География | Америка этнологиясындағы психологиялық бағыттар

Мәдениет конфигурациялары

Вундтың идеяларын Америка еліне жеткізген. АҚШ этнопсихологияның бастауын қалаушы Ф.Боас болды. Колумбия университетінде көптеген америка этнологтары Боастан білім алыд, бірақ оның шәкіртерінің еңбектерінде Вундт идеяларынан қаланғаны тек адамның ішкі жан дүниесімен мәдениетін байланыстарып тұратын талаптар айқындалады. Олар психологиялық концепциядан бас тартпастан өз зерттеулерін жүргізе отырып Фрейдтің класиикалық психоанализміне және К.Юнг, Э. Фрамма, К.Хорни, А.маслау идеяларында аса көңіл бөледі. Нәтижесінде «Мәдениет және жеке тұлға» теориясы мен психологияның арасында орын алды. Совет этнографы С.А.Токаревпен келісе отырып, оның «Мәденит және жеке тұлға» теориясының кейбір негізгі ерекшеліктерін көрсетті.
А) жеке бас психологиясына оралу;
Б) жеке тұлға түсінігі туралы түсінікті толықтыра түсу;
В) жеке тұлғаның дамуы барысында болатын процестерге аса қызығушылықпен қарау;
Г) сексуалды сфераға ерекше назар аудару.
«Мәдениет және жеке тұлға» теориясы 20-шы жылдардың аяғы мен 30-шы жылдардың басында дами бастады. 1932 ж боастың шәкірті Р.Бенедикттің атақты «Мәдениет конфигурациясы» мақаласы жарық көреді, мұнда да ол өзінің жаңашылдық идеясын ұсына отырып, мәдениеттер арасында негізгі айырмашылықтар бар және де әр мәдениет өзінің даминанттылығымен ерекшеленеді. Мәдениеттердің типологиясын құрастырғанда Бенедикт Ф.Ницшенің аполлоникалық және дионисикалық түрлі мәдениет идеяларын қолданады.Үндістердің пуэмбло тексерулерінің нәтижесінде олардың мәдениетіне, апалионикалық түріне қисынды, бір жақты, парасатты, сырттай қарауға мүмкіндік берді. Ол мәдениеттің мінездемелік өкілінің негізгі тірегі шеттен шығу деп санады. Пуэбило ұстамдылық пен баланс жасауды бәрінен жасауды бәрінен де артық бағалайды, және олардың армандары, ортақ жолдары – ұстамдылық, ыза мен қызғаншақтыққа қарсылық білдіру. Олар өзара даралық қарым-қатынасты бүлдіруден, күштеу мен озбырлық көрсетуден құтылуға тырысады. Сондықтан балалар ең алдымен қоғам алдындағы жауаптылық пен копперацияға өзің-өзің танытуға, талаптануға және тәуелсіз болмауға тәрбиеленеді. Пуэбило көрші мәдениетін – үндіс квакиютлдарды – Бенедикт құтырғандық және есерлене желігу маңыздылығына көңіл аударумен жүйелеп түсіндіреді. Олар өздерінің құруларында жеке адамдардың тығырыққа тірелу жолындағы ойлар шекарасынан құтқарады. Ескіліктің салтын бұзуда халықтың қолданған тәсілдерінің бәрі жоғары бағаланып отырған, мыс: анаша қолдану. Бұл мәдениетте жоғарғы статусқа қабілетті, батыл және қатал, қауіпті ұрыстардан тайсалмайтын, қуаныш пен қайғыда тоқтаусыз өзін-өзі көрсете алғандар ие бола алады.
Америка зерттеушісі мәдениеттің басқа да конфигурацияларын ашып көрсетті. Осылайша мәдениетті Меланезиялық доби паранолдальді деп атады, өйткені бұл тайпа мүшелері өмір сүріп жатқан атмосферада үнемі дауласу және күмәнділік, бір елді – екіншіге, көршіні – көршіге, тіпті күйеуін – әйеліне қарсы қою кездесіп отыратын. Бұл тайпа балалары ерте жастан-ақ бір адамның ұтысы екінші адамға ұмтылыс болып көрінуіне дағдыланған. Өзінің бұрынғы жұмыстарында Бенедикт мәдениет пен даралықтың қолданады және үлкен экранға лақтырылып тасталғандай мәдениет жеке тұлға психикасына үйлеседі, бірақ үлкен өлшемде және үлкен көлемде уақытпен анықталады.
Бірақ өте жақын арада Америкалық зерттеуші жеке тұлға психологиясы приоритетінен бас тартады. Оппозицияда мәдениет – даралық дегенге көңіл бөле отырып жеке тұлға, мәдениет, қоғам ажырамастай тығыз байланысты және бір-біріне әсерін тигізеді. Мәдениет және жеке тұлға теориясын ұстанушылар қатарын сынға ала отырып, ол психология, социология, мәдениетті бір-бірінен ажыратпайды. Бенедикт ерте кезеңнің мәдениетін зерттеуде, мәдение антропологияға қайшы келетін, ашықтан-ашық, айқын бақыланатын мәдениет доминантына, яғни үндістердегі пуэбло немесе квакюти сияқты көптеген қиыншылықтарға кезігеді. Теорияның кейінгі дамуы мәдениет типологиясының пайда болуына ешқандай әсерсіз, мәдениет пен даралық қалай және қайда бірлесіп шыққан жолын ұстанды.
Негізгі және модальді жеке тұлға
Бенедикт көптеген мәдениантроплогтардың ішіндегі психологиялық жолды таңдаушылардың біреуі ғана еді. М.Мид өзінің автоөмірбаян кітабында «психикалық түрлер» идеясы 1924ж бастап оның санасына кіре бастағанын және Э.Сепираның «Мәдениет жесть пен позаны қоса алғанда, мінез-құлық стиліне жабысады» деп айтқан сөздерін есіңе сақтайды. 30-жылдың басында психологиялық және социологиялық журналдарда антрополгтардың жұмыстары басыла бастады. Жаңа бағыт психоаналитигі А.Кардинердің бастауына, Нью-Йорктегі психоаналитикалық институтта семинар ұйымдастырады және «мәдениет және жеке тұлға» теориясының қалыптасуында үлкен роль атқарады. Кардинер дала жұмыстары зерттеушісі болмады, оның теориялық талдаулары көбінесе мәдениет тайпасын зерттеуде алынған мәліметтерге жасалған. Психоаналитик ол баланың дүниеге келе салған сәтінен бастап оған тікелей өмір сүру ортасы мен кету жолы әсерін тигізеді деп тұжырымдайды. Әртүрлі мәдениетте дамыған кішкентай балалармен кету әдісі, ұлкендер санасында өшпес өтірік іздерін қалдырады. Бұл идеяны атақты нақыл сөз: «Бала – адам әкесі» – арқылы жеткізуге болады. Мысалға, бір мәдениетте баланы емшектен ерте және тез шығару салты ұстанса, онда бала қайсарлы, ешнәрсені мойындамайтын, ешнәрседен қайтпайтын тәжірибеге ие болады. Бұл ересек адамдардың жеке басының дамуына, мінез-құлқында жеткілікті эмоциялық қайырымдылықтың болмауына, өзін-өзі төмендетуіне әкеп соғады. Бір сөзбен айтқанда Кардинер мәдениет пен жеке тұлғаның өзара байланысына көңіл бөледі. Бірақ ол Бенедикт сияқты олардың ұқсастықтарына көңіл бөлмейді. «Мәдениет және жеке тұлға» теориясын түсіну үшін, оның даму кезеңдері мен кардинер идеясындағы әр мәдениетте даралықтың ерекше бір түрі болып тұруы еді. Өз идеяларында кардинер даралықтың негізгі жеке ұғымын анықтай отырып, қазіргі мәдениетпен құрастыруды енгізеді. Америка зерттеушісінің анықтауынша негізгі жеке тұлға – бұл бейімділік, ұсыныс, басқа адамдармен араласу жолы. Мқның бәрі адамды мәдениетке барынша қабілетті, мақсатқа жетуге, тұрақтылық пен қанағаттанушылыққа, өмір шындықтары адаптациясына негізденуіне мүмкіндік береді. Кардинердің түп нұсқа емес екенін, мәдениетте бөлінетін, даралық элементтерін – бейімділік, ұсыныс, ерекшелік, жеке даралық, қарым-қатынас байланыстарын ескеру керек. этнопсихологияның тым ерте кездегі тайпа тарихына көптеген ойлар айтылып, талдаулар жасалды және болашақта да бұлармен кездесетін боламыз. Мәдениантрополог көзқарасы Э.Фроммның әлеуметтік мінез-құлық функцияларымен сәйкес келеді, яғни адамдар «бір нәрсені істегісі келсе, соны істеуге міндетті». Кардинер ұстазы З.Фрейдтің тікелей жолын қуушы, яғни ересектердің кішкентай балалармен кету, психологиялық даралық құрылымын құрастырушы, балалар социолизациясы әдістерін бөлу. Кекесінсіз сындар «жөргек детерминизмі» деп аталады. Негізгі даралықтың ашылуына психологтың көзқарасында қиын емес түсіндірме әдістері және этнологтың жас балалармен кету әдісінде қолданылды. Бірақ сциентикалық психологиялық оқып үйрену әдістерін қолданусыз-ақ, тайпалық түр мәдениеті жайында көптеген қызықты мәліметтер алынды. Бірақ Кардинер өзінің концепциясының қазіргі заман мәдениетіне келуінің мүмкін еместігіне көңіл бөлді, болашақта дамыған халықтар спецификасын балалармен кетуді зерттеушілер псизологиялық жіктеу деп түсіндіреді. Жақын арада анықталғандай қазіргі кездегі мәдениетті зерттеуде үлкен күмән туады. Мәдениантрополгтар адамдар тәрбиесінің, оның балалық шағындағы тәрбие структураларына тікелей тәуелділігіне күмәндана бастады. А.Кардинердің ең жақын серігі Р.Линтон негізгі түсініктен бас тартады, бірақ абстракті негізгі базалық даралық пайдасынан статистикалық негізгі модальді даралыққа көп көңіл бөледі. Модальдық даралықты оқыған авторлар үнемі осы тақырып төңірегінде көптеген идеялар ашты. Линтон шектеулі әлеуметтік қажетті даралық структурасын ұсынады, және оның мүшелерінің шындықта бақылануына көңіл бөледі. ....