Тарих | XIX ғасырдың 70 жылдарындағы халықаралық қатынастар

Ресей мен Англияның Батыс Еуропа континентіндегі германдық гегемонияға бірігіп қарсылығы Азиядағы осы екі державаның қақтығысына қарамастан, 1875 жылы жүзеге асырылды.

ХІХ ғасырдың I жартысында британдық үкімет осы бөліктегі ағылшын-орыс қарым-қатынасына өзінің түсінігін білдірген. Ағылшындық нұсқауына сай, Ресей Үндістанның көптеген облыстарын бірінен кейін бірін жаулап, үзілместен шабуылдап отырған. Орыс саясатының басты мақсаты осы елді жаулап алу болды. Бірақ, бұл тек қана таза ой болды.

Англия өзінің үнділік иеліктерін қорғап, сонымен қатар Осман империясына қол сүғылмаушылықты бақылап отырды. Себебі, ол Еуропадан Үндістанға көпір болып саналды. Бұл нұсқау көптеген ағылшын көк кітаптарында және парламенттік дебаттарында дамып отырды. Оны көптеген атақты публицистер Уркварт, ал кейін Роулинсон алды және көптеген тарихи кітаптардың авторларымен шеңгерілген болатын. Оның ықпалы Англияның шегіне дейін тараған.

Бұл нұсқау тенденциялы болды. Бірақ, жағдай бұлай болған емес, Ресей тек қана шабуылдады, ал Англия тек қорғанды. Орталық Азиядағы қарама-қарсы екі экспансия кездесті. Ресей де Англия да шабуылдаушы саясатты жүргізді, сонымен қатар екі держава бір-бірінен сескенді.

Таяу Шығыстағы жағдай басқа күйде болмады, екі держава Константинопльде өздерінің ықпалын орнатуға тырысты және осы мақсатты жүзеге асыруда бір-біріне кедергі жасап отыруға тырысты. Ресей бұғаздарында бақылау орнатуға тырысты, сонымен қатар Қара теңізден британдық қолға өтуге мүмкіндікті бермеуге тырысты.

Орыстардың да, ағылшындардың да Орталық Азияда жаулаушылықтың, стратегиялық ойлар мен саудаға байланысты қызығушылықтар, сонымен қатар әскери күшінің демонстрациясы арқылы жауланған елдерінде өзінің билігін нығайтуға тырысты. Үндістанда британдық отарлаушылар халықтық көтерілістерден сескеніп, үнемі қорқынышта болды. Қандай да болмасын шетел әскерінің жақындауы халықтың наразылығын келтіреді деп санады. Бұл сонымен қатар ағылшын ықпалының таралуын тудырды, Персияда, Ауғанстанда, Қытайда көрші аудандарына және Бирмада толық билік ету мүмкіндігі болды.

Кейіннен, орыс өнеркәсібі үшін ортаазиялық мақта үлкен маңызға ие болды.

Ресейге қосылу отарлық режимінің орнауына әкелді. Ол орыс капитализмі кеңейіп өсуіне жол ашты және Ресей "ескірген бөлімінің" яғни, өзіндік держава мен феодалдық өкілдердің болуын ұзартуына әкелді. Осылайша, Орталық Азияға қосылу патшалықтың, орыс әскери-феодалдық империализмнің кеңеюі буржуазияның да қызығушылығы мен пайдалылығын тудырды. Келесі жылдары осыған мақта базасының ұйымдастырылуы қосылды.

Бірақ, осымен қатар Орталық Азияның Ресей құрамына кіргені ортаазиялық мемлекеттерінің еңбекшілерін орыс революциялық қозғалысқа ақырындап енгізген болатын. Бұл Ресейге қосылу Орталық Азия халқының көзқарасы бойынша объективті прогрессивті жағдай болды. Бірақ бұл жеңілдіктерді Азиялық мемлекеттер иемденбеді. Англияның билігіне түскен Азиялық мемлекеттер бұл жеңілдіктерге ие болмады: олар үшін шетелдік жаулаушылық тек қана отарлық езгіні әкелді. Англияның прогрессивті күшімен британдық отардың арасында ешқандай қарым-қатынас пен байланыс болмады. Англияның өзіне де бұл күштер еш нәтиже бермеді.

Ағылшын Орталық Азияға, Персияға, Ауғанстанға жүргізген саясатын лондондық кабинет тек жалпы курс ретінде ғана анықтады. Оның жүзеге асырылуы Үндістанның вице-королінің қолында болды. Ағылшын агенттері Ауғанстанды жаулады, Түркменстан мен Батыс Қытайға басып кірді. Ағылшын тыңшылардың орнына тыңшы офицерлері жұмыс атқарған. Олар ағылшын-үнділік әскердің, сонымен қатар вице-королінің басқаруына бағынды. Ағылшын агентурасының қызығушылығында түрік сұлтандары да белсенділік танытты. Орталық Азиядағы ағылшын саясатының осы шпиондық және диверсиялық қызметі, маңыздылығы жағынан ресми дипломатияға орын бермеді.

Орыс жағынан түркістандық генерал-губернатор Петербургтен маңызды тәуелсіздікті қолданды. Ол да феодалдық жергілікті билік етушілермен және тайпалармен кең байланысты иемденді.

Орталық Азияны бөлшектеудегі ағылшын - орыс келіссөздері.

Орталық Азиядағы ағылшын экспансиясының басты объекті - Синьцзян емес, Ауғанстан болатын. Сол жақтан ағылшын отарлаушылары Түркменияға қол сүғуды көздеп, соған дайындалды.

1869 жылы Ауғанстанда алты жылдық феодалдық езгі аяқталды. 1869 жылы 27 наурызда Британдық Үндістан территориясындағы Амбалда вице -король әмір Шер - Әлимен кездеседі. Конференцияның ең бірінші отырысында Шер - Әли келіссөзді келесі жарлықтан бастады:

«Ауғанстанда шеру басталған уақыттағы, менің билігімнің басында, мен көмек беруді сұрадым, бірақ, Англия менің сұранысымды қабылдамады. Сондықтан, мен сіздер жіберген ақша мен қару - жарақты қайтарамын. Мен сіздермен келіссөздер жүргізуге және де келісімдерге қол қоюға бара алмаймын және өз келісімімді бере алмаймын.»

Конференцияның келесі жолы бұл жарлық дипломатиялық келіссөздерде өзіне жақсы позицияны иемдену үшін жасалғаны көрінеді. Ұзақ ұрыстардан кейін, нәтижесінде ол ағылшындардан қару мен жыл сайынғы ақшалай субсидияны алуды қабылдады.

Шер - Әли одақтастық келісімдерге қол қоюды талап етті. Ол Англиядан Ауғанстандағы билік соның қолында екенін жэне кейіннен оның мұрагеріне берілетінін мойындауды талап етті. Осылайша, ағылшындар оның кенже ұлы әмір Абдулла - ханды мойындауға мәжбүр болды. Лорд Майо бүл талапты қабылдамады: себебі, Шығыстың барлық феодалдық монархияларда жүргізген саясатынан ағылшын үкіметінің бас тартқысы келмеді.

Вице -король Ауғанстанның ішкі істеріне араласпауға және онда ағылшын резиденттерін жібермеуге келісімін береді.

Шер -Әли ағылшындардың ақшасы мен қаруынан бас тартпады, бірақ ағылшындарға деген сенімсіздігі мен наразылығын білдірді. Ал, Ауғанстанның халқы әмірді ағылшындарға сатылды деп жазғырды.

1869 жылдың басында либералдар лидері Гладстон басшылығымен ағылшын үкіметі Орталық Азиядағы Англия мен Ресей иеліктерінің арасына бейтарап зона құруды ұсынды. Бұл бейтарап зонаға екі елдің қол сұғып, араласуына тыйым салынды. Орыс үкіметі бүл үсынысты қабылдады, сонымен қатар, Ресейдің құрамына Ауғанстанды қосуды ұсынды. Ағылшын үкіметі қарсы шара қолданды: ағылшын үкіметі бейтарап территорияны солтүстікке қарай кеңейтуді ұсынды. Бірақ, бұл келіссөз жүзеге асырылмады.

1869 жылдың күзінде Ресей мен Англия арасында келіссөздер қайтадан жүргізілді. Олардың Петербургке енуіне Үндістанның вице - корольдің өкілі Форсайт келді. Оның келгенімен келісім жүзеге асырылды. Ол келісімнің қаулысы бойынша, Ауғанстан территориясының құрамына, шынайы түрде Шер - Әлидің иелігіндегі облыстар кіретіні мойындалды. Әмірдің өз иелігін кеңейтуді тоқтату мақсатымен, Англия барлық шарттарды қабылдауға мәжбүр болды, ал Ресей ауған территорияларына Бұқар әмірінің шабуылына қарсылық көрсететініне уәде берді. Көп ұзамай, 1869 жылы келісімді талқылаған уақытта ағылшын мен орыс үкіметінің арасында қайшылықтар туындады. Ағылшын үкіметі Шер -Әлиге оның әкесі әмір Дост Мохаммедке қараған иеліктер тиісті екендігін бекітті. 1870 жылдың 20 мамырында бұл құжат ағылшын кабинетінің көзқарасы ретінде елші арқылы орыс үкіметіне жіберілді. Ал, шындығында, Дост Мохаммедтің таралған барлық иеліктері Шер - Әлидің қолында болмады. Орыс үкіметі бұл иеліктерді ағылшындық агенттің шешіміне қарай мойындағысы келмеді.

1871 жылдың 1 қарашасында ол Лондондағы өзінің елшісі арқылы ағылшын үкіметіне Орталық Азияда «қазіргі территорияларды изоляцияда» ұстап тұру саясатын жүргізуді ұсынды. 1869 жылы келісімнің негізіне сүйене отырып, Англия мен Ресейге әрбіреуі ауған, бққар және қоқан әмірліктерін басқа иеліктердің шабуылынан бірігі қорғау ұсынылды.

Бірақ, ағылшын үкіметі бұл ұсынысты қабылдамады. Ол қиян-кесті түрмен өзінің иелігін солтүстікке қарай кеңейтуге талпынды.

1872 жылдың 17 қазанында лондондық кабинет патшалық үкіметтен Ауғанстанның солтүстік шекарасын, Түркмен даласының орта ағысындағы Ходжа Салех пунктіне дейінгі Амудария өзенін мойындауды талап етті.

Орыс үкіметінің жауабы 19 қазанда жіберілді. Ол Бодахшан және Вахан хандықтарының территорияларының төменіндегі Амудария өзені ағысы бойынша шекараны мойындады. Бірақ, кейіннен патшалық үкіметтің ұстанымы өзгерді. Лондонның қайталанған талабын қабылдай отырып, 1873 жылдың 31 қаңтарында, Англияға ұсынылған Ауғанстанның солтүстік шекарасы линиясын қабылдады. Вахан мен Бодахшан мәселесіне өзінін келісімін берген патшалық үкіметтің мақсаты бір болды: ол, Англияның Хивин хандығын жаулауын әлсіретті. 1872 жылдың 4 желтоксанында II Александрдың басшылыгымен Ерекше жиналыс Хиуаға шабуыл жөнінде ұйым кұруды шешті.

1873 жылдың 10 маусымында орыс әскері Хиуа хандығының астанасын жаулап алды. Осыдан кейін ханмен келісімге қол қойылды. Ол басқа мемлекеттермен сыртқы қатынасты өз бетімен жүргізуден бас тартып, патшаның вассалы болды. Хиуа патшалығы Ресейдің протекторатына айналды.

Хиуаны жаулау ешқандай халықаралық қиындықсыз жүрді. Іс тек ағылшындардың баспасөзіндегі қарсылықпен ғана шектелді. 1874 жылдың 7 қаңтарында орыс әскерінің Хиуаны жаулағанынан кейін, 6 айдан соң, шетел істер министрі лорд Гренвиль Петербургтегі британдық елшіден патшалық үкіметке хат жіберілді.

Хатта, егер Ресей Мервк қарай жүретін болса, онда Хиуамен көршілес түркімен тайпалары ауған территориясьшдағы орыстардан көмек сұрауға тырысатындары жайлы көрсетілген. Бүл жағдайда орыс әскері мен ауғандар арасында қақтығыс болуы мүмкін еді. Ағылшын кабинеті орыс үкіметінің Азия мен Британдық Үндістандағы қауіпсіздігі мен тыныштығы үшін Ауғанстанның «тәуелсіздігін» қабылдайды деп үміттенді. Хиуа хандығын бағындыруда ағылшын үкіметі қарсылық көрсетпеді. Себебі, Англияның өзі осы сияқты жолмен Ауғанстанды бағындыруға тырысты.

Ауған шекарасы жөніндегі келіссөзде отарлаушылардың дипломатиясының нұсқасы болады. Келіссөз Ауғанстан жөнінде болды, бірақ, оның орнына келіссөздерде осы елді таныстыру құқығын ағылшын үкіметі өз мойнына алды.

1875 жылдың 29 сәуірінде меморандумда Англия мен Горчаков арасындағы келіссөзде Ресей мен Англияның бәсекелестігі, екеуінің де қызығушылығына теріс септігін тигізетінін көрсетті. Бұл бәсекелестікті болдырмау үшін орыс министрінің пікірінше, осы екі ел арасында Орталық Азияда ортақ буфер орнату дұрыс болады деп шешілді. Егер екі жақ Ауғанстанның тәуелсіздігін мойындаған жағдайда, буфер Ауғанстан болар еді. Осы кезде Горчаков, Ресей өзінің иелігінің Орталық Азияда Бұқар жағынан да, түркмендер жағынан да кеңейтпейтінін жариялады.


Батыс Қытайдағы ағылшын дипломатиясы



Батыс Қытайда ағылшын отарлау биліг60 - жылдары қытайлық үкіметке қарсы Қашғариядағы қозғалысты бастаған авантюрист Якуб - бекті қару - жарақ пен ақшаның көмегімен Үндістаннан ығыстырды.

Якуб - бек Қашғарияда билікті иемденіп, Қытайдан кетті. Ағылшын дипломатиясы Якуб - бекпен байланысты жақсартты. Олар сол жылдары ағылшын үкіметінің қармағында болған түрік сұлтанын қолдады. Ұлт-азаттық қозғалысты бастаушыларынан қорғанысты. Англиядан іздеген сұлтан ағылшындарға өзінің бүкіл беделді халифатын, сонымен катар, оларға мұсылман елдерінде өзінің жұмыстарын атқаруға көмек берді. Сұлтан Якуб - бекке Әмір титулын беріп, Ресейге қарсы бүкіл мұсылман билеушілерінің басын қосуына тырысты. Ресей де Якуб - бекпен байланысын орнатуға тырысты. Бірақ, сұлтан мен ағылшын тыңшылығының ықпалымен Якуб - бек тек Қытайға ғана емес, сонымен қатар Ресейге де қарсы қатынаста болды. Якуб - бекке ресми ағылшын елшілігі берілді. Бірінші ретінде Қашғар билеушісі ағылшындарга сенбегендіктерінен бұл ұсынысты қабылдамады. Бірақ, ағылшын-үнділік билікті бұл тоқтатпады.

1873 жылы жазда олар Қашғарға екінші елшілікті жіберді, бұл жолы ол қабылдаған болатын. Олар Қашғар билеушілеріне ағылшын королдігі мен Британдық Үндістанның вице-королінен хаттар берді. Елшілік сонымен қатар бағалы сыйлықтар да әкелді: артиллериялық қарудың батареясын, винтовканың бір партиясын және қомақты қаржы бөлігін. Ресми түрде қару сұлтаннан болды. Якуб ағылшындармен қанаушылық сауда келісіміне қол қойды, ол бойынша Якуб оларға экстерриториялық құқығын берді.

Ағылшын елшілігінің мүшелері аз ғана таныс жерлермен орыс шекарасына дейінгі жолдардан қарады. Ағылшындар Якуб - бекке бірнеше қару - жарақ зауыттарын салып берді. Оның мақсаты, осылайша, Якубты Ресейге де Қытайға да қарсы қолдану.

Якуб - бек Қашғариядағы билігіне көңілі толмады. Бірнеше жылдар көлемінде ол өзінің билігін солтүстіктен ары қарай таратуға талаптанды. Оның иеліктерімен Ағылшын ыкпалы сферасының да таралуы мүмкін еді.

Орыс үкіметі өз жағынан Якуб - бек пен ағылшындарға солтүстікке қарай жолды жабуға шаралар қолданды. 1870 жылы ол өзінің әскерімен Тянь - Шаньдағы Музартті иемденді, ал 1871 жылы жазда - Құлжа қаласын және де Іле ауданын жаулады. 1871 жылдың 20 сәуірінде әскери министр Милютиннің билеуімен өткен ведомствоаралық жиналыста орнықтырылды. "Біздің Батыс Қытай ісіне араласуымыздың басты мақсаты бөлшектенген Қытай империясының батыс провинциясында қытайлықтардың өз билігін орнату." Қашғариядағы халықтың наразылығы мен феодалдық езгінің нәтижесінде Якуб - бектің жағдайы үзілді. 1877 жылы ол қайтыс болды.


Орталық Азияда ағылшын үкіметінің экспансиясына көшуі



Ауғанстанға қарсы соғысқа дайындалу. 1874 жылы либералдар кабинеті Гладстонның орнын ауыстырған Дизраэлидің консервативті үкіметі британдық отарлау империясының кеңейту ұранымен билікке келді. Отарларға назар аудару әлемдік нарықта бәсекелестіктің күшеюі нәтижесінде өсті. Әсіресе, бұл назар аударушылық Германия жағынан көп бөлінді. 1873 жылы Германияда, Австро - Венгрияда және АҚШ - та болған экономикалық күйзеліс сыртқы экспансияларға талпынысты тудырды.

Дизраэлидің кабинеті экспансия мен отарлау саясатын жер шарының әр түрлі аудандарында - Оңтүстік Африкада, Египетте, Түркияда жүргізді. Орталық Шығыс та бақылаусыз қалмады. Ағылшын үкіметі өзінің тыңшылары Персия мен Түркменияға жіберуді жеделдетті. Онда тыңшыларының көмегімен әскери саяси бақылауды күшейтті және Ресейге қарсы барлық мұсылмандық билеушілерді мобилизациялауға тырысты. Сол уақытта Дизраэлидің үкіметі Ауғанстанды толығымен бағындыруға дайындық жүргізді. Ол осы жөнінде Ресеймен келісімге келуге талпынды. 1875 жылдың мамыр айында Ресей мен Англияның Германияға қарсы одақтасып шығуы біраз уақытқа осы екі мемлекет арасындағы қарым қатынасының жақсарғаны көрінді. Бірақ, бұл олардың Түркменияда, Персияда және Батыс Қытайда жұмыстарын жүргізуді тоқтатпады.

Бірақ, келісімге келуді ұсынған ағылшын консервативтік үкіметі Ресеймен келісім ретінде «аралық» база ретіндегі ойынан бас тартты. Ол Ресейге Орталық Азияны бөлісуді үсынды. Жаңа британдық кабинет орыс үкіметіне Ауғанстанның тәуелсіздігін мойындауы жөнінде келісушіліктен бас тартты. Оның орнына 1875 жылдың қазанында ағылшын кабинеті осы мемлекетте еркін іс - қимылдар жүргізетіні жайлы ресми түрде жариялады. Оған Горчаков 1876 жылдың ақпанында жауабын берді. Ол оған ағылшын позициясынан шыққан қорытындымен жауап қайтарды. 1873 жылы

Ауғанстанның шекарасы жөніндегі келісімге қол жеткізгеннен кейін, ол орыс үкіметі үшін бүл келісім жүзеге асырылды және жүзеге асырылуы аяқталды деп шешті. Екі үкімет те осы елдерде еркін іс - қимылдар жүргізуді сақтап, бірақ, өзара қызығушылықтарын назарға алып, сонымен қатар көрші болу жағдайдан аулақ болуды көздеді.

Ресейге қарағанда ағылшын үкіметіне алдына қойған мақсаттарына жету қиынырақ тиді. Дизраэлиді премьер деп жариялағанға дейін өзара жақтыртпаушылыққа қарамастан, Англияның Шер - Әлиге қарым - қатынасы қолдаушы болды. Шер - Әли 60 жылдардың аяғынан Ресейге қарсы Англияға қарағанда жағымды саясатты үстанып, жүргізді. Ол Амударияның оңтүстік жағалауында орнығуы, сонымен қатар, Түркменияға да өзінің ықпалын жүргізуді мақсат етті.

Шер Әли ағылшындардан ақша алмай, олардың талаптарын орындамай, ағылшын үкіметімен байланыс орнатты. Бірақ, бұл байланыс Англияға бағынудан кұтқарып қалуды көздеді. 1873 жылдың шілде айында Үндістанның Симл қаласында ағылшын - ауған конференциясы болып өтті. Әмірдің атынан Сеид Нур - Мухаммедхан шығып, таныстырды. Ол Англиядан әмірдің династиясын мойындауын, ақшалай, қару - - жарақпен көмек көрсетуін, сонымен қатар Сеистандағы ауған - парсылық шекара жөніндегі мәселені шешуді талап етті. Ағылшын өкілдері Герат пен Кандагарда ағылшын резиденттерін енгізуді ауғандардан талап етті.

Әмірге өзінің тыңшыларын қосу Ауғанстанмен қарым қатынаста ағылшын дипломатиясы үшін негізгі мәселе болды. Орталық әлсіз билігі бар феодалдық мемлекетте британдық резиденттердің пайда болуы ауған мемлекетінің ішкі құлдырауына және ауған мемлекеттерін иемденуге әкелетін бірнеше қадам болар еді. Англия мен Ауғанстан арасындағы келесі келіссөздер осы ағылшын резиденттері мен онда орталық орынға ие болу жөніндегі мәселелер жөнінде жүрді.

Симлде ауғандардың осы ағылшын талаптарын орындаудан бас тартуы ағылшын ауған қарым қатынастарының бұзылуына әкелді. Ағылшын үкіметі енді әмірге қарсы қозғалысты бастады.

Әмір ағылшындарға қарсы өзінің шараларын қолданды. Ол 1874 жылы өзінің кіші үлы Абдул - ханды мұрагері деп жариялады.

1876 жылдың сәуір айында вице - корольдің орнына таққа Дизраэлидің жолын қуушы лорд Литтон отырды. Үндістанға сапарының алдында ол үкіметтен нұсқаулар алды. Ол Англия Ауғанстанды қорғайды және көмек береді, сонымен қатар әмірдің мұрагерін мойындағаны жөнінде әмірді көндіреді. Бірақ, ол үшін Англия ауған шекарасында болып жатқан оқиғалар мен жағдайларды біліп отыруы қажет деген мәлімдемені айтады. Сол үшін барлык маңызды жерлерге ағылшын офицерлерін енгізу қажет болды. Осы уақытта ағылшын үкіметі Мейменді және Ауғанстанның солтүстік - батыс шекараларындағы басқа да түркмендік хандықтарды жаулауда әмірге өз ықпалын жүргізді. Орыс әскери биліктің мәлімдемесі бойынша, ол жерлерге ауған әскерінің тең жартысы жіберілген болатын.

1876 жылдың мамыр айында Литтон әмірден Кабулда ағышлын елшілігін қабылдауды талап етті.

Шер - Әли өзінің астанасында вице — корольдің елшілігін қабылдаудан бас тартты. Ол мемлекетке ағылшын резиденттерін енгізу - елде қозғалыстар мен қақтығыстарды туындатанынын және бұл жағдай мемлекеттің тәуелсіздік алуы мен әмірдің билігіне кедергі келтіретінін білген. Бірақ, Шер - Әли үнділік территорияда келіссөздер жүргізуге өзінің келісімін берді. Келіссөздер Пешаварда жүргізілетіні жайлы шарт қойылды. Сол жерге ауғандық әмірдің өкілі Нур - Мухаммед келді.....