Биология | БІРЖАСУШАЛЫ ЖӘНДІКТЕР

БІРЖАСУШАЛЫ ЖӘНДІКТЕР
Денесі цитоплазмадан, бір немесе бірнеше ядродан (опалина) тұратын өте ұсақ жәндіктер қарапайым жәндіктер типіне жатқызылады. Олардың табиғатта 70 мыңға жуық түрі бар деп есептеледі.
Қарапайым жануарларда ішкі қаңқа және омыртқа жотасы болмайды. Сондықтан бұларды жәндіктер тобына жатқызамыз. Біржасушалы жәндіктердің құрылысы өте қарапайым. Олар жалғанаяқтың, талшықтың, кірпікшелердің жәрдемімен қозғалады. Тұщы және тұзды суларда, топырақта, адам мен жануарлар денесінде паразиттік жолмен тіршілік ететін қарапайымдар да бар. Құрылысы қарапайым болса да бұл жәндіктер зат алмастырады, қоректенеді, тыныс алады, қажетсіз заттарды бөледі. Сондай-ақ ол көбейеді, өседі, қозғалады және тіршілігін жояды. Демек бұл – дербес әрекет ететін жасуша – тірі ағза. Көпжасушалы жәндіктердің әрбір жасушасы бірігіп, топтасады. Сөйтіп өз алдына әр түрлі қызмет атқарады. Ал біржасушалы жәндіктердің бір өзі ғана барлық жүйелердің қызметін әмбебап атқарады.
Қарапайымдар санының көп болуы және кең таралуы табиғатта маңызды рөл атқарады. Бұлар бактериялар мен біржасушалы балдырларды және жәндіктерді қорек етеді. Ал өздері көптеген жәндіктер мен жануарларға жем болады. Қарапайым жәндіктердің ауыл шаруашылығында және адам денсаулығын сақтауда маңызы зор. Жер бетінде ағзалық заттардың, тірі ағзалардың пайда болуы мен дамуы проблемасын шешуде біржасушалы жәндіктерге ерекше назар аударылады. Қарапайымдардың шоғырланып тіршілік ететін түрлері де бар. Солардың түрлерін зерттеп білу нәтижесінде көпжасушалы жәндіктердің пайда болу жолдарын айқынырақ түсіндіре аламыз.
Қарапайым жәндіктер қозғалу тәсілі мен көбею ерекшеліктеріне байланысты 7 класқа бөлінеді. Біз көбінесе солардың 4 класын қарастырамыз. Олар: саркодиналар, талшықтылар, кірпікшелілер және споралылар класы. Грекше берілген «саркос» сөзі «плазма» дегенді білдіреді. («Плазма» дегеніміз қоймалжың сұйықтық немесе жасуша ішіндегі цитоплазма.) Сондықтан біз саркодиналар класы «плазмалылар» деп атаймыз. Бұл класқа жататын жәндіктер теңізде, тұщы суда тіршілік етеді. (амеба) Олардың паразиттік жолмен тіршілік ететін де түрлері (дизентерия амебасы) бар. Кейбіреуі тіпті батпақты жерлер мен топырақта да тіршілік ете алады. Плазмалылардың дене пішіні тұрақты емес. Жалған аяқтарын дененің кез келген жерінен созып шығарады. Сондықтан оларды «тамыраяқтылар» деп те атайды. Плазмалыларға жататын кейбір ағзалардың денесін әктен түзілген сыртқы қаңқа қаптайды. Олардың дене пішіні өзгермей сақталады. Суреттегі сәулелі өрмекаяқ, қошқармүйіз көпірме және шұрықденелі бунақай – дене пішіндері тұрақты жәндіктер.
Қарапайымдардың талшықтылар және кірпікшелілер типіне жататын кейбір өкілдерімен бұрыннан таныссыңдар. Кірпікшелі кебісше, домаланғы, эвглена тіршілігін еске түсіріңдер. Талшықтылар да, кірпікшелілер де дене пішіні тұрақты ағзалар. Олардың дене пішінін сақтауға пелликула жәрдемдеседі. Пелликула дегеніміз – көптеген қарапайым жәндіктердің денесін қаптайтын жұқа, иілгіш қорғаныш қабат.