Биология | Дала өсімдіктері

Д А Л А Ө С І М Д І К Т Е Р І
туралы жалпы түсінік

Далалы аймақ 110 га-дан көбірек жерді алып жатыр, яғни Қазақ- стан территориясының 30 %-ға жуығы. Бұл зонаның ерекшелігі рельефінің жазықтығы болып табылады. Мұнда онша биік емес Мұғалжар таулары және Қазақстан аласа тауларының солтүстік бөлігі оқпіауланады. Орманды далалармен салыстырғанда кли-мат континенталдық өсуімен — жылудың көбеюімен, жауын-шашынның азаюымен ерекшеленеді. Далалы аймақтағы жауын-шашынның жыл- дық орташа мөлшері 200-ден 300 мм-ге дейін. Олардың максималдық мөлшері (60-80%) жылдың жылы мезгілінде жауады. Қаңтар айындағы орташа температура —16°-19° С-дің айналасында (абсолюттік минимум 50° С-ге жетеді), орманды далаға қарағанда жазы барынша ыстық және ұзақ, құрғақшылық жиі болып түрады. Шілде айындағы орташа температура + 18-ден +22° С-ге дейін, кейде күндіз + 35-40° С-ге дейін жетеді. Вегетациялық ксзеңінің (өсіп-өну) ұзақтығы 170-180 күнді құрайды.
Қазіргі кездегі (классификация) жіктеу бойынша далалы аймақты үш аймақ астына бөліседі. Топырақтарынын түріне қарай, климатының құрғақтығына және өсімдіктерінің түріне қарай. Кәдімгі топырақты және оңтүстік қара топырақты бірінші аймақ — әр түрлі шөпті-ақселеу, бетегелі далалар; қызғылт-қоңыр және сарғыш топырақты екінші аймақ — бетегелі-ақселеу, қүрғақшылық жерде өсетін әр түрлі шөпті далалар; ақшыл- сары топырақты үшінші аймақ — жусандықау далаларға басым.
Мамандар мұндағы өсімдіктерді жиырма негізгі кезеңге (формация) бөледі.
Шөптесін өсімдіктер арасында одеттегі топ, оның ішіндегі басымдары ақлеу, бетеге, сүлыбас бірлестігі. Ал бүталы топқа, шайқурайжапырақты тобылғы, аласа бадам, қарақан бірлестігі. Ормандар дала аймағының азғана бөлігін алады. Мұнда кәдімгі қарағай, қайың, орманның жекелеген бөлімдеріыде қара қандыағаш.
Қазіргі кезде едәуір өсімдікке бай деген қаулы даланың жағдайы жан ашырлық. Өткен ғасырдың 50-ші жылдарында көп жерлер жыртылған (тың жерлерді игеру кезеңінде). Соңғы онжылдықта игерілген жердің жартысы пайдаланылмаған, арамшөп басып кеткен. Сақталып қалған бөлігінің түрі дамылсыз мал жайылуының өсерінен өзгерген. Дала айма-ғында Наурызым жопе Қорғалжың қорықтары бар, олар Қазақстанның биологиялық алуап түрлілігін сақтауда үлкен рөл атқарады. Төиенде осы аймақта кездесетін едөуір танымал есімдіктердің суреттемесі берілед
КӘДІМГІ ҚАРАҒАЙ
(Карағайлар тұқымдасы)
Қазақстанда кездесетін барлық қарағай тұқымдастарының ішіндегі баршаға таныс және кең тараған ағаш. Қазақстанның ұсақ шоқыларында жоне Алтай тауларында, жазықтағы орманды далада және далада, қүмда және құрғақ топырақта жабайы түрде еседі. Қазақстанның басқа жерлерінде көгалдандыру мақсатында адамдар түратын табиғи мекендерде — құмды және тау беткейлерін әр түрлі табиғи апаттардан (көшуден) сақтау мақсатында өсіріледі.
Топырақты түрақтандыру қасиеті, тамыр жүйесінің құрылым ерекшелігімен түсіндіріледі. Жазықтағы қалың орманда қарағайдың тереңге бойлай кететін кіндік тамыр өзегі жетіледі. Қүмда, тау беткейінде, тереңге кететін кіндік тамырдан өзге жанама тамырлар шығады, олар топырақтың жоғарғы қабатында орналасады. Биік (35 мгедейін) ағаштар, қарағайлар көз тартарлық әдемі болып, биіктей береді. Мұндай биікте түзу діңдерден кемелер үшін қажет заттар кеме желкенінің ағашын жасайды. Оқшаулана жарықта есстін кейбіреулері өзіндік әдемілігімен ерекшеленеді. Олардың қызғылт-қошқыл қабықпен тілімденген мықты діңінің майысуы нсмесс қисаюы таңқаларлық. Жуан діңді айнала орналасқан ашық-жасыл түспен бірге сарғыш түсті жолақ сұрақ кездеседі. Дің зақымданган жағдайда
Мөлдір жас тамшысына ұқсас хош иісті смола ағады.

КӘДІМГІ ЕМЕН
(Шамшоттар тұқымдасы,)
Қазақстандағы туыс түрлерінің жалғыз ғана өкілі, жабайы түрінде тек Батыс Қазақстан облысында ғана кезедеседі. Емен отырғызатын жерлер соңғы жүзжылдықта шұғыл қысқарып кеткен. Осылайша, XIX ғасырдың ортасында емен жабайы түрде (Эрал қаласынан оңтүстікке қарай 200 км жерде жай ғана ағаш-тардың қатарында болған. Қазір тек шектеулі жерлерде: оңтүстік шекарасы қаланың солтүстік шығысында 30км. қашықтықта, яғни, Республиканын солтүстік шекарасына дейінгі аралықта ғана кездеседі Орал және Еділ өзендерінің аңғарларында. Олар беткейдегі жарларда өседі. Кейбір анықтамалар бойынша табиғи еменнің Қазақстандағы алып жатқан жері 830 га-дан аспайды.
Мәдени түрі кеңінен таралғандықтан Қазақстак түрғындарына әсіресе, оңтүстік олке түрғындарына жақсы таныс. Емен - біздің еліміздегі ең мықты агаш болып есептеледі. Биіктігі 40 метрге жетеді, кэрі емендердің діңдерінің жуандыгы бірнеше метрге жетеді. Тамыр жүйесі мықты өзекті тамыры 5 м-ге дейін тереңдсп жуан діңнің жетілуіне жағдай жасайды. Жас өркендердің қабығы тегіс, жылтыр, сүр, үлкен емендердің қабығы майлы қызғыштанып жарылып тұрады, қара-қоңыр түсті. Жапырағының пішіні өте әдемі — ұзын тақтасының үстіңгі беті қою-жасыл, ас-тыңғы жағы ақшыл-жасыл, жылтыр, жиектері терең ойықталған, мұндай жапырақ тақтасының пішіні қалың қабыққа, жапырақтың көп мөлшерде түсуін камтамасыз етеді.
Пайдасы жағынан. қарағанда едәуір бағалысы еменннің сүрегі — мықты, қатты, әдемі суретті. Борінен бүрын оны кеме жасауда қол-данады, сондай-ақ жиһаз, паркет төсеніштер, арнайы ыдыстар (бөшкелер) жасауда қолдана-ды. Бұл ағаштың қабығы пайдалы. Ерте кезден бері тері өңдеуде қолданылады. Осыдан келіп процесстің атауы шығады (дублеиие). Бояғыш заттар алу үшін жас қабық, жапырақ, кесілген ағаштардың оңделген кездегі қалдықтары (үгінділері, бүтақтар, қиындылар және т.б.) қолданылады. "Жаңғақты" жапырақ (насеком-дардың зақымдауларынан. Болнан шар тәрізді өскіндер) — жібек түсті; жүнді бояйтын бояу көзі. Еменнің қабығы біраз уақыттан бері заласыздандыратын дәрілік зат рстінде, қабы-нуға қарсы (тістің қызыл еті, асқазан және шек) пайдаланылады. Ерте кезде жатығадығы адамдарға азық болған. Қазір кейбір жағдайда олар кофенің азақстандағы нағыз далағы төн бұта. Оңтүстік-батыс және оңтүстік шөлейт аудандардан ба-сқа республиканың барлық терртифриясына дерлік кеңінен тараған. Тау беткейлерінде кейде көбірек мөлшерде кездеседі және шілік құрады. Онша биік емес (1,5 м-ге дейін) бұта - ұсақ, шатыса орналасқан бұталарымен, тегіс қоңыр немесе қызғылт түсті қабығымен ерекшелекеді. Тобылғының сүрегі! өте мық-ты және қатты. Қазақстанның барлық жерінде оны жақсы біледі. Одан қамшыға сап жасайды. Жапырақтары үсақ, херілген (қайқиған), үшы дөңгеленген. Олардаң пішіні шайқурайға үқсас, осыдан түрдің атауы келіп' шығады. Гүлдері үсақ, ақ түсті, диаметрі 0,5 см-ге жуық, құрылысы раушангүлдерге тән. Олар қою қалқан тәрізді
ШАИҚУРАЙ ТОБЫЛҒЫ
(раушангүлділер тұқымдасы,)
Қазақстандағы нағыз далаға тән бұта. Ол гүлшоғырына жиналған, қысқа гүл табанына орналасқан. Бұл түр сәуір-мамыр айларында гүлдейді, жәндіктердің көмегімен тозаңданады. Жемісі (үсақ жапырақшалар қүрамасы) маусым-шілдеде пісіп жетіледі.
Тобылғы шаруашылықта топырақты түрақтандыруда, сәндік мақсатта және омарталықта маңызды. Қабығы, жапырағы және гүлдері халықтық медицинада аяқ-қол ауруына, тері жэне басқа ауруларға қарсы ем ретінде пайдаланылады.

Қазақстанның кейбір жерлерінде үйде немесе хиіз үйде тобылғының бұтағын іліп қояды (тіл-көзден қорғау үшін).

КӨКШІЛ ЖУА
(Лалагүлдер тұқымдасы)
Казақстанда кездесетік 112 түрдің ішіндегі ең көп тарағаны. Қазақстанның солтүстік, батыс аудандары, Каспий жоне Арал теңізі маңы шөлдерінен басқа, далалы аймақтарда және шөлейттерде, жазықтарда, тауларда кездеседі. Кейде гүлдеу кезеңінде актарлықтай көптігімен оқшауланып көрінеді, маусым-шілдеде жекс ашық-көк түсімен ерекшеленеді. Осы туыстың басқа өкілдеріндей бүл өсімдікте көп жылдық, онша үлкен емес, бір ғана пиязшықты сүр терілі қабыршақпен қапталған. Сабағы 50 см-ге дейін биік, 2-3 тен жартылай цилиндр тәрізді жапырақтары бар. Гүлдері үсақ, қоңырау торізді 6 гүлсерігі жапырақшасымен, 6 аталық және үш ұяшықты дәнекер ұзарыңқы гүл серігінен озыңқы брлып тұрады. Гүлдері ұзын гүл «басына орналасқан жоне қою шар тәрізді немесе жарты ұқсас гүлшоғыры шатыр пішінді. Гүлдері сірке Оларді, аралар мен бал аралары тозаңдандырады.. Согідай-ақ жапырағы мен сабағы-ның ащы дәміне қара>:астап жеуге жарамды. Табиғи ме-кен ортасында көкшіл уісуа омарташылық. Мәдени түрде (1876 жыл Лстор байқаудан өткізілген) сәндік мақсатта өсірілед
МАЙ ІНЖУГҮЛІ
(Лалагүлдер тұқымдасьіу)
Тамырсабақтарының қатысуымен көбейеді. Тамырсабақ жүйесі күрделі, өрмелегіш, бұтақтанған, көлбеу орналасқан біреулері қысқа (1,2 см ғана), тіке оркаласқа, Олардан жыл сайын жаңа жер беті өседі; қүралады — вегетативті және гексрг.тпг/г Генеративті өскіндердің сабагы (30 сгл дсйін. биікте) өдетте екі үлбіреген кең қамдауырі;./ тәрізді жаиырақты және бір бүйірлі шакіақт. аппақ гүлді — жағымды хош иісті. Гүлдер: жартылай тиіс, тәрізді — қоңырау піишіді, алты қай- ырылған тісшелерімен, ұзын гүлтабсіяыіідаҒі гүл шоғырына орналасқан.
Інжугүл көктемнің ортасында, тамырдамырда түлдейді. Жемісі қызғылт-сары не тіку. Тәрізді жендек. Әрқайсысында екі-үш тұкымнан, жаздың соңында пісе
ШРЕНІК ҚЫЗҒАЛДАҒЫ
(Лалагүлдер тұқымдасы)
Казақстанның далалы, шөлді )л.оне шөлейтті кеңістігіне төн түр. Каспий маңынан бастап Алатау аласа тауларында және Рес-публиканың ең солтүстік шехарасынан бастап, Балхаш көліне дейінгі аралықта кездеседі. Сүт тартымды, көктемде (сәуір-мамыр) гүллейтін өсімдік. Барынша үлхс^ пиязшығы қара қошқыл қүрғақ қабыршзқпен қапталған және тегіс жалаңаш сабағының биігсгігі 40 см. Жапырағы (жиірек олар үшеу) созыңқы, бас жағына жакын кішірейеді, гүлден қысқа. Гүлі тостаған тәрізді-тастта пішінді, биіктігі 7 см-ге дейін, жағымды, жеңіл хош иісті. Түсі өр түрлі — ақ, сары, күлгін, қызыіл, ақшыл-көгілдір тіпті сиякөк. Гүлдің ортасы сары немесе қара ноқатты. Аталық жіпшелері және тозаңдары сары не кара. Қызғалдақ сәуір-мамыр айларында гүлдейді. Жемісі үлкен ұшқырлы, қауашақтары
Шренк .Қызғалдағы не одан көбірек жақсы жетілген түк казда, Қырымда жоне солтүстік Иран бақшада өсірілетін қызғалдақтардыр Голландиялық сұрыптаушылардың жоғарғы сорттары шығарылды. Бұл қызғалдақ жоқ, XVI ғасырдың ортас Клузиус сол жерге (Голландия) Ал қызғалдағын өсірген. Европалықтар мен пиязшь,елші Ожир де Сулейманның С стрияға салып у Конрад Гесснег сап, алып келгені белгілі.
Біз қала көшелерді, тұндырарлык әсем еорттарының бізді аламыз. Шындығы ол кезде атамаған. Бұл тарихи Анна Паворд тор бақтарына алдырылып (казіргі өәктем хабаршысы тар далаларды жоқ .





КАРЕЛИН РИНОПЕТАЛЮМ
(Лалагүлдер тұқымдасы)
Шөлейтті дала және т шөлдерге қоса оңтүстік тау өсімдіктерне тән ерте гүлдейтін өсімдік. Құрғақ құмды топырақты Қазақстанның солтүстік облысынан баскг барлық облыс-тарында кездеседі. Бүл көпжылдыққ шөптесін өсімдіктің биіктігі 15 см дсйіч. сылғылт сабақ-ты, ақ щар тәрізді, пиязшықты. Әменгі екі жапырағы созыңқы, қарама-карсы орналасқан деуге де болады. Жоғарғыларыз орналасады, жіңішкелеу, қосарланған улжапыраққа ауысады. Түлдердің орташа қоса (биіктігі 1,5 см-ге дейін) үлкен қоңырау бас жағында шашақ тәрізді гүл шоғырын құрайды Гүлдерінің түсі бозгылт күлгінге дейін, әрбір гүл жапырақша-сының түбінде шірнелік шұңқыр,; болады. Ри-нопиталюм өте ерте гүлдсг// — наурыздың аяғынан м.амырдың басына ". Жемісі дөңгелек, қырлы. Қауашақтары 2 см дейін. Гүлию-ғырының тек төменгі бөлігінедді, бас жағындағы гулдері дара жыныстық гүлдер. Бұл түр омарташылық қасисық бал ара-ларының азығы ретінде қызы^ушітлық тудыра-ды, сондай-ақ сәндік үшін құрғақ аудандарда өсіруге қиындық келтірмейтін өс

АРАЛАС ҚҰРТҚАШАШ
(Кұрқашаштар тұқымдасы)
Қазқстанның солтүстік шығыс айында (Батыс Қазақстан, Жезқазған, Қостанай облысы) кездеседі. Ол астық-тұқмдасы ретінде жерлерде, жуандығы млада, ұсақ тасты және
сортаң өседі. Жуан бүтақтанған тамырынан (1 — 1,5 см-ге дейін) ерекше. Жыл өткен сайын жеке құртқан тамырсабағы қаулай өсіп, үл.с х ; колденеңінен 70 см-ге дейін) үйме құрамдық тамырсабақтың ор-таңғы бс.і1 . і^-шілігін жоядыжоне иірім ортасындс. Көздердің тығыз сақинасымен қоршалған ара (жылтыр) дақ пайда болады. Всивті және генеративті сабактың толық жағындағы жапырақ таспа тәрізді. _ . см-ге жуық, ұзындығы сабағымен 10 — 15 см-ден аспайды, гүлдері үлкен (көлденеңі 7 см-дің айналасы) ұзын түтікті.
Құртқашаштың бүл түрі мәдени көтеген елдерге таиымал. Мысалы Батыс Европада оны 1588 жылы өсіреді. Әсіресе, тамыр сабақ-тарыны; бөлігі ретінде және тұқымым?; кетіндігі жоғары ба-ғаланадъі. Аласа құртқашаш баска түрлермен және мәдени тармен ж^тлдам тұқымдасады. Ол сорттіірдьің, туыстасы табылпды. Қыск.а сабақты, қүртқа мына бүл түрдің жол бөлігі және тамырсабағында күрделі заттар қүралады, олардың қатты улы заттар да бар. Бұл олар малдың кейбір түрлеріне осер етеді. . ,салы: шошқалар үшін өсімдік улы, қойлар үшін жақсы азық бөлігі есептелінеді. ....