Тарих | Бірінші дүниежүзілік соғыс

Бірінші дұниежүзілік соғыс қарсаңындағы әлем көрінісі.

Жаңа индустриалдық кезең. Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы онжылдық – Еуропа мемлекеттері мен Америка елдері үшін әлеуметтік – экономикалық және саяси – қоғамдық өзгерістерге толы кезең болды.
Өнеркәсіп – экономиканың жетекші саласына айналды. Индустрияландырудың негізі болып саналатын ауыр өнеркәсіп жедел дамып, көмір,темір,түсті металл ,мұнай және мұнай өнімдерін өндіру мейлінше артты. Өнеркәсіптің дамуы көлік саласының рөлін арттырып, ірі темір жол магистральдарын және тас жол салу ісі жалғасын тапты. Көліктік техника мен жаңадан салынған жолдар капиталистік индустрияландырудың құрамды бөлігіне айналды. Өнеркәсіп орындарында өнім сапасын арттыру мақсатымен жаңа технологиялар енгізіле бастады.
Жаңа технология мен техника , қоғам дамуының дем беруші күшіне айналды. ХХ ғасырдың басында Ұлыбритания, АҚШ, Германия, Франция, Бельгия елдері жаңа технологияны пайдалануда алдыңғы қатарға көтерілді. Шветция ,Италия, Ресей, Австро-Венгрия, Канада, Жапония мемлекеттері индустрияландыруды жеделдету жолына түсті.
Ал Азия, Африка және Латын Америкасының көптеген елдерінде индутрияландыру тіптен басталған жоқ болатын.
Еуропа мемлекеттерінің саяси құрылысы. Еуропа елдерінің мемлекеттік және қоғамдық құрылысында маңызды өзгерістер болды. Батыс Еуропа елдерінде басқарудың екі негізгі формасы - монархия және республика қалыптасты.
Монархия басқару формасы ретінде, мемлекет басында монархтың тұруымен сипатталды. Ол қайсыбір биліктен, органнан немесе саилаушылардан тәуелсіз билікті қолына алды. Монарх – мұрагер мемлекет басшысы болып табылды. Ол өзінің бұл қызметін өмір бойы атқарады, тек өмірден өтерінде ғана оны мұрагерінің қолына өткізеді. Тарихта монархияның екі негізгі түрі – абсолюттік және конститутциялық формалары белгілі.
Абсолюттік монархия – монарх билігінің , оның құзырының шексіздігін білдіреді. Биліктің мұндай түрі Ресейде,Австро-Венгрия мен Германияда болды.
Конституциялық монархияның айырмашылығы сол,мұнда мемлекет билеушісінің:монарх,король,император,хан,сұлтан билігі шектеулі.Мемлекеттегі жоғарғы билік мұндай жағдайда екі субьектіге тиесілі болады-монархқа және қандай да бір басқа сайланушы органға (парламентке, кеңеске). ХХ ғасырдың басында парламенттік монархия Ұлыбританияда, Норвегияда, Шведцияда, Бельгияда, Нидерландыда орнықты.

Осы кезде республика түріндегі демократиялық,саяси құрылымдар қалыптаса бастады.Оның басты ерекшелігі - биліктің жоғарғы органдарын халық сайлайды және өкілетті жалпыұлттық мекемелер мен парламент болады. Х1Х ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында сайлау құқын енгізудің алғышарттары жасалып,
басқарудың республикалық формасы –Еуропа елдері арасында Францияда , Швейцарияда және Сан-Маринода, ал Америка құрлығында Америка Құрама Штаттарында болды.
Ұлттық мемлекет идеясы мен экономикалық өмірді ықпалдастыру үдерісі. Х1Х ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басы –ұлттық мемлекеттерді құру және нығайтумен, ұлтшылдық идеяның тұрақталуымен сипатталды. Алғашқы ұлттар Батыс Еуропада пайда болды. Бұл үдеріс капиталистік қатынастардың туындауымен және дамуымен байланысты болды, ол феодалдық бытыраңқылықтың жойылуына және орталықталынған мемлекеттердің пайда болуына әкеп соқты. Ұлттық мемлекеттер арқылы ұлттардың дамуы үдерісі Батыс Еуропа үшін тән сипат еді. Бұл өңірде ұлттар тілі мен нәсілі біртектес халық топтарының негізінде қалыптасты.
1871-1917 жылдары ұлттық мемлекеттер тек Батыс Еуропада ғана қалыптасып, нығайды. Ағылшын буржуазиялық революциасы нәтишесінде ағылшын ұлтының қалыптасу үдерісі аяқталды. Ұлы Француз революциясы француз ұлтының бірігуін жеделдетті және ол осы үдерістің басқа Еуропа елдеріне қарқынды дамуына ықпал етті.Капиталистік шаруашылықтың жедел дамуы Италияның (1870 ж.) және Германияның (1871 ж.) бірігуіне ықпал жасады.
Азия , Африка және Латын Америкасы елдерінің әлеуметтік-экономикалық дамуының әлсіз қарқыны, ұлттардың және ұлттық мемлекеттердің құрылу үдерісінің баяулатты.Х1Х ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басыда Азия мен
Африка елдеріндегі кеңінен жайылған ұлт-азаттық қозғалыстар отаршылдық қанауды жоя алмады және өз алдына жеке ұлттық мемлекеттердің құрылуына қол жеткізе алмады.
ХХ ғасырда отар елдерде капитализмнің салыстырмалы түрде тез дамуы- ұлттық буржуазияның, зиялы қауымның , офицерлердің, жұмысшы табының және қалың студенттер тобының қалыптасуымен айқындалды.
Ұлы державалар және олардың экспанциясы.Х1Х ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында ұлы державалар өздерінің аумақтық кеңістерін кеңейту үшін болатын күрестің жаңа бағыттарын белгіледі. Аумақты кеңейту, көптеген капиталистік елдердің жоғарғы билеуші топтарының маңызды мақсаты мен міндеттеріне айналды.
Егер Ресей мен Австро-Венгрия өздерінің аумағын кеңейту міндеттерін көршілерінің есебінен жүзеге асыра алса, басқа державалар мұндай жерді мұхиттың арғы жағынан іздеді. Жаңа жерді басып алу және отарларды иелену- монополистік капитализм елдеріне тұрақты қажеттілікке ұласты.


Дүние жүзін бөліске салу мәселесі. ХХ ғасырдың басында дүниені бөліске салу державалар арасында аяқталған еді.Африка мен Азияны, Мұхит аралдарын отарлаушы елдер бөлісіп алды.Бұдан әрі отарларды басып алу капиталистік елдер арасындағы ашық әскери қақтығыстардың нәтижесінде ғана мүмкін болды. Мүндай қақтығыстар басталып та кетті. АҚШ-тың Куба мен Филиппин аралдарын басып алуға ұмтылысы, 1898 жылы испан-американ соғысының басталуына әкеп соқты.
1908 жылы Австро - Венгрияның славян жерлері - Босния мен Герцеговинаны аннексиялауы Австро-Венгриямен Ресей арасында өткір келіспеушілік туғызды.1911 жылы Италия империялистерінің Түркияның Киренаика және Триполитания аумақтарын басып алуы, Италия-Түркия соғысына әкеп соқты. Бұрыннан Балқанда қызған жағдай Еуропаның осы өңірінде 1912 және 1913 жылдары пайда болған екі соғысты тұтандырды. Балқандағы жағдайдың шиеленісуі - бұл елдердің артында Еуропаның ірі державаларының тұруымен байланысты болды. Германия мен Австро-Венгрия Түркияның әлсіреуін қаламады,ал Антанта елдері Түркияға қарсы балқан елдерін қолдады.
Милитаризм және қарудың жаңа түрлері.Ұлы державалардың қарсыластығы Еуропада милитаристік жағдайды күшейтіп жіберді. Соғыс құмарлық әскери шығындардың және әскер санының тез артуына әкелді. Соғысқұмарлық соғыс техникаларының дамуы үшін кең мүмкіндіктерге жол ашты. Болат қорытудың жаңа тәсілдері аса жетілген артиллерия қаруларын құюға,қуатты теңіз кемелерін, танктерді , мылтықтарды жасауға мүмкіндік берді.
Пацифизм.Х1Х ғасырдың 80-жылдарының соңы мен 90-жылдарының басында пацифистік қозғалыс кеңінен қанат жайды(лат. патцификус-«татуластырушылық»). Патцифистік қоғамдар бірнеше рет соғысқа тыйым салу, жаппай қарусыздануды жүзеге асыру ұсыныстарын жасады, ал мемлекеттер арасында пайда болатын талас-тартыстарды халықаралық соттардың көмегімен шешуді жөн көрді. Пацифистер соғысты ізгілікпен жүргізуді жақтады.
Ұлтшылдық. Нәсілшілдік. Ұлтшылдық ХХ ғасырдың саяси ағымына айналған еді. Ұлттық мемлекеттердің түбегейлі орнығуы, лауазымды ұлттың маңызын арттырды. Ұлтшылдық , өз ұлты басқа ұлттан артық деген сезімін ұялатты. Ұлы державалық ұлтшылдық –саны аз ұлттардың мүдделеріне қысым жасауға итермеледі. Еуропадағы ұлттық төзбеушіліктің бір түрі антисемитизм –еврейлерге дұшпандықпен қарау еді. Х1Х –ХХ ғасырлар тоғысында антисемитизм қуатты саяси күшке айналды.
Еуропа державаларының отаршылдық саясаты ақ нәсілдің басқаларға үстемдігін орнатуды көздеген нәсілшілдік туының астында жүргізілді.

Еуропалық мемлекеттердің үстемдігінің түп негізі. Батыс Еуропа аумағында жаңа буржуазиялық қатынастар қалыптасты. Содан барып капиталистік қатынастардың дамуына, жеке меншік иелену құқығы мен жаңа техникалық жабдықтардың өндіріске енуіне мүмкіндік ашылды. Мұндай құқық жеке адамның талаптануына өз бетімен тіршілік жасауына ашық бастама болды. Еңбек –беделді , құрметті, сыйлауға тұрарлық іс-әрекет деп қабылданды. Капиталистік қоғам құрылымында экономикалық мүдде ең жоғары, қасиетті мүдде деп түсіндірілді.
Өндірістік құрал-жабдықтарды жетілдіру талаптары барынша мадақталды және үзбей көтермеленді. ХV111 ғасырда Еуропа елдері машина және машина жасайтын өндірістер санынан алға шықты.Сонымен қатар өнім өндіруден басқа аймақтағы елдерді тез арада басып озып, әскери қару-жарағының басымдылығы анықталды.Бұл жетістіктер Еуропа елдерінің келешектегі отаршылдық үстемдігіне қолайлы жағдай тудырды.
Ұлттық сана-сезім мен азаттық қозғалыстардың өсуі. Тарихи тұрғыдан алып қарасақ, ұлттық мәселе капитализммен бірге буржуазиялық ұлттардың қалыптасу кезеңінде пайда болды. Буржуазиялық ұлттардың пайда болуына байланысты қауымдық, діни, әулеттік айырмашылықтар өз мәнін жоғалта бастады.
ХХ ғасырда ұлтшылдық Еуропадағы мемлекеттік құрылыстың басты элементіне айналды. Ұлтшылдық біріңғай мемлекеттер аясындағы этностардың барлық бөліктерінің шоғырланған белгісі(нышан) болды.
Азия және Африканың көпшілік елдерінде ұлттық пролетариат ұлттық буржуазиядан бұрын шетелдік кәсіпорындарда қалыптаса бастады. Отарларда ұлттық буржуазия әлсіз, бағынышты жағдайда болды. Ұлттық буржуазияны –көпестер, шеберханалардың, шағын кәсіпорындардың иелері құрады. Оған көптеген қалалық ұсақ буржуазия жіктері қосылды. Ұлттық зиялы қауым өкілдері, офицерлер арасынан шыққандар, студент жастар, діни сословие мен феодалдар ұлт-азаттық қозғалыстардың иделогтары болды.
Өркениеттер үндестігі. Шығыс өркениеті ұзақ уақыт бойы бір-бірінен оқшау өмір сүрді. Олардың арасындағы байланыс өте сирек болатын. Көбінесе өркениет ошақтары көшпелі және отырықшы тайпалар қоршауында қалды. Еуропа елдерінің отаршылдық экспансиясы барысында қытай, үнді және ислам өркениеттерінің бұрынғы оқшаулануы бұзылды.
«Өркениет» ұғымы ғылымға ХV111 ғасырда енгізілді.Өркениет адамзат қоғамының әлеуметтік және мәдени даму деңгейімен сипатталады. «Өркениет» ұғымы адамзат қоғамының мәдениеті, халықтың рухани ерекшелігі, дүниетанымы және дәстүрі сияқты орнықты көрсеткіштер арқылы бейнеленді.


ХХ ғасырдың басындағы халықаралық қатынастар және бірінші дүниежүзілік соғыс.
Дүние жүзін бөлісудегі ірі елдердің бәсекелестігі.Х1Х ғасырдың соңы –ХХ ғасырдың басындағы халықаралық қатынастардың шиеленісуі соғыс қаупін өршітті.Халықаралық аренада жаңа күштер қалыптаса бастады.Еуропа аймағында Германия мен Италияның бірігуі нәтижесінде,жаңа соғыс қаупі төнді. Аталған елдердің сыртқы саясаты Англич, Франция және Ресей мемлекеттеріне қарсы бағытталғандығы айқындалды.
Сонымен бірге Ресей, Англия, Германия, АҚШ және Жапония сияқты ірі державалар арасындағы империалистік қайшылықтар бұрынғыдан да зор шиеленісе түсті.
Халықаралық тартыстардың ошағына осман империясы да қосылды. Оның иелігіндегі Солтүстік Африка, Таяу Шығыс, Оңтүстік Шығыс Еуропа империалистік державалардың өзара таласын тудырды.
Германияның өркендеуі және әскери –саяси одақтардың құрылуы. Х1Х ғ. 90-жылдарында Германияда біртұтас саяси және әскери қуатты держава орнады. Германияның саяси сахнаға шығуы халықаралық қатынастардағы саяси қайшылықтарды тез шиеленістірді,ірі державалар арасындағы дүние жүзін түбегейлі бөлу үшін болатын күресті асқындырды.
Германия Бисмарктың тұсында-ақ, Францияның басқа ірі державалармен одақ құруына жол бермеуге күш салды.Өзінің аумағы жағынан Германия үш ірі державамен, атап айтқанда, Австро –Венгрия, Ресей және Франциямен шектесіп, олардың қоршауында қалды. Мұндай жағдайда Францияның Австро –Венгриямен немесе Ресеймен одақ құруы –Германия үшін екі майданда соғыс қаупін төндірді. Сондықтан Германия Австро –Венгриямен жақындасуды жөн санады.
Германия менАвстро –Венгрия арасындағы жақындастықты 1879 жылғы келісім шарт бекітті.Бұл келісімге сәйкес екі ел соғыс жағдайында өзара қолдау көрсетуді міндетіне алды. Аталмыш мемлекеттердің одағына Италияда қосылды. Себебі ол Солтүстік Африканы бақылауға алу үшін Франциямен шиеленіскен еді. Соның негізінде 1882 жылы олар ірі басқыншы соғыс одағын –Үштік одақты құрды. Осыған орай, Германия мен Италия өздеріне Франция шабуыл жасаған жағдайда бір –біріне көмек беру міндетін қабылдады,ал Италия,Австро –Венгрия Ресеймен шиеленіске түскен жағдайда, өзінің бейтараптық сақтайтынын мәлімдеді.
Ұлыбритания Германия сияқты аса қауіпті ортақ жаудан және бәсекелестен қорқып, өзінің ескі қарсыластары Франциямен және Ресеймен жақындаса түсті. 1904 жылы дүние жүзін отарға бөлуден туындаған Англия –Франция келісімі жарияланды.Бұған 1907 жылы Ресей қосылды. Германия құрған Үштік одаққа қарсы тұрған үш державаның одағы –Антанта деп аталды.
Орыс –герман қарым-қатынасы сол тұста біртіндеп тоқтаусыз нашарлап бара жатты. Осы екі ел арасындағы қарым-қатынастың нашарлауы, Осман империясы Африка құрлығындағы өз иеліктерінен айырылды және Ресей түріктерді Солтүстік Қара теңіз жағалауларынан да ығыстырып тастады. Осман империясы 1914 жылы Еуропада Босфор мен Дарданелл бұғазына жақын орналасқан шағын ғана аумағын сақтап қалды.
Түбінде Ресеймен шайқасатынын түсінген неміс қолбасшылары Түркияны өз одақтасы етпекші болды. Түрік әскерін қайта құруға Германия мамандары жіберілді.Сөйтіп , неміс мемлекетінің Осман империясына ықпалы барынша күшейе түсті.
Орыс –Француз одағы.Әскери одақ құруға Франция Ресейге қарағанда көбірек мүдделі еді.Ол Ресейдің француз капиталына тәуелділігін пайдаланып, Ресейді одақтастық міндеттермен шырмауды көздеді.Патша үкіметі Үштік одақ мүшелерінің Англиямен достық орнату саясатынан қауіптенді.Мұндай жағдайлар Франция мен Ресей қатынастарын жақындатуға ықпал етті.Бір жылдан соң,1892 жылы құпия әскери конференция бекітіліп,онда Германия мен Австро –Венгрия одағы екі елдің біріне шабуыл жасай қалған күнде екі жақ бір-біріне қолдау көрсететінін білдірді.
Ағылшын-орыс қатынастары.Франция Англиямен келісім орнатқаннан кейін, болашақ одақтың шеңберін кеңейту үшін Англия мен Ресейді жақындастыру қажеттілігі мәселесін көтерді.Өйткені ағылшын-орыс қатынастары Қырым соғысынан кейін қатты шиеленісіп кеткен-ді.Осы екі елдің арасын тез жақындатқан себептерінің бір –Германия күшінің күн санап артуы болатын.Англиямен Ресей жақындасуының көрінісі 1907 жылғы Иран, Ауғанстан, Тибетті ықпал ету өрісіне бөлу келісімі болды.
Италия өзінің бұрынғы дұшпаны Австро –Венгриямен одақ құрды.Ал Германия бір кезде өзінің қарсыласы болған Австриямен ортақ саяси -әскери бірлестікке енді. ....