Экономика | Бухгалтерлік есеп және бухгалтерлердің этикалық жауапкершілігі

Бухгалтерлік есеп мамандығына ие болған әрбір азамат өз қызметіне үлкен жауапкершілікпен қарап, іскерлік қатынастар өрісіндегі маңызды мәселелер мен операцияларды шешуші тұлға болып саналатындығын білу керек.
Ұйымдардағы қызмет атқарушы бухгалтелік ақпараттық технологияның жетілдіруіне, экономикалық үрдістің күннен күнге тұнық қалыптасуына үлкен рөл атқаратындығын білген жөн. Сауда мен комерцияның халықаралық сипатқа түсуіне байланысты осы заманғы бухгалтерлер өздерін отандық экономиканың дамуына үлес қосымшасын және әр түрлі іскерлік әрекетке қатысушы терең білімді кәсіби маманмын, сондай-ақ бухгалтерлік есептің өміршеңдігін жан-жақты жақсы түсінемін деп міндет қабылдауы қажет.Елімізде нарықтық қатынастардың қалыптаса бастауына қарай, бірлескен ұйымдардың,меншікті ұйымдардың, шағын ұйымдардың жалпы шаруашылық ұйымдары меніс-әрекет етушілердің саны жылдан-жылға көбейіп келеді.Мұның өзі заңдылық үрдіс және егемендік жағдайда біртіндеп өркендеп келе жатқан базарлы сауданың талабы. Өркениетті елдер қатарына қосылудың болашағын болжау нарықтық қатынастарды іске асырудың тиімді жолдарын белгілеу экономикалық үрдіске қатысушы тұлғалардың интелектуалды потенциалына тікелей байланысты.Өкінішке орай , елімізде бухгалтерлік есеп қызметін атқарушы мамандарымыздың көпшілігінің әлі де болмаса төмен және нарықтық қатынастар талабына сай емес. Көбіне бухгалтерлік қызмет атқарушы жауапты адамдар тек салық есебін жүргізу өрісіндегі кәсібін қорғап қана келеді. Көп сатылы мол мағынасы бар бүтіндей бухгалтерлік есеп жуйесі салық есебіне тәуелді сияқты .Дейтұрғанмен, заман талабына қарай бухгалтерлік есеп кәсібінің мағынасы біртіндеп жоғары кәсіби мамандыққа айналып, бұлардың алатын еңбек ақысы да көбейіп келеді.Қазіргі кезеңде еліміздегі бухгалтерлерді даярлау мен қайта даярлау төмендегідей төрт бағдарламадан тұрады .
1.Бастауыш деңгейінде кәсіби білім беру Орта мектептерде , оқу орталықтарында , лицей , кәсіби- техникалық оқу орындарында , коммерциялық құрылымдарда , курстарда негізгі мамандықтарға қосымша ретінде арнайы жасалған бағдарламаға сәйкес счеттар жүргізуші ( счетоодттар) бухгалтерлер даярланады.Бұл деңгейде дайындалған маманар есептің бір учаскесіндегі счеттарды жүргізіп , бастапқы құжаттарды толтырып , қарапайым экономикалық операцияларды ғана орындайды.
2.Орта деңгейдегі кәсіби білім беру.
Колледждерде , орта дәрежеде еәсіби білім беретін оқу орындарында техник бухгалтерлер дайындалады.Бұл бағдарлама бойынша екінші категориядағы бухгалтерлік қызмет атқарушылар даярланады.
3.Жоғары дәрежеде кәсіби білім беру
Университеттер,академиялар мен институттарда,бизнес мектептерінде жасалған арнайы бағдарлама бойынша даярланады. Бұл деңгейде даярланған бұхгалтерлер бас бұхгалтерлер , бұхгалтерлердің орынбасарлары , бөлімдерінің аға бұхгалтерлері және бірер жыл тәжірибе жинақтағаннан соң ұйымдардың , басқа да құрылымдардың қаржы жөніндегі директоры қызметін атқаруына болады.
4.Жоғары оқу орындарын тамамдағаннан кейінгі кәсіби білім беру.
Бухгалтерлердің кәсіби білім беру институттарында , университеттер мен академияларда , халықаралық деңгейде шетелдік сараптаушы маман оқытушылардың қатысуымен жасалған арнайы бағдарлама бойынша ең жоғарғы категориядағы кәсіби бухгалтерлер даярланады.Мұндай бағдарламаның негізінде бухгалтерлер-аудиторлар даярланады, жоғары дәрежедегі маман бухгалтерлердің білімі жетілдіріледі, магистратураларда және докторантурада оқытылады. Жоғарғы кәсіби бухгалтерлер даярлау арнайы құрылған бухгалтерлік есеп және аудит кафедралары бар оқу орындарында даярланады. Соңғы бағдарлама бойынша даярланған жоғары категорияларындағы маман бухгалтерлер аудиторлық , оқытушылық, зерттеушілік жұмыстар атқаруына болады
оқу орындарында даярланады. Соңғы бағдарлама бойынша даярланған жоғары категорияларындағы маман бухгалтерлер еліміздегі еңбек заңына қарай келісім-шартқа (контракт) отырып, әртүрлі меншік түрі бар ұйымдарда қызмет атқаруына болады. Кәсіби білім дәрежесі жоғары, өз мамандығын терең біліп, басқа да экономикалықмамандықтармен өз білімін ұштастыра білетін этикалық нормаларды сақтайтын , есеп-қисап жұмысын ұйымдастыра алатын мамандар өздері қызмет атқарып отырған ұйымдар мен басқа да құрылымдардың экономикасын басқаруға мықты әсерін тигізеді .
Бухгалтерлік қызмет атқарушылардың түпкі мақсаты –басқару жүйесін қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету.Ұйымдардың қалыпты жұмыс істеу үшін ұрлық пен коррупцияны болдырмау мүліктер мен құндылықтардың дұрыс сақталып, тиімді жұмсалуын бақылау мен тексеру үшін аудит жұмысын жолға қою.Әсіресе нарықтық қатынастар мен базарлы сауда жағдайында , мысалға, акционерлер үлкен сомадағы дивидентд алғысы келеді.Несиелендірушілер ұйымның төлем өтеушілік қабілетінің жоғары болуын қалайды, ал берешектер өз қарызын төлемей кетудің жағдайын ойлайды, салық органдары әрбір ұйымның көп мөлшерде пайдамен жұмыс істеуіне тілектестік білдіреді,жұмыс атқарушы қызметкерлер көп сомадағы еңбекақысын алғысы келеді. Міне, осының барлығы жалпы бухгалтерлік есеп жүйесіне қойылған талап қана емес, орындаушы бухгалтерлерге қойылған этикалық және кәсіби талап болып табылатындығын білгеніміз жөн.
Сонымен, жалпы бухгалтерлік есеп жүйесі ұйым деңгейіндегі орындалатын және шешілетін мәселелер қойса, бұларды шешіп, түпкі мақсатқа жеткізушілер бухгалтерлер терең түсінуі керек. Қандай түрде болмасын ұйымдар мен басқа құрылымдарда бухгалтерлік есеп жұмысын атқарушы мамандар кезеңінді және күнделікті сабақтастық жұмыстар атқарады . Бухгалтерлік есеп жүргізудің кезеңдері төмендегіше:
1.Бастапқы құжаттар жасап,бұларға жазылған цифрлар мен өлшем бірліктерінің дұрыстығын мұқият тексеріп бақылау;
2.Орын алған шаруашылық операцияларының сомаларын жекелеген счеттарға түсіріп жорналдарға жазу;
3.Синтетикалық счеттар жинағын Бас кітапқа жазу;
4. Әрбір счеттар бойынша айналым ведомстысын жасап, счеттар қалдығыншығару және тексеру жұмысын орындау;
5. Айналым ведомастысының негізінде қаржы есебінің қортындысына жылдық (отчет) қорытынды баланс жасау;
6. Жыл аяғында счеттарды жауып, келесі шаруашылық жылына счеттар ашып, бұларға өткен жылдың қалдықтарын көшіру.
Қызметатқарушы бухгалтерлерге өздері жұмыс істейтін өз ұйымының табыс келтіру көздерін жоспарлау, жұмсалатын шығындарға смета жасап, нормативтік шектеулер қою қызметтерін сапалы атқару қажет.
Этикалық жауапкершілік.Экономикалық күрделі өмірімізде кәсіби мамандықтар саны күннен-күнге көбейіп келеді.Арнайы жұмыстар атқарушы адамдар тобы өздерін «кәсіпкерміз» деп атайтын болады. Кәсіби мамандық атқару үшін теориялық негізде білім және іс-тәжірибеден дағдыланған ой сана қажет.Жоғары дәрежедегі кәсіби мамандық деңгейіне жету үшін интелектуалды және кәсіби терең білім керек.Теориялық тұрғыдан жақсы дайындалған мамандар кәсіпкерлік білімі жоғары саналып, білімсіздергеқарағанда сұраныс талабына жауап берерлік болуы керек. Мұның барлығы да нарықтық қатынастардан туындаған үрдіс мамандығы мен кісілігі ұштасқан интелектуалды болып табылады. Кәсіби мамандардың жан дүниесі таза болып , ақылы мен ой санасын жетілдіріп , байқаушылық пен болжампаздық қасиетін сақтап, іскерлік әрекетке қатысушылар мен басқа да клиенттердің айтқанын түсініп , өз кәсібін аса бір біліктілікпен орындайтын қасиеттері болуы керек.
Кәсіби қызмет атқарушы әрбір мамандықтың өзіне тән этикалық нормасы болады.Еңбек етуші өмірімізде көптеген жағдайларға кездесіп, моральдық талаптарды сақтамай кететін жағдайлар да болады. Басқа да кәсіби істер мен қызметтер атқарушыларға қарағанда бухгалтерлік міндет атқарушылар ұйым ұжымындағы әлеуметтік және экономикалық өмірге жиі араласып, адамдардың тұрмыс тіршілігіне , хал –ахуалына жағдай жасалып, қолданылған «этикалық кодекс» тұрғысынан дұрыс шешім қабылдап, ұят пен жан тазалығын сақтау тәртібі туындайды.
Әрине бухгалтерлер үшін арнайы жасалып (жазылған) , қабылданған «этикалық кодекс» біздің елімізде әлі жоқ. Кәсіби іс атқарушы маман адамдар басқалардың тағдыры алдында өздеріне белгілі міндеттемелер қабылдайтындығын түсіну қажет. Әр маман халық үшін, халық игілігі мен болашағы үшін қызмет атқаратындығы этикалық норманың алғы шарты деп түсінген жөн .Мысалға ,жетілдірілген тәртіптің дұрыс жолын білім қалыптастыратындықтан Сократ айтқан еді.Ал Аристотель болса ізгі-рахымшылық көрсетуді батылдылық және әділеттілік деп танып,бұлар жеке адамдар мен қоғамның амандығын сақтайтын категориялар екендігін айтқан. Этикалық тәртіп пен моральдық принциптер білім арқылы қалыптасып,адамдардыңтүсінік дәрежесі артып отыратындығын классиктер дәлелдеген. Этикалық норманы қалыптастырудың әмбебабтық жолдары жоқ. Мұндай норманың болуы да мүмкін емес.
Әйткенмен де , кәсіптің жаңа түрлерінің пайда болуына қарай «кәсіптік этика» категориясы қажет. Бухгалтерлік қызмет атқару тұрғысынан қарағанда « кәсіптік этика» бухгалтерлік есеп жүйесінжүргізу әдістері мен ережелеріне , сондай-ақ бухгалтерлік есеп жүйесінің мерзімдік өзгерістерге түсіп отыруына қарай қалыптасуы керек.Кәсіптік этика –философиялық және әлеуметтік бағытқа әсер етуші категория.Философиялық бағыт моральдық нормалардан тұрса,әлеуметтік бағыт кәсіби тұрғыдан реттеу мен бақылау үрдісінен тұрады. Бухгалтерлік кәсіп атқарушы мамандар өз ұжымының экономикасы мен адамдардың тиімді жолдармен басқару үшін арнайы концепциялар мен ұсыныстар енгізіп отыруы қажет. Кәсіпкерлікпен жасалған тұжырымдар мен ұсыныстардың түпкі мақсаты –қоғамдық мүдде мен қоршаған ортаның талабын қанағаттандыру болып табылады. Сондықтан, кәсіптік этиканың бухгалтерлік есепке тән кәсіби қоғамдық талапты мойындау мен келістіру қажеттігі туындайды.Бухгалтерлік есеп кәсібінің деңгейі бухгалтерлерге деген қоғамдық сенімінің артуына қарай жетілдіріп отырады. Ал қоғамдық сенімді ақтау үшін бухгалтерлер өз жұмысын жетік біліп,сенімді және сапалы атқарып, тәуелділікке түспеуі керек.Арнайы ережелер мен нұсқаулар, сондай-ақ есеп әдістерін қолдану кезінде бухгалтерлер үш топтың, қоғамның, қатысушы клиенттердің, басқа да әріптес бухгалтерлердің мүддесінен шығу жолдарын анықтау қажет. Осы жоғарыда айтылғандардың негізі сақталған жағдайда бухгалтерлердің этикалық нормасы қалыптасады және ол жетілдіріліп отырады.Өркениетті елдерде қалыптасқан, бухгалтерлік есеп мамандығының беделін арттырып отыру мақсатында туындаған «бухгалтерлердің этикалық кодексі» есеп жүргізудегі тәжірибені зерттеу, клиенттер арасында қайшылықтарды болдырмау, есеп көрсеткіштерін сыртқы пайдаланушыларға тұнық түрде хабарлап отыруы қажет екендігін кейінгі жылдары ғана біле бастадық. Кейінгі он жыл ішінде материалдық игілікті бөліп тарату,табыстарды бағалау мен өлшеу және есептеу , жүйесінің өзгеріске түсуі, бухгалтерлік есеп кадрларының күннен күнге көбеюі, есеп жүйесінің компьютерленуі, әлеуметтік қызмет көрсету өрісінің көбеюі т.б жағдайларға қарай бухгалтерлік кәсіп атқарушылар қызметі де өзгеріске ұшырап келеді. Сонымен қатар, қаржылық және саяси кризистер орын алған жағдайлар бухгалтерлік қызмет атқарушылар өміріне де тікелей әсер ететіндігінен білдік.Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік кәсіп жиі өзгерістерге ұшырап келеді. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарына көшуге орай бухгалтерлік есеп мамандары едәуір жоғары бағаланып, бұлардың кәсіби білімі сапалы бола бастады. Жаңа ақпараттық қызметтердің (маркетингтік басқару жүйесін зерттеу, стратегиялық жоспарлау, бизнес-жоспарын жасау, салық жүйесін сараптау ) пайда болуына қарай кәсіби бухгалтерлерге деген сұраныс артып отыр. Бұл күндері қызмет атқарушы бухгалтерлер «счеттар жүргізушілер» (счетоводттар) қатарынан өтіп, ұйымдардың шын мәніндегі қаржы басқарушылары қызметін атқарушылар қатарына қосылып келеді.
«Қоршаған экономикалық ортаның» өзгеріске түсуінің және бухгалтерлік кәсіп атқарушылар арасында бәсекелестік жағдайының негізінде кәсіпкерлік іс-әрекеттермен айналысушылар арасында дау-дамай орын алуы мүмкін. Бәсекелестік пен дау-дамай және құқықтық мәселелерді шешудің бірден-бір жолы, сапалы жасалған бухгалтерлік есеп мәліметтері мен бухгалтерлердің кәсіби біліктілігіне тікелей байланысты.Бухгалтерлер мен тәуелсіз аудиторлар қаржы қортындысы есебінің сапалы жасалуын қамтамасыз етіп, этикалық норманың сақталуымен қатар даулы мәселелерді шешудің жолдарын жақсы білуі керек.
Өкінішке орай бухгалтерлік есеп кәсіби Қазақстан Республикасында бәсекелестік үрдіске түскенмен, әлі де болса тамыр-таныстық,туыстық жерлестік,т.б жақындық жолдарменжұмысқа орналастыру фактілері кездесіп келеді. Мұндай жағдайда бухгалтерлердің тәуелсіздігіне нұсқан келтіріп, сапасыз ақпараттар жасалынды. Әрине, кәсіпкерлік пен пайдакүнемдік арасында қарама-қайшылықтар болады.Яғни қоғамдық мүдде мен жеке бастың мүддесі арасында да қайшылықтар болуы мүмкін.Сондықтан, бухгалтерлік кәсіби қызмет атқарушы адамдар таза, сапалы жұмыстар атқарып, өз мамандығын сыйлап, ешқандай да «келісім» әрекеттерге болмауы керек.Еліміздегі бухгалтерлік кәсіп тарихи даму кезкңінің үстінде тұр. Нарықтық қатынастарға түсуші сыртқы қаржы салымшылар мен несие берушілер сенімді болуымен қатар қоғам өмірінің ахуалын қорғау үшін сапалы жасалған бухгалтерлік ақпараттар жүйесінің атқаратын рөлі өте зор. Нарықтық қатынастарзаманында бухгалтерлік кәсіп атқарушылар төмендегі келеңсіз жағдайлардан және сырттай күш көрсетіп, пайдакүнемдікке салынушылардан сақ болуы керек.Ол үшін:
Біріншіден, өз қаражаттарын белгілі бір бизнеске сомалып салмай,құнды қағаздарға заңсыз иелік етушілік пен көп мөлшерде дивидент алғысы келетіндерді қатыстырмау.
Екіншіден, қабылданған және экономикалық өмірге енген бухгалтерлік есеп стандарттарынан ауытқымай жалған ақпараттар жасаушыларды, өтірік пен алдауға итермелеушілерді жақындатпау.
Үшіншіден, қатысушы клиенттер салық төлемей , салық төлеуден қашып, салық төлемей,салық төлеуден қашып, салық органдарына жалған мәліметтер беруді мақсат тұтынушылардың жолдарын кесу.
Төртіншіден, қатысушы клиенттердің ұсынған парасын алмау «сый дастарханына» қатыспау.
Бесіншіден, басшылар мен әріптестердің есеп мәліметтерін өзгертіп, әкімшілік шығындарын азайтып көрсету жөніндегі «кереғар ұсыныстарын» қабылдамау.
Бұл жазылғандар этикалық нормалар мен қайшылықтардың толық тізімін қамтый қоймас. Әйткенмен де этикалық және этикалық әрекеттер көптеген факторлардан пайда болатындығын есте сақтау керек. Бұларға жеке бастың мүддесі, адамдардың сана-сезімі мен мәдениеті, басшылардың ұйымдастырушылық қабілеті, басқару апаратының ұстанған бағыты, сыртқы күштердің әсер етуі т.б жатады.Кәсіби бухгалтерлердің этикалық кодексі бақылау, талдау және тексеру мен шара қолдану механизмдерін іске асыруға бағытталуы керек. Мұның үшін кәсіби бухгалтерлер , бухгалтерлік есеп жүйесінің сапалы жасалуын қамтамасыз етіп, жоғары дәрежедегі кісілік идеаны сақтауы қажет.
Қазақстан республикасындағы бухгалтерлердің этикалық кодексі әлі күнге дейін ресми түрде жасалмай келеді. Өркениетті елдерде бухгалтерлердің этикалық кодексіне үлкен мән бергілген.Мысалға, Американдық бухгалтерлер қауымдастығы (ассоциация) 1986 жылғ «Бухгалтерлік білімнің мақсаты мен маңызы және болашақтағы құрылымы» туралы ресми құжат қабылдаған.Бұл құжатта бухгалтерлерді оқытудың жаңа бағдарламасы жасалып, техникалық және этикалық тұрғыдан бухгалтерлер даярлау ісіне талаптар қойылған. Британияның ант беруші бухгалтерлері институты 1992 жылы (Кәсіби этика жөніндегі нұсқау» шығарған.Австралияның дипломданған бухгалтерлер қоғамы 1988 жылы «Бухгалтерлердің кәсіби тәртібі жөніндегі жаңа кодес»қабылданған.Яғни өркениетті елдерде бухгалтерлердің этикалық кодексінің қажеттілігі мен пайдаға асатындығы , сондай-ақ тәртіп сақтап, ереже нұсқаулар және әдістемелік материалдардың жаңаланып отырылуы қамтамасыз етілген. Этикалық жауапкершілік нормаларын айта келе, біздер Британия еліндегі бухгалтерлік есеп саласының белгілі ғалымы «Дэвид Мидлтонның «Бухгалтерлік есеп және қаржылық шешім қабылдау» атты кітабынан ,қаржы және басқарушы есеп жүргізуші кәсіби мамандарға жолдаған сапалы қызмет атқару жөніндегі қағидаларын ұсынуды жөн көрдік.....