География | Кандалакаш қорығы

Географиялық орны
Кандалакш қорығы екі табиғи зонада орналасқан: тайгалық және тундралық. Кандалаш шығанағының жағалаулары мен аралдары Евроазиаттық тайгалық облыстың Кольско-Печорскийдің шеткері жерілеріне жатады. Солтүстіктайгалық орман бұл жердің өсімділгінің зоналық типі болып табылады, оның әр түрлі нұсқасы қорықта ұсынылған.
Қорықтың территориясы Циркумполярлы тундралық облысының Коль шеткері жерінде орналасқан Баренцев теңізінің жағалауында орналақан. Ол Коль түбегінің бұталы өсімдік тундрасы мен орман тундрасын біріктіреді. Бұл жердегі теңіз аралдары мен 500 метрлік Жетіаралдық архипелагының жанындағы материктік жағалаудың қысқа сызықтары қорық территориясына жатады.
Кандалаш қорығыны учаскелері ұзақтылығы бойынша бөлініп тасталынған. Солтүстік полярлы шеңбері Лобаниха және Турий мыс кордондарына жақын Великий (Ұлы) көлін қиып өтеді. Қорықтар бойынша Комитетке Кандалаш қорығын бере алдында оның территриясының шекарасы шамалы өзгеріске ұшырады. Қорықтың аралдарының жалпы ауданы 957,5 га жерді құрады. Осы аралдардың литоральдарының жалпы ауданы шамамен 470 га, яғни қорықтың бар ауданы – 1428 га. 1939 жылы қорық құрамына теңіз акваториясы енген жоқ еді, тек қорықтың аралдарының айналасындағы ені 500 метрлік сулы зона бөлінген. Бұл сулы кеңістік қорықта орналасқанымен, оған тиісті жер емес еді. Қорғау зонасының жалпы ауданы 4,5 мың га. Кең бұғаздардағы аралдардың арасында қорғалмайтын кеңістік қалып кеткен, ол жұмысты күрделендіреді. Мұндай жағдай 1977 жылға дейін сақталды.
1951 жылы Кандалаш қорығының құрамына 1938 жылы ұйымдастырылған Харловка өзенінің сағасына таяу Мурман жағалауының
жанындағы Жеті Арал кірді. Соғыс жылдарынан кейін жаңа территориялар мен акватроиялардың есебінен кеңейе берді.
Қазіргі уақытта қорықтың жалпы ауданы 58,1 мың га құрайды, оның 17,5 мың га құрғақ, ал 40,6 мың га теңіз акваториясы мен литоральдар құрайды. Кандалаш қорығының басқармасы Мурман облысының Кандалашка қаласында орналасқан, ал олардың учаскелері бес әкімшілік аудандарда орналасқан. Олар: Кандалаш, Терск, Солтүстіктеңіз, Печенг және Лоух аудандары. Қорықтың шекарасының көбісі теңіздік болғандықтан, олар жергілікті болу үшін арналмаған, ал аншлагтары аралдардың жағалауларында орналасқан, яғни қорықтың ішінде.
1.2 Табиғатының қалыптасу кезеңдері
Солтүстік жағында жазғы уақыттта жылына бір түн болса да, күн горизонтқа жасырынбайды (21-22 маусым) және қысқы уақытта горизонттан көрінбейді (21 немесе 22 желтоқсан). Кандалашкада күн 8-9 күн бойына
батпайды, Жеті аралда полярлы түн шамамен 40 тәулікке, ал Айналық аралда – 55 тәулікке созылады. Полярлы күнде бір күн болса да күн горизонт сызығына жасырынбайды. Кемь-луд аралында бір айға, Кандалашкада – 40 тәулікке, Шығыс Мурманда – 60 күнге, Айналық аралда - 70 тәулікке созылады.
Мурман облысы біркелкі белдеудегі Атлантика- Арктикалық климаттық аймағында орналасқан, оның климаты теңіздік болып табылады. Ішкі Ақ теңіз жылына 5-6 ай қатады, ол материкке әлсіз әсер етеді.
Кандалаш шығанағының орташа температурасы теңізден ары орналасқан аудандарға қарағанда қыста 3-40 жоғары, ал жазда 1-20 төмен. Кольск түбегіндегі мұз қатпайтын Баренцево теңізі су қабаттарының беткі температураларының өте аз мерзімдік өзгерістерімен ерекшеленеді. Және де жағалаулардың климатына қатты әсер етеді. Қыста Мурманда ауа температурасы Кольск түбегінің ішкі бөліктеріне қарағанда 6-80 жоғары, ал жазда 5-60 төмен.
Кандалашкадағы көпжылдық орташа жылдық температурасы 0,20 құрайды. Жергілікті температуралық өзгерістер қорықтың ақтеңіздік учаскелерінде Мурмнға қарағанда жазы жылы, ал қысы суық; Айналық аралдарда оңтүстікте орналасқан Жеті аралға қарағанда жыл бойына жылы болатындығын көрсетеді. Кандалаш шығанағының ең жылы айындағы орташа температура 13-140, Айналық аралдарда 9,50, ал Жеті аралда тағы 0,5-10 төмен. Әлде қайда суық айы – ақпан. Оның орташа температурасы Кандалаш шығанағының әр жерінде әр түрлі – 10 нан - 120 дейін, Жеті аралда – 80, Айналық аралда - 60.

Мурман облысының ерекшелігі ауа райының тұрақсыздығы және бірден өзгеріп кетуі болып табылады.
Кольск түбегінің, әсіресе Мурман жағалауының ауа райына желдер қатты әсерін тигізеді. Бұл жерде желдің орташа жылдық жылдамдығы 2 есе артық, ал толқындық күнщдері Кандалакш шығанағына қарағанда 4 есе артық. Мысалы, Жеті аралда олардың орташа мөлшері 120-130, ал жеке жылдарда 170 асады. Қыста бұл жерде жылдамдығы 30 м/с және одан да көп болатын жел болуы мүмкін. 15-20 жылда бір рет желдің жылдамдығы 38-40 м/с құрай алады.
Қыста желдің ролі қардың орналасуында және оның тығыздалу дәрежесінде үлкен.1 Қыраттары мен жазықтары
Қорықтың ауданының 70% теңіз аквотериясы құрайды. Оның негізгі участкелері Порьи губада, Солтүстік орманшылық суында орналасқан. Қорықтың басқа жерлерінде тек қана 500-метрлік жағалаулық теңіз сызықтары орналасқан. Кандалакш түбегі Ақ теңіздің терең сулы бөлігі болып табылды.
Кандалакш түбегінің геологиялық құрылысы өте күрделілігімен ерекшеленеді. Оның жағалаулары мен аралдары осыдан 3 млрд. жыл бұрын түзілген метаморфизденген ерте бірінші-вулканогенді таулы жыныстар сақталған.
Вулканогенді, тұнбалы және аралас тұнбалы-ыулканогнді жыныстар олардың граниттерімен бірге осыдан 2,8-2,6 млрд.жыл бұрын болған интенсивті орогенез дәуірінде метаморфизмге қатты ұшыраған. Осы кезде қазіргі Кольск түбегінің негізгі бөлігін құрайтын метаморфиялық жыныстар пайда болған. Орогенез зоналарында үлкен қысымтуындады, жер қыртысының температурасы 600-7000, ал терең сынған жер қыртыстарында 9000 дейін жоғарылады. Бұл жағдайларда тау жыныстары пластикалық болып қала берді, бірнеше рет мүжілді, олардың ішкі құрылымы мен минералдық құрамы өзгерді.
2.2 Пайдалы қазбалары
Біріншілік тұнбалық және вулканогенді жыныстар әр түрлі гнейстер мен амфоболиттерге айналды. Нәтижесінде Ақ теңіздің батыс жағалауында солтүстік-батысқа қарай бағытталған кристалды таулы жыныстың массиві түзілді. Негізінен бұл биотитті, гранатбиотитті, кианитті және амфибалды плагио-гнейсті, гранито-гнейсті, андалузитті және тағы да басқа минералды жерлер.
Кейінгі геологиялық дәуірлерде қанша ма рет қайта түзілулер болды. Белсендірілу кезеңіндегі тектоникалық әрекеттер орогенездің бірінші кезеңіндегідей интенсивтілікке жете алмады. Жер қыртысының температурасы мен қысымы айтарлықтай төмен болды, тау жыныстары бұрынғыдай пластикалық емес және сондықтанда аз миналанды, бірақ қабаттар жиі жарылды, ол арқылы лавалар ағылды. Лавалар суығаннан кейінгі түзілген магматикалық жыныстар көп жерлерде өзгеріссіз сақталған. Кандалакш
шығанағының солтүстік жағалауында және аралдар қатарында магматикалық жыныстармен ірі учаскелер соғылған.
Кандалакш шығанағы ауданыдағы соңғы тектоникалық тірілу 500-300 млн.жыл бұрын болған. Осы кезде әр түрлі сілтілік магматикалық жыныстар түзілді, сонымен қатар, аралдарда кездесетін порфиттер мен карбониттер, кейде құрамында магнетит пен флюориті бар жыныстар түзілді.
Ертедегі тұнбалық жыныстардың ірі массивтері Кандалакш шығанағында аз кездеседі. Кейініректе ірі кертпеш түзілді. Ол қазіргі Шығыс Мурманның сызығы болып табылады. Кольск түбегінің қазіргі рельфтерінің түзілуі төртінші мұз қату периодына сәйкес келеді. Кандалакш шығанағының көптеген аралдары «қойдың маңдайына» ұқсас болып келеді.
Кандалакш шығанағының құрамына шамамен 470 әр түрлі өлшемдегі аралдар кіреді: өсімдіксіз кішкентайдан бастап ірі ормандылармен бітеді.

Ф-ОБ-001/035
Бұл жердегі топырақ түзілу негізінен золды типпен жүреді. Жалаң қыраттар мен жырықтарда және етектерінде қиын сипаттағы топырақ дақтары кездеседі. Оларға негізгі материал органикалық қалдықтары бар әр түрлі кристалдық жыныстар болып табылады. Қорық территориясында көлдер мен бұлақтар аз кездееді, және олар үлкен емес. Ең ірі көлдер – Турий мысындағы Серкинск көлі және Великий аралындағы ауданы 33-34 га. Үлкен Кумяжье. Олардың тереңдігі 10 м. Қалған көлдер айтарлықтай кішкентай. Ең көп көлдер Великий аралында кездеседі, олардың саны – 30, бірнеше көлдер Оленьем,
Лойденом, Бережный Власов аралдарында және Ковдский түбегінде кездеседі. Басқа аралдарда олар бір келік немесе тіпті жоқ. Гидрологиялық режимі бойынша оларды үш топқа бөлуге болады:
- терең көлдер (7-10 м)
- тереңдігі 4-7 м. көлдер
- кіші көлдер.
Шығыс Мурманның жағалаулары мен аралдары Кандалакш шығанағынан ең алдымен тундралық өсімдікті сипатымен ерекшеленеді. Жетіаралдық және Гаврил архипелагындағы топырақтар құрғақторфоянды болып табылады.
Кандалакш қорығының көп бөлігінде бастапқы табиғи ландшафтарды өзгертетін антропогендік элементтер аз. Турий мыста 70-ші жылдарға дейін орман кесу шаруашылығы жүргізілді. Бұл жерде 30 га жерге дейін ағаш кесінділерін кездестіруге болады. Геологтар көптеген зерттеу жұмыстарын жүргіземіз деп, жарылыстр ұйымдастырған. Соның нәтижесінде табиғатқа зақым келген.
Теңіз жағалауларынан теңізден тасталынған томарларды көруге болады. Олар он жылдар бойына жиналған, ал кей жерлерде үйінді болып орналасқан. Теңіз жағалауларының барлығында осындай томарлар кездесетіндіктен, теңіз антропогендік бейнеде деуге болады. Қазіргі уақытта қорықтың табиғи биоценозы негізінен қанағаттанарлықтай жағдайда. Орталықтарында ормандар қайта қалпына келуде.
Кері антропогенді әсерлер қорықтың қоршаған ортасының ластануынан көрінеді. Яғни атмосфералық ауа мен теіз суы. Егер ластану процесі тоқтатылмаса, онда эпифиттердің толығымен жоюлуын күтуге болады. Кейінгі уақыттарда өсімдіктердің басқа түрлері де зақымдалуы мүмкін. Кандалакш шығанағының сулы және су жағасындағы табиғатының бұзылуы теңізге мұнай өнімдерін тастаудан болып жатыр. Кейбір теңіз құстары өлуде. 80-ші жылдары 300 ге жуық құстардың денесі табылған, ол әрине барлық түрінен емес. Теңіздің омыртқасыз жануарлары да зиян шегуде. Кандалакш шығанағының суының ластануы қорыққа қауіп төндіреді.
Кольск түбегі мезолит дәуірінде адаммен мұз ерігеннен кейін біздің эрамызға дейінгі 7-8 мыңжылдықтарда құрылған. Қазіргі уақытқа дейін Мурман облысының теңіз жағалауларынан, өзендерден және көлдерден 180-ге жуық әр түрлі археологиялық ескерткіштер табылған. Қорықтың территориясынан тек Шығыс Мурманнан және Жеті аралдан ғана табылған. Олар ерте темір дәуіріне жатады.
Қорықтың табиғи кешендерінің зерттелуі әр түрлі. Кольск түбегінің өсімдіктер әлемін зерттеу XVII ғ басталды. 300 жылдың ішінде бұл жерде көптеген ботаниктер жұмыс жасады. Бірақ аралдық территориялар қорық пайда болғанша қызығушылық туғызбаған. Ленинград университетінің гербариінде 1880 жылы жасалынған Кандалакш шығанағынан алынған жинақтар сақталғандығы белгілі.
Оның басқа территорияларындағы интенсивті флоралық және геоботаникалық жұмыстары 1962-1964 жылдары басталды. Сүт қоректілер аз зерттелінген, өйткені Кандалакш қорығында олар екінші орынға қойылып қорғалады. Тек тышқан тәрізді кеміргіштер әр дайым зерттелінеді.

2.3 Қорықтың өсімдіктер әлемі
Кандалакш қорығының өсімдіктер тізіміне 633 түрлі жоғарғы өсімдіктер жатады немесе Мурман облысының 55% өсімдіктері. Қорықтың учаскелері екі флоралық шеткері жерде жатыр: Солтүстік Европалық және Арктикалық. Аралдарды және Кандалакш шығанағының өсімдіктері тундралық жерлерге қарағанда бай. Кандалакш шығанағы үш флоралық ауданның қиылысында орналасқан: Имандров, Ворзугский және Топозерский. Оған қоса қорықта теңіз жағалауларына тән өсімдіктер көп. Бұл жерде Мурман облысының өсімдіктерінің 46% түрі өседі. Қорықтағы негізгі өсімдік солтүстік тайгалық орман болып табылады. Олар қорықтың 80% жеріндей орынды алып жатыр. Орманда көбінесе кездесетін емен ағашы. Олар әр түрлі топырақта және әр түрлі ылғалдылықта өсе береді. Ағаштардың тамырлары қыратқа терең жайланбайды. Сондықтан да олар жел болған кезде тез тамырымен жұлынып кетеді және тегіс қыраттарда оны ұстап тұра алмайсын. Жырақтарда өскен ағаштар ұзақ өмір сүреді, өйткені екі тастың ортасындағы топырақ ұзақ сақаталды және ылғалды болады. Қыраттардағы емен 5-10 м биік болмайды. Қарағай балшықтың өзінде де өсе береді. Ылғалдылыққа байланысты олардың
ұзындықтары қысқара береді. Қолайсыз жерлерде олардың ұзындығы 1,5-2 м аспайды, тамыры нашар дамыған болып келеді.
Шыршалы ормандар қарағайлы орманға қарағанда 4 есе аз. Олар екі түрлі шыршадан құралған: сібірлік және финдік. Олардың арасындағы айырмашылық әрқашан анық болмайды, олардың белгілері бойынша ауыспалы формаларын көруге болады. Шыршалар қорықтың құнарлы топырақтарында және ылғалды жерлеріндегі учаскелерінде өскен. Бұл жерде топырақ бетінде жасыл мүктерде өседі. Теңіз жағалауына жақындаған сайын мүктер азайып, арам шөптер көбейе


береді. Шыршалы орман қарағайлы орманға қарағанда биік. Ең жоғары ұзындықтағы ағаштың ұзындығы 33,5 м, ал диаметрі -80 см.
Шырша қарағайға қарағанда пластикалық, және ылғалдың жетпеуіне немесе ылғалдың артықшылығына төзе алмайды.
Еменді ормандар әдетте кесінділер бойынша дамиды.Қорықта мұндай жерлер аз кездеседі. Тамырлы біріншілік емендер өзен, бұлақ және уақытша көлшіктердің, сондай-ақ теңіз жағалауларына тән. Олар еменнің бірнеше түрінен құралған.
Соналық ормандар ағаш кескен немесе шырша өртенген жерлерде пайда болады. Қорықта олар бар болғаны 17 га жерді алып жатыр. Сона көбінесе орманның басқа типтерімен аралысып өседі.ъ
Қорықтың ақтеңіздік учаскелерінде балшықты жерлер құрғақ жерлердің 12% құрайды.
Жазықты жағалауларда тегіс жабылған топырақта өсімдік жоқ, тек жарықтарда ғана өскен. Мұндай жерлерге родиола тән. Баренцев теңізінің жағалаулары мен аралдарында флора әр түрлі. Бұл жерде орман зонасында өсетін ағаштардың көп түрі кездеспейді. Шығыс және Батыс Мурманның жағалаулары мен аралдары әр түрлі флоралық және геоботаникалық аудандарға жатады.
Шығыс мурманның флорасының ядросын өсімдіктердің арктикалық және субарктикалық түрлері құрайды. Кандалакш қорығының барлық литоралдарында гүлді өсімдіктермен қатар балдырларда өседі. Ақ теңіздің жасыл балдырлары әр түрлі және ақ және қоңырқай балдырлар секілді байқалмайды. ....