Әдебиет | АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ЭПИТЕТТЕРДІҢ СТИЛИСТИКАДА АЛАТЫН ОРНЫ

АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ЭПИТЕТТЕРДІҢ СТИЛИСТИКАДА АЛАТЫН ОРНЫ


Эпитеттің стилистикада алатын орнына тоқталмас бұрын, ең алдымен жалпы стилистика ғылымына, стиль сөзіне тоқтауды жөн деп ойлаймын.
«Стилистика » деп, ой мен эмоцияны әр түрлі қарым-қатынас жағдайында жеткізу үшін жалпы тілдік құралдың лексикалық, грамматикалық, фонетикалық тұрғыдан қолданылу принциптерін зерттейтін лингвистикалық саланы атаймыз.
Тіл стилистикасы, бір жағынан, сөздіктердің, фразиология мен синтаксистің өзіне тән белгілерін сипаттайтын, тілдік топтардың ерекшеліктерін, екінші жағынан, әр түрлі тілдік құралдардың экспрессивті, эмоцианальды және бағалау қасиеттерін қарастырады.
Стилистика пәнін көз алдымызға дәл, анық елестету үшін тілдің қарым – қатынас құралы ретінде әр түрлі жағдайда әр алуан жолмен қолданылатынын атап өту қажет. Ұқсас мәселені баяндау, жеткізу шын мәнінде әр түрлі жолмен, мысалы, қарым – қатынас шартты жағдайда, іскерлік немесе күнделікті тұрмыста болып отыр ма, әңгімелеушілердің қай әлуметтік ортаға жататындығы немесе олардың арасындағы қарым – қатынас қандай, әңгімелеушілердің тілге тиек етіп отырған мәселеге эмоционалды қатынасы қандай, сондай-ақ әңгімелеушілердің бул жағдайды қалай бағалайтындығы тұрғысынан бағалауы мүмкін. Әрине бұл мәселелерді оқырманға тікелей жеткізу мүмкін емес, олар мәтінде әр түрлі жанама жолдармен жеткізіледі, сол жанама жолдарды ашу, зерттеу стилистиканың міндеттерін құрайды.
Жалпы, тілдегі мәлімет екі жолмен жасалу мүмкін алғашқысы: қарым – қатынас болған оқиғамен байланысты емес, яғни жеткізу тақырыбын құратын мәлімет, екіншісі: қарым – қатынасқа қатысушы адамдар мен оқиға болған жағдаймен байланысты мәлімет. Мұны түсінікті болу үшін, басқа жолмен жеткізуге болады, атап айтқанда, мәліметтің алғашқы түрі тілдің ойлау, қарым – қатынас қызметіне байланысты да, екінші түрі тілдің басқа қызметтері, яғни эмотивті қызметіне әңгімелеушінің көңіл-күйін, сезімін білдіру мен жеткізу (волюнтативті қызметімен), оқиғаға әңгімелеушінің қызығушылығын, еркін жеткізумен (аппелятивті қызметімен), мағұлмат алу үшін тыңдаушының қызығушылығының артуымен (байланыс тудырушы қызметімен) және соңғысы (эстетикалық қызметімен) байланысты қосымша мағұлмат.
Осы жерде айта кететін жайт, біздің зерттегелі отырған нысанымызға қажеттісі осы мағұлматтың екінші түрі.
Стилистиканы лингвостилистикалық және әдибеттану стилистикасы деп екіге бөлеміз, бірақ олар бір-бірінен бөлек қарастырылмайды.
Лингвостилистика негізін салған швед лингвисті Щарль Балли тілдің әртүрлі қарым-қатынас ортасына қатысты, соған тән жалпы ұлттық нормалары мен жүйесін зерттейтін, сондай-ақ тілдің элеметтерінің эмоция туғызу, оны жеткізу және оны бағалау қабілеттері тұрғысынан қарастыратын сала. Лингвистикалық стилистиканың
3


маңызды бөлімі болып салғастырмалы стилистика саналады, яғни ол бір немесе бірнеше тілдердің стилистикалық мүмкіндіктерін қарастырады.
Ағылшын тіліндегі эпитетті қарастырғанда, біз образ терминімен бетпе-бет келеміз, өйткені образ дегеніміздің өзі кең мағынада алғанда сыртқы дүниенің адам санасына әсер етуін сипаттайды. Әдеби образ сол бейнелеудің бір бөлігі ретінде маңызды рөл атқарады, адамға әлемдегі тануға жаңа бағыт бергенмен, адам бейнелеуге бір мезетте белгілі қарым – қатынасын айқындайды, көрсетеді.
Образдық бейнелеу және дүниені қайта жасау процесінде қалыптасу оның негізгі қасиеті болып табылады. Бұл маңызды қасиетінен, басқа оның басқа да құнды қасиеттері, атап айтқанда, нақтылық және эмоционалды қасиеттері бар.
Образ, мәтінде қамтылатын авторға немесе оның кейіпкерлеріне тән дүниені тану, көру маңыздылығын оқырманға жеткізуге мүмкіндік береді.

1.2. АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ЭПИТЕТТІҢ ТІЛ ТАБИҒАТЫ, ОНЫҢ МЕТАФОРАДАН ЕРЕКШЕЛІГІ.

Тіл білімінде, соның ішінде стилистикада эпитетке анықтама ретінде М.М. Иванованың анвқтамасы бойынша «эпитеттің іріктелуі мен қолданылуы жазушының ойлау қабілетінің маңыздылығын, оның идеялы-эстетикалық көзқарастарының даралығын бейнелеп, қоршаған ортаны, әлемді түсінуін сипаттайды ». Ал Л.А Тұрсынованың анықтамасы бойынша « эпитет дегеніміз белгілі бір заттың немесе құбылыстың белгілі бір сипаттамасын, оның зат немесе құбылыс екендігіне қосымша, яғни стилистикалық мағлұмат беретін тәсіл ». Әрине Л.А. Тұрсынова бұл жерде эпитеттің эмоционалды-образды, сондай-ақ логикалық-заттық белгілерін ескереді. Эпитеттер, суреттеліп отырған заттың немесе құбылыстың эмоционалды- образды сипаттамасы бола отырып, сондай-ақ автордың стилінің, сол кезеңдегі әдеби дәстүрдің, сол шығарма қай кезде, қандай жағдайда пайда болғанын, оның маңыздылығын суреттейді. Эпитеттің экспресивті болатыны сонша бағалау сипатына ие болып, ақынның, жазушының жүрек жағдайын түсінуге көмектеседі. Мұнымен қоса эпитеттер автордың тілінің соншалықты бай, сөз шебері екенін айқындап береді.
Осының бір мысалы ретінде ағылшынның ұлы драматургі У.Шекспирдің сонеттеріне көз жүгіртсек, олар оқырманды өзінің образға бай, сезімінің терең , сонда қолданылған тіркестердің қысқа әрі нұсқа, ритмикалық суреттердің әдемілігімен өзіне тартады. Бол суреттерді оқу,олардың стилі тұрғысынан өте қызықты,қажет нәрсе, өйткені ол бізге сонеттердің идеясы, тақырыбы мен обыразының тереңділігімен, толыққандылығымен қабылдауға көмектеседі. Мысалы мындай эпитеттер: fragrant rose-қош иісті раушан гүлі, yellow autumn-алтын күз, lasting memory –көпке созылған атақ, сияқты эпитеттерді айтуға, оқуға жеңіл, олар суреттеліп отырған затты немесе құбылысты жаңа,күтпеген тұстан сыйпаттайды,бірақ автор оларды өте маңызды, елеулі нышан деп есептейді.
4


Ағылшын тіліндегі эпитеттің маңызды сипаттамалары төмендегідей:
1. семантикалық ;
2. синтаксистік ;
3. морфологиялық-синтаксистік

Олардың ішіндегі ең бастысы, оның семантикалық сипаттамасы болып табылады, эпитеттің семантикалық сипаттамасы эпитетті оның логикалық анықтамасынан ерекшелендіреді.Семантикалық сипаттама эпитеттен берілген сөзде,оның заттық логикалық мәліметіне қоса оның басқа сипатын беруге арналған. Бұл қосымша мәліметті біз стилистикалық мәлімет деп атаймыз.Оның үш түрлі жолын атап көрсетеміз. Олар: 1) экспресивті; 2) образды; 3) модустік бағалау қасиеттері.
Метафора, метонимия және синедоха таза лексикалық мәнерлі тәсілдер болып табылады, ал эпитет лексика-синтаксистік троп болып есептеледі, дегенмен ол автордың затқа немесе құбылысқа қарым-қатынасын білдіретін эмотивті,экспресивті және басқа коннотативті мағыналарын бар болуын жеткізгісі келіп отырған сөздің жалпы мағынасынан ауыспалы мағынасын айқындайтын анықтауыш немесе пысықтауыш түрлерімен байқалады. Эпитеттің басқа стилистикалық тәсілдерін, әсіресе метафорадан айырмашылығын ашып көрсетейік.
1) Метафора – екі зат немесе құбылысты салыстырудың негізінде сөздің ауыс мағынада қолданылуын қамтамасыз ететін таза лексикалық мәнерлі тәсіл брлып табылады, ал эпитет белгілі бір заттың, құбылыстың, оның зат немесе құбылыс екендігіне қосымша, яғни стилистикалық мағлұмат беретін лексико-синтаксистік троп болып есептеледі.
2) Метафораға бейнелеу, мәнерлеу, кесіп айту қасиеті тән. Метафора тілді байытып, оған бұрын соңды болмаған жаңалықтар енгізеді, бірде-бір нәрсенің атаусыз қалмауына көмектеседі. Ал эпитеттің заттың,не құбылыстың бұрыннан белгілі белгісіне,анықтамасына қосымша мәліметтер енгізеді.Эпитеттің ассоциалық деп аталатын түрі заттың немесе құбылыстың табиғатынан, жаратылысынан берілген қасиетінен еш бөлінбейтін нышанын көрсетеді.
3) Метафораның ауысқан мағынасы оны басқа лексикалық бірлікке, омонимге айналуына әкеліп соқтырады, ал эпитет қайталанбас, біртұтас лексикалық бірлік, ол затқа бағалаушы, экспресивті, эмотивті нышан береді. Мысалы: мойын (адамның мойны, шамның мойны). Ал ағылшын тілінде the leg of the table- үстелдің аяғы, the foot of the mountains- таудың етегі, the eye of the needle- иненің көзі.
4) Метафора арқылы терминдер жасалады, ал эпитетке мұндай қасйет тән емес. Мысалы: шөптің түбірі – матиматикадағы түбір. Кейбір жасалу жолдарында да өзгешеліктер бар. Ал ағылшын тілінде the root of the word – сөздің түбірі, a green man – жұмысқа жаңа кіріскен жаңа маман, a branch of linguistic – лингвистика саласы.
5) Метафораның бір түрі ұлғайған метафора сөйлем ретінде келеді, метафора үстеумен, еліктеуіш сөздермен жасалына алады, кейде сан есімдер метафоралы қолданады, ал эпитетте мұндай тәсілдер мүлдем кездеспейді,негізінен зат есімнен, сын есіммен, етістікпен жасалынады.
5

6) Тағы бір метафораның ерекше қасиеті аз созбен көп мағына білдіру тәсілі және халықтың тұрмысының, кәсібінің, ой өрісінің тарихи көрсеткіші, яғни метафораның жасалуы тарихи көрсеткіштерге жақын, ал эпитеттің қолданылуы, оның тууы автордың ой өрісіне, қиялына, дүниетанымына байланысты болып келеді.
1.3. АҒЫЛШЫН ЭПИТЕТТЕРІНІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ МЕН ТАҚЫРЫПТЫҚ КЛАССИФМКАЦИЯСЫ.

Төменде беріліп отырған Л.А. Тұрсынованың классификациясы эпитеттің маңызды белгілерімен сәикес келетін, анықтама мен анықталуышы заттың немесе құбылыстың арасындағы байланыстың тұрақтылық дәрежесіне қарай, құрылымдық синтаксистік негіздеріне қарай немесе эпитеттер тобындағы анықтама мен анықталушы заттың немесе құбылыстың семантикалық қатынасының түрлеріне қарай үш түрлі үлкен негізге сүйеніп ұсынылады.
І Анықтама немесе анықталушы арасындағы байланыстың тұрақтылық дәрежесіне байланысты классификация эпитеттің негізгі үш түрін айқындайды. Олар:
1) оригиналды немесе дара (тұрақтылығының ең аз мөлшнріне байланысты );
2) дәстүрлі (үйреншікті дәстүріне байланысты);
3) тұрақты (тұрақтылық дәрежесінің көп мөлшерде келуіне байланысты );

ІІ Құрылымдық – синтаксистік принциптеріне байланысты классификация эпитетті екі түрлі көзқараспен суреттеуге байланысты келеді.
1) эпитеттердің морфологиялық – синтаксистік кескіні мен композициялық құрылысына байланысты көзқарас;
2) эпитеттердің сөйлемдерде таралуына байланысты көзқарас;

Ағылшын тіліндегі эпитеттер төмендегідей сөз таптарымен беріледі:
1) сын есіммен (жай, күрделі), мысалы: (dramatic face – драмалы (ойлы) жүз (бет), pearly beauty – мөлдір (таза) әдемілік, honey-gold hair – алтын шаш).
2) сондай-ақ сын есімнің салыстырмалы шырайларында сирек кездеседі.(the most hideous and ferocious bestiality - өте жексұрын (оңбаған) тұрпайы, fiercer sky – қаһарлы аспан).
3)есімшемен (осы және өткен шақта); (sleeping, yawning world – маужыраған, көмескі өмір, horrified sympathy – зәресі ұшқан, жаны ашу).
4)белгілі демеуліктермен (предлогтармен) жасалынған есімшелермен, (a screwed –up smile – шимай – шатпақ күлкі, jollying –on mood – жақсы, көңілді көңіл күй).
5) а) жалпы есіммен;
(a Lizard’s flickering tongue – кесірткінің сумаңдаған тілі, cauliflower care – қатты жаны ашу,уайымдау);
ә) адам аттарымен байланысты жалпы есіммен;
( Gwendolen’s smile –Гвендоленнің күлкісі );
6
б) of –тіркесімен берілетін зат есімдер.
( a sky of sapphire and snows down – қар жауып тұрған көк аспан ).
6) сөз тіркестері мен толық сөйлеммен, әсіресе дефис арқылы берілген сөйлеммен:
(crushed – strawberry қызанақ көп жегеннен ойылған ауыз, mouth – pulled down smile – ауыз толтыра күлу ).
Белгілі орыс стилист, ғалымы И.Р. Гальпериннің эпитеттерге жжасаған классификациясына сүйенсек, ол төмендегідей ерекшеліктерді ұсынады. Оның құрылымдық және семантикалық сипаттамаларына байланысты.
1. Ассоциациялық эпитеттер олар заттың немесе құбылыстың табиғатынан, жаратылысынан берілген, яғни ол берілген қасиетінен еш бөлінбейтін нышанын көрсетеді.
Мысалы: fragrant rose – хош иісті раушан гүлі, winters cold – суық қыс, lovely April – көркем сәуір, sweet love – тәтті махаббат(W.Sh).
Мұндай эпитеттер затты немесе құбылысты жаңа, таңқаларлық тұрғысын суреттемейді, бірақ автор бұларды заттың немесе құбылыстың өте маңызды, елеулі нышаны деп есептейді. Олар автордың суреттеп отырған затқа немесе құбылысқа зат ретінде баға беруін кескіндейді. Ассоциациялық эпитеттердің ішінен суреттеліп отырған зат немесе құбылыс жайлы артық мағлұмат беретін эпитеттерді атап көрсетуге болады. Олар сол сөзде негізі салынған нышандарды қайталайды, сондықтан оларды тавтологиялық, яғни қайталама эпитеттер деп атаймыз.Мұндай эпитеттер берілген затқа немесе құбылысқа тән кескіндерін екі еселейді, сондықтан олар нығайту қызметін атқарады.
2. Ассоциациялық емес эпитеттер,олар керсінше, суреттеп отырған зат немесе құбылысқа тән емес, оның жаратылысынан берілмеген нышанын сипаттайды. Олар өзінің таңқаларлық бейнесімен, қабылдауға тұрпайылығымен өз оқырманын таңқалдырады. Мұндай эпитеттер әр түрлі белгідегі заттың немесе нышанның туыстығы мен ұқсастығынан туындайды. Эпитеттердің мұндай түрі автордың қоршаған ортаны, дүниені қалай көз алдына елестететіндігін бейнелейтін болғандықтан, сол оқиғаны жазып отырған жазушыға ғана тән стилін, жеке даралығын көрсетеді. Олар өте мәнелі және образды:
Мысалы: blessed key - бақыт кілті, cruel hand – қатты қол, speechless song – айтып жеткізуге болмайтын өлең, hungry eyes – аш көз, dead night – тас қараңғы.
Эпитеттерді жалпы құрлымына қарай, жай және күрделі эпитеттер деп бөлуге болады. Жай эпитеттер өзінің мағынасының тар, қолданылу аясының шағын болуымен ерекшеленеді, яғни затқа немесе құбылысқа ерекше нышан бермейді. Күрделі эпитеттер өзінің әдеттен тыс болуымен, өзінің әр түрлі әдебиет жанрларында қолданыла бастауымен, мағынасының кеңділігін, экспрессивтілігімен таңқалдырады.
Жай эпитеттер төмендегідей эпитеттермен белгіленеді:
1) сын есімдермен: а) жай (proud livery – жақсы, тәкаппар, mad ears - сенімсіз құлақтар, busy care - әбігер уайым.
2)туынды:а)жұрнақтардың көмегімен жасалынған:(restful death – тыныш өлім)
7

ә) префикстердің көмегімен жасалынған: immortal life - өшпес өмір, unperfect actor – жай актер.
3) Салыстырмалы шырайларда берілген сын есімдер: нағыз тағдыр – puriest faith, қадірлі ата – a dearer birth.
4)есімшемен: а) осы шақта:straying youth – адасқан жастық, admiring praise абырой атақ; ә) өткен шақта: a vanished sight - өшкен оқиға, buried live - ұмытылған сезім, undivided loves – бөлінбес махаббат.
Күрделі эпитеттер өзінің әдеттен тыс болуымен, өзінің әр түрлі әдебиет жанырларында қолданыла басталуымен, мағынасынң кеңділігімен, экспрессивтілігімен таңқалдырады. Олар ақынға,жазушыға табиғатты, адам дүниесін суреттеуге көмектеседі.
Ағылшын тіліндегі эпитеттердің тілдік табиғаты мен классификациясы жайлы айақтай келе мындай қортынды жасауға болады.Эпитеттердің алуан түрлілігі, оның жасалу жолының ерекшелігі ақын жазушылар үшін суреттеп отырған адамның, заттың немесе құбылыстың ойын, сезімін, көңіл күйін, халін жеткізу барысында таптырмайтын, бағалы әдеби тәсілдер болатындығына әбден көзіміз анық жетеді. Эпитеттер басқа да тәсілдер сияқты стилистикада негізгі орындардың бірін алып,затқа, құбылысқа немесе адамға өзінің табиғатынан белгілі, оған қосымша мағлұмат беру қасиетімен ерекшеленеді.Эпитеттерді метафорамен алмастыруға болмайды....