Әлеуметтану | Әлеуметтік жобалау

2.1 Әлеуметтік жобалаудың мәні
Жобалау шындық көрінісінің озық формасының бірі. Объектінің немесе құбылыстың үлгісінің құрылымы. Жобалау нақты формада басқарудың болжаулық қызметін көрсетеді. Егер материалдық немесе идеалдық шындықтың болашағы жайында айтарт болсақ. Жобалаудың мақсаты
жобаланатын объектінің қалаған қасиеті мен бейнесін беруге талпынеумен байланысты объективті әрекеттің бірінің жүзеге асуы.
Адам немесе ұйым қандай да бір әрекетті жасамас бұрын
әрқашан да ең алдымен өзіне лайықты деген бірнеше нұсқаны ойластырады.Осы орнайда Карл Маркстің бал арасы мен архитектордың өз үйін тұрғызудағы жасайтын жобасына байланысты еркшеліктерді айтқандығы белгілі.
Әлеуметтік проблемалардың шешілуінің әртүрлі варианттары жасалған кезде әлеуметтік иақсатқа бағытталған әрекеттің пайда болғанын көрсетеді .Ол сонымен қатар құбалыстар мен процестерді түп тамырымен реттеуге байланысты әлеуметтік жоспар мен бағдарламаларды дайындауда қолданылады. Жобалау шешім құабылдау мен оны өңдеудің бьір формасы бола отырып , оның басқа да функцияларының
Жүзеге асырылуын тқапмтамасыз ететін басқару кезеңінің маңызды элементі ретінде болады. Дегенмен әлеуметтік жобалау жоспарлаумен салыстырғанда біршама деңгейде басқарудың басқа да функциясын негіздейді.Және қолда бар еңбек жіне қаржылық ресурстарға бацйланысты шешімдердің көпнұсқалығына жол береді.
Бұл тапсырма әлеуметтіук процестер, немесе әлеуметтік институттарды қағидалық негізде қайта құру кезінде біршама өзгереді. Бұл жағдайда жобалау әртүрлі кезде ауыстыруды қарастыратын жағдайларды іздестіріп, оларды негіздеуге бағытталған.Әлеуметтік жобалаулдың тағы да ерекшелігі ол уақытпен шектелмеген және мысалға негізделіп, белгілі-бір анықталған мерзімі болмауы мүмкін.
Бұл процестің маңыздылығы айта өтіп , кей кездері әлеуметтік конструкция термині қолданылады.(И. Н. Ляхов, 1970) . Конструктивті әрекет –бұл әлшеуметтік шындықты игерудің шығармашылық өрісі. Ол былайша базаланады: белгілі тенденциялармен қатар белгілі еместеу итенденциялар да болады. Оның үстіне белгілі –бір әлеуметтік тапсырмаларды шешу үшін мобильденген ішкі әлеуметтік ресурстар қоры болады. Және де мазмұнына жақын келетін перспективті мақсаттар белгілі бір кезеңде өзгере алады.Немесе бір мақсат әртүрлі құралдармен қамтамасыз етіледі.
Әлеуметтік жобалау әлеуметтік инженериядан белгілі-бір деңгейде айырмашылығы болады. Әлеуметтік инженерия сол ортаның қажеттілігінен шыға отырып, сол объектімен немесе құбылыстың дамының мүмкін жолдарын құрастыруға ұмтылады.Сонымен әлеуметтік жобалау -әлеуметтік құбылыс пен процестердің даму варианттарын ғылыми анықтауға негізделген ерекше сипаттағы әрекет.
2.2 Әлеуметтік жобалаудың метдологиясы туралы.
Жобалау дегеніміз- болашақ әрекеттің нұсқалары мен схемасын ьтаңдап алу. Жобаны жасауға , жүзеге асыруға және дайындауға қапжетті жалпы талаптардың көп үлгілігі. Олар ең алдымен күнделікті ағымдықь әрекеттерде және оперативті жоспардағы маңызды сұрақтар назардан тыс қалмауы үшін , соңғы нәтижеге қол жеткізуге негізделеді. Бұл тұрғыда назарды негізгі мақсатқа концентрациялайтын минималды міндеттердің қағидалары мағңызды болып табылады.
Жобалау туралы мәселелер шешілетін ұйымда жобалау өзіне шығармашылық және кәсіби даярланған адамдардың көптеп жұмылуын қамтамасыз етеді. Жобалау иделарды тексерудің сәтсіз тәжірибелерінің мүмкіндігін ескереді. Бұл тұста алға қойылған тапсырмалырдың шешілуінің сәйкес келмеуінің себептеріне сараптама жасау керек.Бұл эксперимент барысында объекетивті жағдайлар мен есеептерге негізделген бе?2 Жұмыстың нәтижелі болуына , жылдам жүзеге асыруға деген талпыныс, таза шешімдерге сенбеушілік кедергі еклтіреді. Сонымен қатар барп жағдайға қанағаттанбаушылық , алдыңғы жетістікті пайдалану да аз кедергі келтірмейді .
Егер де субъектмвті жағдайларды қарастыратын болсақ, бұл жерде көп нәрсе жобалаушының жеке өзіне , сауатты да , стандартты емес ойларына
Оның шеберлігіне алға қойған мақсатқа қызығушылығына байланысты. Жобалаудағы көптеген кері әсерлер жаңа идияны қабылджацудағы ыңғайлы жағдайдың жоқ болуымсен байланысты. Әлеуметтік жобалаудың методологиясына объектілердің ғылыми негізделген анықтамалары үлкен маңызға ие. Ол объектілер-әлеуметтік институттар, әлеуметтік процестер, құбылыстар. Осыған сәйкес жобалаудың объектілері әнртүрлі негіздермен жіктелуі мүмкін. Объектілердің ижіктелуінің бірі болып экономика саласындағы қоғамдық организмнің негізгі функцияларын жүзеге асырудағы жобалар танылады.Соымен қатар әлеуметтік , саяси , және рухани өмір саласындағы әлеуметтік жобалау қоғамдық өмірдің белгілі бір саласында нәтижелі қызмет етуге жағдай жасауға байланысты. Бұндай жобалар адамның еңбек әрекетінің дамуында маңызды орын алады. Соымен қатар әлеуметтік жоба толығымен адамның жеке емес бар жқты әрекетіне қызмет етеді. Жүйелі түрде кіріскенде ғана қоғамдық процестер мен құбыластарды нәиижелі жобалай аламыз. Әлеуметтік жобалаудың ерекшелігі адам өмірінің барлық аспектілерін кешенді түрде қамтуға бағытталған. Сондықтан да әлеуметтік жобалар ұйым , аудан ,қала, облыс, республика және ел деңгейінде жүргізілуі мүмкін және тиіс.
Бір методологиялық жағдайды ерекше айта кеткен жөн. Жобалар әлеметтік жоспарлау мен әлеуметтік борлжаммен қатар әлеуметтік болжамды жүзеге асырудың бір формасы болып табылады.Сондықтан оланрмен өзара әрекеттесе отырып жобалау сапалық ерекшеліктерді игереді.


2.3 Жобалаудың әдісі мен кезеңдері
Жобалау қоғам дамуының заңдарын талап ететін жауапты кезең.Ол адамдардың талпынысы мен субъективті қалауларына сүйенбеу керек.Жобалауда субъективизмнен құтылуға болады. Тек қана ғылыми әдістерге сүйену арқылы. Оған ең алдымен идея матрицасын пайдалану жатады.Әдетте әлеуметтік жобалауды жасау алға қойған мақсаттың күрделілігіне , маңыздылығына, мерзіміне, сонымен қатар материалдық, еңбектік , және қаржылық ресурсқа байланысты болады. Осы айнымалылардағы нұсқаларды есептей отырып, берілген тапсырмадағы жобаны анықтауға болады. Бұл маңызды тәсіл ереже бойынша мүмкіндіктердің шіктеулі болған екезінде қолданылады
Сонымен қатар мынадай әдіс те бар – рольге берілу. Ол жобалау процесінде не істеу керек екендігі туралы анық түсінік алуға тырысады. Бірақ бұл болашаққа қарау ғана емес, жобаның қалай жүзеге асуын тереңірек түсіну. Қазіргі кездегі кез- келген проблема адамдардың оған деген қызығушылығы мен ынтасын талап етеді. Ал бұған былай қол жеткізугет болады: егер де жобалаушы процесс жүретін жағдайды тиянақты зерттеп алатын болса.
Әлеуметтік жобалауда аналогия (ұқсастық) маңызлды әдіс болып табылады.Барлық кезде өз жұмысын нәтижелі жүргізіп отырған кәсіпорын,тұрғындық пункт, қалалар болады. Оларда кез-келген әлеуметтік проблемалар рационалды шешілген. Бұндай орындар үлгі, этолон болып табылады. Осындай жетістіктерге сүйене отырып , жақсылыққа сеніп, аналогия бойынша әлеуметтік тапсырмалар мен мақсаттарды құрастыруда анологмя әдісін қолдануы мүмкін.
Жобаны даярлау барысында практикада көңіл толмаушылық тудырған, шешімін қабылдаулды қажет ететін жағдайлар сирек емес. Осыған байланысты алда мынадай сұрақтар туындайды: жағдайды қалай жақсарту қажет, басқарудың нәтижелі тәсілін қалай табу керек? Жобалаудағы ассоциацияның нұсқасы-өзін белгілі бір жағдайда ақтаған проблеманы шешу тәжірибесі қызықытыратын объектіні қолдану. Мссоциацияның әдісі модификация арқылы қолданыла алады.Қораланған білімді ескере отырып , объект әрекетін өзгертетін жолдар қарастырады. Формасы ғана емес , құрамдық элементтері де қарастырылады.
Ассоцияның әдісі объекті жұмысының алғашқы қағидаларын жоюмен байланысты. Бұл тәсіл толық қайта құру деп ат алады. Ассоциация әдісі- амалдасу әдістерінің , модификацмяның және толықтай реорганизацияның бірігуін қарастырады. Жобалау процесінде жоғарғы аталғандарға ұқсамайтын жәнет принципті түрде жаңа проблеманы алға қоятын жағдайлар да болады.Бұл кезде ми шабуылы (мозговой штурм) әдісі қолданылады: қолдағы бар интелектуалды потенциал мобилизацияланады; жобанының проблемасын шешуде алға жылжытуға қабілеттерді іздестіруге идеялар байқауы жариялпнады.Бұл әдістің негізін 1939 жылы Осборн салды.Ол әдіс идеяның генерациясымен,тьең құқылы бәсекелестікпен, арнау мүмкіндігімен байланысты.
Бұл әдістің нұсқаларының бірі белгілі әдіс –синетика әдісі. Бұған сәйкес бірнеше идеялар бір-бірінент бөлек қарастырылады. Ал содан кейін белгілі бір өзара байланыс және өзара тәуелділік орнатылады. Көптеген әлеуметтік процестердің динамикасы мен күрделілігін ескеріп, дәрежесіне қарамастан идея байқауын кеңінен іске асыру қажет. Әлдеуметтік жобаны жасау құбылыстың немесе процестің даму кезеңдерінің анықталмаған кездері де кездеседі. Сонымен қатар барлық жағдайда өндірісте қалыптастыру болсын, өнеркәсіптің құрылымында болсын, оқиғалардың анықталған реті , логикасы керек ақ.
Жобалау процесі негізінде қоғамдық қажеттіліктерді сараптау да бар.ол анық және жасырын болуы мүмкін. Сондықтан да жобалаудың алғашқы кезеңі жақсы идеяларды анықьтауға байланысты іздестірулерді қарастырады. Негізінен әр жоба үш нгегізгі сұрақты шешеді. Кім жобалайды, нені жобалайды, жобаны қалай ұйымастыру қажет? Осы аталған сұрақтарды шешу барлық уақытта қоғммдық қажеттілікетерді қанағаттандыруме және оның ойларды жүзеге асыруды қанағаттандыру.
Әлеуметтік жобалардың ғылымилығына объекитвті заңдарды есептеумен қол жеткізуге болмайды. Бұл заңдар жобалау процесінде біршама сәйкес көрінеді. Және тдәл осы кезде жоба өзінің рухани жүзеге асуына бастау ала отырып, қиял емес керісінше , адам әрекетін өзгертуші нақты құрал. Жобаны даяралу кезінде әлеуметтік құбылыстың жәнен процестің болашағының бірнеше бірнеше нұсқасы жүзеге асады. Оларды талдауда және қолда бар материалдық, еңбек, және қаржы ресурсын ескеріп реттеу барысында әдетте ыңғайлы нұсқа таңдалынып алынады. Сонда ғана жоба дерективті тапсырма күшіне енеді.
Әлеуметтік жобаны даярлау көбінше басқарудың басқа функцияларының сәтті жүзеге асуын анықтайды. Өйткені олардыңжүзеге асу процесінде алға қойған процеске қол жеткізіңледі. Бағдарлама орындалады. Оны орындаудың әр кезеңінде алға қойылған тапсырманың шешілуінің ғылыми фундаменті қажет болады. Осының негізінде әрекет жоспары құрылады. Ұйымның жұмысын жүзеге асыруда есептеуді бақылауда жобаның ахуалы нақтылана түседі. Ал егер бұл қажет болған жағдайда негізгі бағдарламаның табысты орындалуына бағытталған тиісті коррективтер ендіріледі. Осылайша әлеуметтік жоба әлеуметтік өзгерістердің алға қойған бағдарламасының жүзеге асу кезеңі мен құралын мақсатын сипаттайтын құжат.
Десек те бір құжат жеткілікті емес. Оның өмірге айналу механизмі қажет. Практикада мынадай жағдайлар сирек кездеспеген: мысал, жобасы кереметтей болып жасалған қаланың жүзеге асуы шындыққа сай келе бермейді. Нәтижесінде қала өзінің есте қаларлықтай болатын кейпіне ене алмайды.қалада өмір сүруге қажетті көптеген ыңғайлылықтар болмайды. Кейбір объектілер мүлдем болмайды да .Есесіне ол басында жобаға ендірілген болатын.Бұл неге алып келеді? Кәсіпорындар салынған ,ал кинотеатрлар. Спорт кешендері, оқу ғимараттары, сауда орындары, жобалаушылардың қиялында қалып қояды. Осылайша қала өзінің әлеуметтік потенциалынан айрылады. Ол өзіне мигранттарды тартьпайды., Керісінше жағымсыз миграциялық сальдоға ие болады.
Өз кезегінде, әлеуметтік жобаның табыстылығы әлеуметтік объектіні кешенді дамытуды қамтамасыз ету мүмкіндігімен анықталады.Іс – тәжірибе көрсеткендей,тек қана бір функцияға бюасты назар таудару жақсы нәтиеге апармайды. Ереже бойнша тұрындардың сапалық құрамы нашарлайды, жекелеген әлеуметтік байланыстар гипертрофильденеді.
Қапзіргі заманғы ахуал шартты өзгнртуді талап етеді, өйткені мамандандырылмағын және аз мамандандырылған жұмысшылар тобы қажет болады. Аз мамандандырылған жұмысшылар ереже бойынша көмекші операцияларға арналған. Социологиялық экспертиза негізінде өндіріс орнының жобасы нақтыланады, немесе жақсы мамандандырылған жұмысшылар категориясын жұмысқа тарту өз кезегінде өндіріске жоғарғы талап қояды.
Әлеуметтік жобалаудың жұмысының өнімділігі көбінше қоғамның және аймақтың экономикалық қажеттіліктерімен тұқспа-тұс келуімен байланысты. Экологиялық талаптарды жетерліктей ескермеу әлеуметтік мақсаттың жоқтығына әкелуі мүмкін. Сол жбаның технмика мен технологиядағы болып жатқан өзгнрістермен сәйкес келуі де маңызды роль атқарды. Әсіресе әңгіме биотехнологияның, компьютерлік техниканың өндірістік жүйелерін кеңінен қолдану жайында болса.
Мына тарихи кезеңді мысалға алсақ болады. 20жылдардың аяғында ,30 жылдардың басында Днепрогэстің өте батыл жобасы жүзеге асырылды. Оның сіке асыпрылуы барысында өте қысқа мерзімде техникасы алға озған кәсіпорын тұрғызу қажет болды. Сонымен қоса еңбек ету мен күнделікті өмірге ыңғайлы жағдай жасау керек еді. Бұл тәжірибе көрсеткендей ,ғылыми идея қоғамның шынайы қажеттьілігін көрсетіп, объективті өлшемдерге сәйкес келуі маңызды болып табылады.
Жобалаудың бұл кезеңінде мүмкін болғанша ең болмаса жалпы тұрде жобалауды орындауға кетететін уақыт резервін көрсеткен жөн. Келесі кезеңдерде әлеуметтік жобаны жасаудың мақсаты анықтала түседі. Қоғамдық прогрестің талаптарынан шыға отырып, өзіміз қол жеткізуді қалаған нәтиженің сипаттамасы беріледі.
Мақсатты қалыптастырып алып, қажетті ақпарат жинауға кірісеміз. Оған ғылыми зерттеулерді де қосамыз.
Алынған ақпарат негізінде жобалау мен тапсырма құрылады. Және оның қандай параметрлерді қанағаттандыруы қажет екендігі анықталады.Бұл кезеңде жаңа идеялар маңызды роль атқарады. Өйткені жаңа идеялар алға қойған мақсатқа табысты жетуге жол ашады.
Тапсырманы иқұру концепцияның бөлімі ретінде қарастырылады.ОЛ өзіне шешімнің әртүрлі нұсқаларын қосады жобалаудың қорытынды кезеңінде шешім қабылданады. Ол әрекеттің нақты бағдарламасы түрінде болады.Шешімнің құрамында сонымен қатар мүикін болатын нұсқалар, мерзімдер, негізгі кезеңдер, операция реті қарастырылады.....