Психология | Әлеуметтану психология

Жеке тұлғаның қалыптасуының факторлары туралы идеялар келесі дәуірлердің прогрессивті философиялық және психологиялық-педагогикалық пікірлерінде өз жалғасын тапқан (Э.Роттердамский, Я.А. Комнеский, К.А. Гельвеций, Д.Дидро, А.Дистерверг, К.Д.Ушинский, В.Г.Белинский, Н.А.Макаренко, Н.Крупская, Л.С.Выготский, В.В.Давыдов т.б.)
Жеке тұлға - бұл интегративті жүйе, әлдебір ыдырамайтын тұтастық. Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері – оның саналылығы, жауапкершілігі, бостандығы, қадір-қасиеті, даярлығы. Жеке тұлғаның маңыздылығы оның қасиеттері мен іс-әрекеттерінде қоғамдық прогрестің тенденцияларының, әлеуметтік белгілер мен қасиеттердің айқын және спецификалық көрініс табуы арқылы, оның іс-әрекеттеріндегі шығармашылық қасиеттің деңгейі арқылы анықталады.
Философия ілімінде жеке адамның өзіндік сапалық ерекшелігіне берілген жалпы анықтама жеке адамның тәрбиесі мен дамуы, қалыптасуы мәселесін қарастыруды негізге алады.
Жеке адамның дамуы өте күрделі мәселе болып табылады да белгілі бір заңдылыққа негізделетін процесс. Бұл процесс көптеген себептермен және заңдылықтармен байланысты. К.Маркстің түсіндіруінше «Жеке адам» дегеніміз-қоғамдық дамудың нәтижесі, белгілі қоғамдық қатынастардың жемісі. Жеке адамның дамуы үнемі жетіліп отыратын заңды процесс болғандықтан, оның әрбір саласы белгілі жағдайларға, іс-әрекетке, айналаны қоршаған өмірге, адамдармен қарым-қатынасқа тікелей байланысты болады.
Адамның дамуы заңды процесс, ол:
а/ іс әрекет қызметінде;
ә/ санасы, сыртқы дүниені және оны түсініп қабылдауы, білуі;
б/ қоршаған ортамен және адамдармен қатнас жасау іс-әрекетінде іске асады;
Адам туғаннан бастап ер жету кезеңіне дейін негізінен тәрбие арқылы өзгерістерге ұшырайды, себебі тәрбиеші балалар мен жастардың көзқарасына, іс-әрекеттеріне, әдеттеріне мақсатты түрде ықпал етеді.
Сонымен, тәрбие мен дамудың қорытындысы ретінде әллеуметтік объектілер: адамның жетілуі, оның өмір жолының өзгеруі, адамның қалыптасуы, даму процесі алынады. Адамның дамып жетілуі жөнінде көптеген жорамалдар мен теориялар бар.
Педагогика ғылым болып қалыптасқанға дейін бір-біріне қарма-қарсы екі бағыт болған.
Соның біріншісі, адамның дамуы алдын ала табиғаттан тумысынан белгіленуі байланысты дейді. Платон, Аристотель өздерінің философиялық трактаттарында табиғат адамдардың белгілі типтерін құрады, олардың қоғамдағы орнын, дәрежесінде белгілейді. Берірек, XVI ғасырда философиядағы ерекше бағыт-реформизм шығып, бұл бағыт XVIII ғасырда үстем болған.
Бұл бағыт адамның барлық қасиеттері ұрық кезінде пайда болады деп көрсетеді, ал енді адамның дамуы-сол адамның ұрықтану кезеңіндегі қасиеттерін сан жағынан ғана жетілдіру, көбейту болып есептеледі деген. Кейін бұл бағыт адамның қасиеттері мен ерекшеліктері дамуын ұғымдармен ұштастырады. Әрине, бұл бағыттар адамның биологиялық дамуына сүйене отырып негізделінген.
Классикалық түрдегі екінші бағытты ағылшын философы Джон Локк /XVII ғасыр/ пен француз ғалымы /Д. Дидро/ XVIII ғасыр / негіздеді. Олар қоғамдағы адам дамуының шешуші факторы, күші-орта /қоршау/, анығырақ алғанда, адамдардың өмір жағдайы және тәрбие деп дәлелдеді.
Джон Локктың таратқан нақыл сөзі-дүниеге келген нәрестенің жаны /сезім-пікірлері/ ақ тақта сияқты таза, тек өмір жағдайлары мен тәрбие ғана адам қасиеттерінің көзі, бұлағы. Француз философтары көрсеткендей адам-жағдайлар мен тәрбиенің ғана жемісі деді.
Философтардың өздері де орта мен тәрбиені адам табиғатына бағыттай отырып, қоғам мен адамды қайткенде қайта тәрбиелеуге және өзгертуге болатындығын түсініп, оны жан-жақты дәлелдей алмады.
Кейбір дәуірінде педагогикада көптеген бағыттар орын алды. Әрбір педагогикалық бағыт өз идеяларын бірден-бір ғылыми деп жариялады. Солардың бірі–бихевиоризм (ағылшын тілінде мінез-құлық деген мағынаны білдіреді.)
Бихевиоризм бағытының ірі өкілі американ психологі Э.Торндайктың дәлелдеуінше нәресте геналардың батареясы сияқты, «геналар жиынтығы» өзгермейді, олар баланың дене қасиеттерін ғана белгілеп қоймай, оның ақыл-ой ерекшеліктерін де бағыттайды деп тұжырымдаған.
Америкада XIX ғасырдың тоқсаныншы жылдарынан бастап кең тараған ағымдардың қатарына-прагматизм /грекше-әрекет, тәжірибе деген мағынаны білдіреді/ жатады. Оның негізгі идеяларын дәлелдеген белгілі философ-педагог Джон Дьюи /1859-1952/ болды. Ол баланың дамуы жөніндегі теорияны туғаннан пайда болатын инстинктер мен қабілеттіліктер арқылы негіздейді де, тәрбиені соларға тәуелді етеді. Дьюи баланың жетілуі оның өзі өмір сүріп отырған қоғамға икемделуі деп қалады. Мұндай тәрбиенің негізгі мақсаты-тек жеке адам қамын ғана ойлау болып табылады.
Экзистенциализм (лат. сөзі-тіршілік, күн-көру философиясы деген мағынаны білдіреді) батыстағы ең көп тараған ағымдардың бірі. Экзистенциалистердің М. Хейдеггер, К.Эсперс, Г.Марсель т.б. көзқарастары айқын түрде педагогика ғылымына, оның мақсаттары мен мүмкіншіліктеріне сенбестік бағытында болып отыр.
Экзистенциализм педагогикалық концепциясының ерекшелігі–адамның қалыптасуындағы тәрбие мен білімнің мәнін жоққа шығару. Экзистенциалистердің дәлелінше, адам бір мақсатқа бағытталған тәрбиенің, тәжірибе мен білімдердің нәтижесінде, дағдыларды, адам үнемі өзі жүргізетін «таңдаулардың» үстінде, ешбір басшылықсыз қалыптасады. Адамның негізгі сапалары мен қасиеттері сол адамда өздігінше пайда болады, сондықтан оған басқа жақтан араласу зиян тигізуі мүмкін.
Экзистенциалистер осыған байланысты адамның өзін-өзі тәрбиелеуін нәтижелі деп есептеді. Сөйтіп, өздігінше тәрбиеленуді отбасының, мектептің, әлеуметтік ортаның тәрбиелік ықпалына қарсы қойды.
Неотомизм–діни сипаттағы объективтік ағымның бір саласы. Неотомистер материализмге, атеизмге және басқа прогресшіл саяси-әлеуметтік идеяларға қарсы күресу мақсатын ұстайды. Олар: Ж.Маритен /АҚШ/, М.Казотти, М.Стефанини /Италия/ баланың дамуын дін мен мистикаға апарып тірейді. Олар адам табиғат арқылы жаралған, сондықтан ол уақытша өзгерісте болады, ал енді адам жаны өшпейді, жойылмайды деп есептей отырып, оның дамуы тәрбиенің әсерімен болатынын дәлелдейді.
Сонымен, даму жөніндегі әртүрлі бағыттар болғанымен, олардың барлығы да даму факторларын толық анықтай алмады және даму факторларының бір-бірімен өзара байланыстарында түсіндіре алмады. Олар осының нәтижесінде адамның дамуын өздерінің еркінше, іштей әрекеттен, қоршау жағдайлардың әсерінсіз, адамдардың қатнасыз болады деп түсіндіреді.
І. Жаңа туылған нәресте болсын, ересек адам болсын-индивид бола алады. Индивид латын сөзі- «дербес өсетін организм» деген мағынаны білдіреді .
Жаңа туылған нәресте өсе келе белгілі бір қоғам мүшесі болады, қандайда бір іс-әректпен айналысады, әлеуметтік ортада қандайда бір орынға ие, өзінің кім екенін танитын, өзгелерден ажырата алатын, жақсы-жаманды ажырата алатын, өзінің ісіне өзі жауап береді, алдына қойған мақсаты бар, мақсатына жетуге өз бетінше қиыншылықтарды жеңе алатын, адамгершілік қасиетін менгере отырып басқаларға қол ұшын береді, қоғамға пайда келтіретін,өзіндік дүниетанымы кең, көзқарасы қалыптасқан, өзіндік пікірін дәлелдей алатын, өз бетінше дербес өмір сүре алатын, белгілі білім алып тәжірибе жинақтаған ересек саналы адам жеке адам бола алады7
Адамның жеке адам болып қалыптасуына мына факторлар әсер етеді:
1. Қоршаған орта(қарым-қатынас)
2. Өзіндік сана сезімі
3. Еңбек
Жеке адам қоғамдық қатынас жүйесі барысында индивидті қалыптастыратын интегралды әлеуметтік құрылым . Әлеуметтік психологияда жеке адам құрылымын екі жүйеге бөледі:
1. Сыртқы ортаға қатынасы
2. Жеке адамның ішкі жан дү.ниесі.
Бұл екеуі жеке адамның базисін құрайды.
Әлеуметтік психологияда жеке адамның құрылымы үш (3)деңгейден тұрады.
1) Биологиялық- әрбір адамды жеке адам, даралық, қайталанбас ерекше тұлға ретінде қалыптастыруда нышанның негізіндегі генетикалық деңгей.
2) Психологиялық- қажеттілік, мінез, темперамент, және эмоция, субъективті «мен» қасиетімен қалыптасады. Индивидтің нышаны мен қабылдаудың дамуы негізінде субъективті «мен» қалыптасады да өзі туралы оцда көрінеді.
Дипозиция - іс-әрекет жағдайын қабылдауға және сол жағдайдағы мінез-құлықтың бағыт- бағдары.
Әлеуметтік қойылымға қарай жеке адамның 6 типін көрсетуге болады:
1. Теориялық тип- шындықты объективті тануға бағыттайтын жеке адамдардың талпынушылығы.
2. Эстетикалық тип- өзінің даралық ерекшеліктеріне орай әсемдікті, сұлулықты, объективті тануға тырысатын адам.
3. Экономикалық тип – жоғары жетістіктерге жету үшін азғаны күш жұмсауға тырысатын жеке адам.
4. Әлеуметтік тип - өмір мәні махаббат және қарым – қатынас деп есептейтін жеке адам.
5. Саяси тип- әкімшілікке , өктемділікке әсер етуге тырысушы жеке адам.
6. Діни тип- өмірдің жалпы мәнін жеке құбылысқа қатыстырытын жеке адам.
3.) Әлеуметтік – білім , дағды, әдеп, құрылымдық бағдар бірлігі ретінде индивидтің әртүрлі қоғаммен, бірлестіктермен іс-әрекеті, қатынасы барысында туындайтын индивидтің әлеуметтік қасиеттерін қамтитын өзіндік жеке тұлғалық деңгей.
Жеке адам болып қалыптасу үшін әлеуметтік фактор яғни қарым-қатынас пен еңбек процесіне адам өзінің ерекшкліктерін қалыптастыра алады, әрі оны көрсете алады.
Адамның қандайда бір әрекетіне дайындығын білдіретін, ойын ішкі құрылымдық элементтеріне :
Қажеттілік , қызығулар, мақсат, мотив, құндылық бағдар, өзіндік бағдар, дипозиция (устанымы) жатады.
Жеке адамның іс-әрекетінің қайнар көзі – қажеттілік . А.Маслоу қажеттіліктің теориясын жасай отырып қажеттіліктің 2 түрін көрсетеді:
1. Базисті қажеттіліктер: баспана , киім, тамақ.
2. Өндірістік қажеттіліктер, әділдік , тәртіптілік, жетістік.
Автор базистік қажеттіліктерді төменгі деңгейдегі қажеттіліктер, өндірістік қажеттіліктерді
рухани қажеттіліктерге жатқыза отырып, қажеттіліктің төменгі деңгейінен рухани деңгейіне жетүіне дейін 5 сатыға бөліп көрсетті.
1) Физиологиялық және сексуалдық қажеттіліктер.
2) Экстромальді қажеттіліктер; қауіпсіздікке қажеттілік, қорғанысқа қажеттілік, ертеңгі күнге сенімділік қажеттілігі.
3) Пристижді қажеттілік; статусқа қажеттілік, пристижді мойындауға қажеттілік (абырой)
4) Әлеуметтік қажеттілік; үйренісу, ұжымға бағыну, қарым-қатынас.
5) Рухани қажеттілік; творчество арқылы өзін- өзі көрсету.
ІІ.Әлеуметтік психологияда жеке адам аралық қатынастың реттеушілік механизмі әлеуметтік ролдер мен статустардың жүйесі болып табылады. Әлеуметтік роль ұғымын ең алғаш рет 1934 ж Мид ұсынған. Онда рольдерді өзара әрекеттесудің тәжірибе меңгеру барысында әрбір рольді басқа рольдермен өзара байланыстырып түсіндіреді. Мысалы: ата-ана ролі бала ролінсіз мүмкін емес.
Әлеуметтік роль дегеніміз- қандайда бір әлеуметтік позицияда тұрған адамға қоғамның қойған талаптарының бірлігі.
Адамның әртүлі әлеуметтік позицияда тұруы өзінің жеке тұлғалық мақсатына байланысты емес, осы позицияға қатысты басқа адамның күткен негізгі бейнесін анықтайтын мінез-құлқы, ұстанымы.
Мидтің теориясынан Мореноның еңбектері шыға бастады. Мореноның төмендегідей типтерді атап көрсетті.
1) Психологияның ролдік типі- мұнда мінез-құлық негізінде биологиялық қажеттіліктермен байланысты болады да, ал рольдерді ойнау санасыздық сипатта болады.
2) Психодрамалық рольдер- мұнда жеке адамның мінез-құлығы әлеуметтік ортаның нақты талаптарына сәйкес құрылады.
3) Әлеуметтік рольдер- мұнда жеке адам қандайда бір әлеуметтік категориядағы өкілеттің күтуіне қарай құрылады.
Американдық Гоффман рольдік дистанция ұғымын енгізеді. Әлеуметтік рольге байланысты күту жағдайы мен ол рольді орындау жеке адамдардың өзінің рольіне үйрену арасындағы өзгешеліктерді түсіндіреді.
ІІІ.Социализация ұғымы адамдардың өмір сүру барысында әртүрлі кездесулерде жеке тұлғалық қасиеттіерді меңгеру процесі. Басқаша айтқанда социализация индивидтің қоғамға ену процесі. Осы қоғамда нәтижелі қызмет ету үшін қажетті әлеуметтік нормадан құрылады, мінез-құлық үлгілерін меңгеру процесі. Әлеуметтік мінез туралы ілімді неміс-американ әлеуметтік философы социолог және психолог Э.Фрон талдау жасайды. Оның айтуы бойынша әлеуметтік мінез қандайда бір мәдениет өкілдерінің көпшілігіне тән мінез-құлық ядросы. Американ зерттеушісі Д.Рисмон әлеуметтік мінез- өзі өмір сүріп отырған қоғамға қоятын талаптарды индивидтің жүзеге асыруы деп көрсетеді.
Алғашқы социолизация индивидтің балалық шақта өткізетін социолизациясы.
Бұл социолизацияның өкілдеріне: жанұя, ата-ана, тәрбиеші, мұғалім, бала күтуші, бала дәрігері т.б жатады.
Екінші социолизация ( ресоциолизация) әрбір өмір сүру кезеңдерінде жаңа ролдерді, жаңа құндылықтарды, білімдерді, біртіндеп, кезегімен меңгеру процесі. Оның өкілдеріне ресми іскерлік қатынасқа байланысты адамдар жатады.
Социолизация теориясы – ұзақ тарихи даму мен құрылу кезеңдерінен тұрады.
Социолизация теориясының өкілдері, көрнекті авторлар З.Фрейд, Ж.Пяже, Г.Кулей, Д.Мид.
Алғашқы болып баланың әлеуметтану механизмін З.Фрейд психоанализ негізі бойынша жүргізеді. З.Фрейдтің айтуы бойынша социолизация 3 компоненттен тұрады. «Ол», «мен», «жоғары мен».
«Ол» - қанағаттану принципіне бағытталған инстинктерді тасымалдаушы бейсаналық және ирроционалды.
«Мен» (дистанциясынд) компоненттерде адам өзінің ішкі жан ерекшеліктерін ескере отырып, жеке басына бақылау жасауды жүзеге асырады.
«Жоғары мен» - бағалық қызметті атқарушы моральді нормаларды тасымалдаушы инстанция.
Адамның өмір сүру әрекеттерінің қоғамдық негіздері туралы дәстүрлі білім жеке тұлғаның қалыптасуы, эмоционалды ерік сапалары, өзін-өзі тану, өзін іске асыру механизмдері туралы білімдермен толыға түсті. Әлеуметтанудың өзіндік аспектісі осында жатыр, оған назар аударған түбі ресейлік американ әлеуметтанушысы Питирим Сорокин (1889-1968).П.Сорокин социологияның зерттеу объектісі, ең алдымен, адамдардың әлеуметтік мінез-құлығы мен әрекеті, әлеуметтік топтар және бүтіндей қоғам болып саналатындығын айтады. Оның айтуынша, барлық оғамдық өмір мен барлық әлеуметтік процестер екі немесе одан да көп индивидтердің өзара әсерлесу құбылыстары мен процестеріне бөлінуі мүмкін.
Индивид (лат.individ – бөлінбейтін, ақырғы) – адамзат тегінің бір ғана өкілі және оның «алғашқы кірпіші», жеке даралық –бір индивидті басқасынан ажыратушы қасиеттер жиынтығы.
Жеке тұлға - әлеуметтік сапалар жиынтығы бар адами индивид. Зерттеушілер жеке тұлға құрылымы төмендегідей компоненттерден тұратындығын көрсетеді:
Бірініші компонент – әртүрлі қасиеттер, өзара әсерлесетін қажеттіліктер мен мүдделер, идеялар, практикалық мақсаттар жүйесі енетін жеке тұлғаның бағыттылығы. Мысалы, танымдық қажеттіліктердің жетекші рөлге ие болуы инттеллектуалды әрекеттердің белсенділігін арттырады.
Екінші компонент – табысқа жетуде жеке тұлғаның мүмкіндіктері, оның қабілеттері. Қабілеттер өзара байланысты және бір-біріне әсер етеді. Мысалы, А.С.Пушкин өзін тарихшы, талантты суретші ретінде көрсете білсе де, оның ақындық дарындылығы басым болады.
Үшінші компонент – мінез, яғни адамның әлеуметтік ортадағы мінез-құлығының стилі. Мінез-адамның рухани өмірінің мазмұны мен формасының бірлігінен тұратын күрделі синтетикалық білім беру.

Жеке адамның ішкі құрылымының негізгі элементі құндылық бағдар. Құндылық бағдар- индивидтің өмірлік тәжірибесінде қалыптасатын қажеттіліктердің қызығуына бағытталған мінез-құлқында айқын көрінетін құбылыс. Индивид өз нышандарын жан-жақты дамыта алу мүмкіндіктерін тек ұжымда ғана алады».
К.Маркс пен Ф.Энгельс.
«Адамға осының бойында жақсылығынан гөрі, жамандығы көп-ау, деген оймен жақындаушы болма».
М. Горький.
«Жеке бастың парасаттылығы өзінің және өзі араласатын басқа адамның осы ырғағын дәл білдіруіне байланысты».
А.И. Титаренко.....