірістік тұтынуы, транспорттық және ақпарат мүмкіндіктеріне қарап өкім шығаруы- бәрі баға белгілеуге, сұранысты, ұсынысты бақылауға, нарықтық берекетсіздігін жоюға жағдай жасайды, еркін бәсеке дәуіріне тән қиындықтарды жеңуге көмектеседі.
Аралас экономиканы қазіргі қоғамның индустриалдық даму дәуіріндегі экономикалық жүйе сипаттайды, оған белгілі бір заңдылықтар тән. Ол заңдылықтар тауарлы және ұжымдық өндірістің заңдарына тәуелді. Аралас экоомика шаруашылықты жүргізу жүйесі ретінде пайда болып, тек қана ұжымдық өндірісті дамытып қоймайды, ең алдымен тауарлы қатынастар жүйесін тереңдете түседі. Бұл шеңбердің ұлғаюы тауарлы қатынастардың жер шарындағы көптеген елдерде қамтуынан айқын білінеді. Олар тауар заңдылықтарының дамуынан, оның заңдары әрекетінің күрделенуімен, элементтерінің жаңа түрлерінен көрінеді және олар ұжымдық өндірістің тең заңдылықтары болып табылады.....