Экология | Каспийдің экологиялық ахуалы

Каспийдің экологиялық ахуалы
Каспий теңізі Ресей, Қазақстан, Әзірбайжан, Түркіменстан, Иран мемлекеттерін қосатын әлемдегі ең үлкен көл болып саналады.
Каспий теңізі басқа теңіздерден өзінің бай ресурстарымен, күрделі фауна, флорасымен және бекіре тектес балықтарымен ерекшеленеді.
«Су- атасы, жер - анасы» деген қанатты сөздердің барлық тіршілік дүниесіне қатысы бар сияқты. Жер беті тірішіліктің ұясы, бесігі десек, әрбір тірі организмнің сусыз өсіп-өнуі мүмкін емес. Су болмаса, жерге еккен егін де, ағаш та шықпайды. Алып құрылыстар, қала, селолар сусыз өмір сүре алмайды десек, домна пештері де сусыз шойын мен болат қорыта алмайды. Миллиондаған төрт түлік мал да, жөңкілген дала тағылары да, әлем көгіне самғаған қыран құстар да сусыз өмір сүрмейді.
Каспий теңізі климаттық тұрақтылықты сақтап, Каспий жағалауын ылғалдықпен қамтамасыз етіп тұрады.
Каспий теңізі- жер шарындағы бірден бір тұйық су айдыны. Оның көлемі- 380 мың км². Каспий теңізі солтүстік оңтүстікке дейін 1030 км, батыстан шығысқа дейін 196-435 км аралықты қамтиды. Солтүстік типалық климатты континенталды, ал оңтүстік- батысы субтропикалық климатты қурайды. КасКаспийдің солтүстік жағалауы таяз, көбіне қайраңдардан тұрады.
Каспий теңізі Еуропа және Азия континенттерінің түйіскен жерінде орналасқан. Каспий қайраңы өте ерекше табиғат туындысы әрі енген өсімдіктер мен жануарлар көптен кездеседі. Тұйық су айдыны болғандықтай мұндағы организмдердің басымы эндемиктер. Теңіздің қунды байлықтарының бірі – бекіре тұқымдас балықтар. Олардың 5 түр тіршілік етеді. Бекіре тұқымдастардың дүние жүзілік қорының 70 % осы теңіздің 4 лесіне тиетірін мақтанышпен айтуға болады. Каспий айпаты өзінің табиғат ескерткіштерімен фауна және флорасының көп түрлігімен ерекшеленеді. Мұнда өсімдіктерінің 945, балдырдың 64, фитопланктондардың 414, зоопланктондардың 100 ден аса түрлері тіршілік етеді.
Каспий мен Арал, Балқаш пен Теңіз олар өз алдына бір төбе, қазынасы мол теңіздер мен көлдер.
Қазақ ел болғалы өзінің жері мен суын қадірлеп, өзен-көлдерін көзінің қарашығындай сақтап, қорғай білген.
Біздің ғасырымызда, ғылым мен техника онан әрі дами бастаған дәуірде суды адам керегіне жарату барған сайын ұлғайып келеді. Олай болса, көзге көрінген жер үстінің өзен-көлдері ғана емес, жерасты сулары да кең түрде адам қажетіне жұмсала беретіні анық нәрсе.
Ерте замаңда адамның өмір сүруіне өсімдіктер мен бірге судың тигізген әсері де аз емес. Судың балығы мен аңын, оның өсімдігін қорек ету адамның өмір сүруін жеңілдетті. Кейінірек егін егу, оны суару, мал өсіру судың маңызын онан әрі арттыра түсті. Келе- келе егістік жерге су жеткізу үшін каналдар тартып, арықтар қазу етек ала бастады. Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстігіндегі аудандардағы осы кезге дейін орындарын сақталған каналдармен су жүргізілген суару жүйелері ерте замандарда да халықтың суармалы егіспен шұғылданғанын және оларды суарудың өзіндік техникасы да болғанын көрсетеді.
Каспий теңізі кәсіптік балықтарға да бай. Теңізде балықтың 76 түрі кездеседі. Каспий теңізі жыл құстарының да сүйікті мекені. Теңіз жалғауларында 3-3,5 млн. Құстар қыстап қалса, ал жыл құстарының саны 10-12 млн-ға жетеді.
Каспий теңіздің экологиялық жағдайы соңғы жылдары су деңгейінің көтерілуімен байланысты. Каспий теңізінің бірде көтеріліп, бірде тартылуы жердің табиғи-тарихи эволюциясына бай. Тарихи деректер бойынша 1820-1930 жылдар аралығында Каспий теңізінің су денгейі көтерілген. Оның себептері ауа-райының құбылысымен және антропогендік факторлармен түсіндіруге болады. Еділ Өзені теңізге құятын барлық судың 80 % құрайды. Сондықтан теңіз суының толысуы Еділ өзенімен тығыз байланыста болады. Соңғы жылдары теңізден Қарабұғазкөл шығанағын бірде бөліп, бірде қосу адам баласының Каспий экожүйесіне батыл араласуы еді. Осы әрекеттердің бәрі Каспий теңізінің байырғы қалыптасқан табиғи тепе-теңдігінің бұзған адамның теріс іс әрекеттері ретінде қабылданды. Теңіз суының ырғақты ауытқуы табиғаттың заңдылығын екенін адам баласы кейін түсінді. Мәселе1940-50 жылдардағы теңіз денгейінің төмен түсіуін антропогендік факторларға жатқызады. Оның да себебі бар еді. Өйткені осы жылдары теңізге құятын су мөлшері Еділден 12%-ға, жайықтан 24%-ға, ал Теректен 60% -ға төмендеген. Осы факторларды ескеріп теңіз суы денгейінің азаюын тежеу мақсатымен 1980 жылдары Қарабұғазкөлді теңізден бөлу үшін ұзындығы 100 метр табиғи бөген салынды. Бөген салынған Бұғаздың суы небәрі 3-ақ жылдың ішінде кеуіп кеткен, айналасына теңіз суы аралас шаң-тозаңдар тарады. Әсіресе теңіздің түбіне тұз өндірушілерге қиындық туды. Тұздың сапасы төмендеп кетті. Өйткені Қарабұғазкөл елімізде тұз өндіретін бірден бір ірі Қарабұғаз суы сульфат комбинатымен әлемге әйгілі. 1978 жылдардан бастап теңіз денгейі өздігінен көтеріле бастады. Ғасырдың аяғында оның денгейі 3 метрге жуық көтерілді. Судың көтерілуінен 100 ден астам мұнай бұрғылары, ондағы мұнай қоймалары, 6 мұнай-газ кешені, жүзесе енді. Мекендер коммуникациялық желілер, өнеркәсіп орындары су астында қалды. Барлық ластағыш заттар мол мұнай теңіз суына араласып оның аймағы 300 мың гектарға жетті. Кейінгі жылдары теңіз суының көтерілуінің табиғи процесс екендігі дәлелденді.
Каспий мен Қара теңіз арасын 500 километрдей құрлық бөліп тұрады. Ерте замандарда бұл екеуі бір су болу керек деген де сөз бар. Ал Каспийдің солтүстігі мен шығыс бөлегі Қазақстанға еніп тұрады да, басқа бөлектері өзге республикаларда жатады.
Каспий теңізінің ұзындығы-1200, ал ені 200-560 километрге жетеді. Жалпы көлемі 442 мың шаршы километр, тереңдігі кей жерінде мың метрге таяп қалады. Бұл ірі көлге бірнеше өзендер құяды. Солардың ішіндегі ең ірісі Волга (бұрыңғы Еділ) өзені. Бұл өзеннен балықтың 70-тен аса түрі кездеседі де, оның 40 шамалы түрі ауланады. Еліміздегі барлық бекіре балықтың 70 процентін Каспий береді.
Каспий теңізінің көтерілуі оның мақымдағы мемлекеттерге көптеген проблемалер туғызып отыр, оның бастысы- экологиялық жағдайлар.
Біріншіден, су денгейінің көтерілуі теңіз жағалауындағы табиғи жайылымдардың көлемін тарылтып құстар мен жануарлардың мекенін басып қалады. Суға тосқауыл үшін соғылғай бөгеттер жағалаудың фаунасы мен флорасына зор шығын келтірді. Балықтардың уылдырық шашу аясы мен құстардың ұя салу тығыздығы кеміп, биокөптершіктің азайып кету проблемасын тұғызып отыр.
Екіншіден, теңіз денгейінің көтерілуі судың, ауа мен топырақтың ластануына, одан әрі экологиялық апатқа апарады. Судың мұнай өнімдерінен ластауы 1980 жылдардан бастап күшейе түсті.
Жыл сайын Волга, Терек, Сулак, Кедр, Урал өзендерінен Каспий теңізіне 2,5 тонна ауыр металдар, 142-162 мың тонна мұнай өнімнің қалдықтары ағып келіп теңізді биогенді ластануға ұшаратады.
Баку, Сумгант, Махачкала, Астрахань, Актау, Атырау аумақтарынан теңізге миллиондаған тазартылмаған заттар қосылып отыр. Бұл заттар ртуть, фенол, күкірт және ауыр металдар.
Осы сияқты антропогенді факторлар теңіз экологиясына, биоресурсына, ихтиофаунасына кері әсерін тигізеді.
Су құрамында пестицид ауыр металлдардың көбеюі бекіре сияқты бағалы балықтар, теңіз мысығы, құстардың жөппай ауруларға ұшырап, қырылып қалу фактілерін жиілетті. Соңғы мәліметтер бойынша бекіре балықтарын аулау 40 %-ға азайды.
Үшіншіден, су денгейінің көтерілуі теңіз жағалауындағы мұнай ұнғыларын, мұнай қоймаларын, мұнай өңдейтін өнер кәсіп орындарын балық комбинаттарын, елді мекендерді су басып орасан зор шығын кестіре бастады.
Төртіншіден, мұнай игеру шетелдік инвесторларды тарту Каспий теңізінің экологиясын одан әрі шиеленістіре түсуде. Мұндай өндірумен бірге ауаға шығатын ілеспе газдарының көтерілуі аймақтың ауа ағынында зиянды газдар үлесіп көбейтіп отыр. Теңіз жағалауларының тозуы техногендік процестерді жылдамдатып, аумақтық шөлге ай қалуына себепші болып отыр.
Каспий проблемасы бүгінгі таңда күрделі аймақтық экологиялық проблемаларға айналған Каспий мұнайын игеру жоғары қарқынмен жүргізіліп, ұзақ жылдарға жоспарлануда. Бұл проблемамен тек Қазақстан ғана емес Ресей, Әзірбайжан, Түркіменстан және Иран республикаларына да тән ортаң іс ең бастысы Каспий теңізінің фаунасы мен флорасының әр тірлілігін сақтап қалу. Каспий иеңізі проблемасы біріккен ұлттар ұйымы денгейінде көтерілуде. Соның бірі 1999 жылы Көкшетау қаласында «Каспий теңізінің биокөптүрлігін сақтаудың белсенділігін бағалау» тақырыбында өтке 1-ші аймақтық семинар болды. Мемлекет аралық денгейде өткен кеңестік мақсаты- Каспий жағалауларындағы мемлекеттерімен біріге отырып, Каспий теңізінің экологиялық проблемаларын шешудің ең тиімді жолдарын қарастыру теңіз эко жүйесінде туындап отырған проблемаларды сарілап және баға бере отырып эколгиялық апараттарға жол беруге және оны тез арада шешуге мақсат қойылды. Бұл игі істеп адам баласының дүние жүзілік маңызы бар Каспий сияқты су айдынын сақтап қалу шараларының бастамасы. ....